به گزارش مشرق به نقل از پایگاه اطلاع رسانی حج وابسته به بعثه مقام معظم رهبری، بازسازی و توسعه و عمران حرمین امامین عسکریین در سامرا با سرعت ادامه دارد. هنرمندان از گوشه و کنار عراق ، ایران و دیگر کشورهای اسلامی ، همه توان و ذوق خود را برای بازسازی دوباره حرم درنهایت ذوق و سلیقه بکار گرفته اند و طبق نقشه ، حرم بسیار باشکوه تر از گذشته و وسیع تر نسبت به قبل خواهد بود.
اگر چه در بازسازی حرمین امامین عسکرین صاحب هنرهای بسیاری شرکت دارند ، اما محوریت کار با هنرمندان و استادکاران ایرانی و عراقی است . آیینه کاران و گچ بران از ایران ، بناهای با ذوق ایرانی و عراقی ، آهن کاران عراقی و پاکستانی و... همه و همه دست در دست هم دارند تا حرمین امامین عسکرین را بسیار با شکوه تر از گذشته بازسازی کنند.
در سرداب حرم ، جایی که حجت حق ، حضرت حجت بن الحسن عسکری (عج) دیده ها را در فراق خود نشاند ، بناهای ایرانی مشغول مقاوم سازی سرداب هستند . آنها باتزریق سیمان به بخش هایی ازدیوار سرداب ، به مستحکم سازی آن می پردازند . در جریان عملیات تروریستی سوم اسفند سال 1384 بخشی از سرداب نیز آسیب دید و آینه کاریهای آن از بین رفت.
دربازسازی ی دوباره حرم ، معماران ترجیح داده اند تا با اجرای راویز ، فضای جدیدی برای کار در سرداب بوجود بیاورند که ضمن مقاوم سازی دیوارهای آن ، امکان اجرای کارهای تزیینی را به بهترین شکل بر روی آن بدهد.
سرداب ، در بازسازی جاری تا میزان زیادی بازسازی شده است ،ولی نقطه ای که حضرت در آن از مقابل دیدگان غایب شدند ، با همان کاشی کاری های قدیمی آن و شکل محراب گونه اش ، باقی است و اطراف آن در دست بازسازی می باشد.
محوطه سازی حرم در همان حال که زائران برای زیارت مراقد شریف وارد و خارج می شوند ، در جریان است . در پیرامون محوطه حرم مقدار زیادی ضایعات ساختمانی به چشم می خورد . بخشی از این ضایعات ناشی از انفجار صورت گرفته در حرمین است و بخش دیگر ، ضایعاتی است که از کارهای در دست اجرا برای بازسازی ناشی شده است . این ضایعات با اتمام عملیات بازسازی جمع آوری و برای دفع به محل مناسبی انتقال خواهد یافت.
گنبد حرم دوباره سازی و کاشی کاری شده است و مناره ها در دست ساخت است و در طرح توسعه با اجرای سازه های فلزی مقاوم تر ، گنبد های جدیدی روی فضاهایی که در پیرامون حرم شریف در دست احداث است ، ایجاد می شود.
حرمین شریف امامین عسکریین و حضرت نرجس خاتون مادر گرامی امام زمان (عج) و حضرت حمیده خاتون هنوز فاقد ضریح است .
به دور مراقد شریف دیواری از جنس چوب قرار داده شده است و سه پنجره روی آن امکان رویت و زیارت قبور مطهر را می دهد.
آیینه کارها و کاشی کارهای ایرانی در محوطه حرم همه ی ذوق و سلیقه خود را به کار گرفته اند تا بهترین و عالی ترین کار خود را همراه با همه ی تجربیات به میدان عمل بیاورند و زیباترین یادگارها را از خود به جای بگذارند.
قبل از اینکه آیینه کاران به هنرنمایی خود با تکه های آیینه بپردازند و با قرار دادن آنها در کنار هم ، آثار بی بدیلی را خلق نمایند ، گچ کاران به بستر سازی کار می پردازندو آیینه کاران بدنبال آنها ، قطعات آیینه را با ظرافت و دقت بی نهایت کنار هم می چینند.
کارهای ساختمانی بازسازی حرم با وسعتی که برای آن در نظرگرفته شده است ، به نظر می رسد که فعلا باید ادامه یابد و نمی توان تاریخ نزدیکی را برای اتمام آن پیش بینی کرد ، اگر چه متولیان حرم بر این عقیده هستند که قادر خواهند بود تا دو و یا نهایت سه سال آینده ، بازسازی و توسعه حرم را به پایان ببرند.
در زیارت خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی حج از حرمین امامین عسکریین مشاهده شد که تقریبا کار آیینه کاری بخش هایی از رواق شمالی حرم به پایان رسیده و کار کاشی کاری و آیینه کاری دیگر بخش های حرم ادامه دارد.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی حج وابسته به بعثه مقام معظم رهبری، در بازسازی حرم نهایت تلاش شده است تا کار براساس نقشه های دقیق و منطبق با معماری اسلامی و تاریخی حرم صورت گیرد.
برای پذیرایی از هزاران زائری که همه روزه توفیق زیارت امامین عسکریین را پیدا می کنند ، میهمان خانه حرم تقریبا پیوسته فعالیت می کند. در بخش هایی از حرم و پیرامون آن که برای آمد و شد زائران در نظر گرفته شده است ، فعلا فقط تعداد محدودی مغازه وجود دارد که نیازهای عمومی زائران را عرضه می کنند ولذا وجود میهمان خانه برای پذیرایی از زائران ضروری بود.
برکت سفره امامین عسکریین آنقدر هست که همه روزه از تمامی زائران با غذای گرم پذیرایی شود.
شهر سامرا چهارمين شهر مقدس عراق است. ساختمان اين شهر که در 124 کيلومتري شمال بغداد و در سمت شرق رودخانه دجله قرار گرفته، به سال 221 هـ.ق بازمي‌گردد. در اين سال محمدالمعتصم بالله فرزند هارون‌الرشيد پايتخت خلافت را از شهر بغداد به سامرا منتقل ساخت و تا سال 256 هـ.ق هشت خليفه از اين شهر حکمراني و خلافت نمودند. در اين سال المعتمد علي الله عباسي بار ديگر به بغداد بازگشت و آنجا را پايتخت خلافت قرار داد.
سامرا طي مدت سه دهه پايتختي، توسعه فراواني يافت و تعداد زيادي از کاخ‌ها و تفريح‌گاه‌ها و مساجد در اين شهر ساخته شد. آن‌چه امروزه بر اهميت اين شهر مي‌افزايد، قرار داشتن بُقعه پاک دو امام معصوم و برخي از افراد خانواده ايشان مي‌باشد.
حرم مطهر امام دهم حضرت علي بن محمدالهادي عليه السلام (تاريخ شهادت: سال 254 هـ.ق) و امام يازدهم امام حسن بن علي عسکري عليه السلام (تاريخ شهادت: 260 هـ.ق) قلب شهر امروزي را تشکيل مي‌دهد، اين بقعه در دوران زندگاني دو امام عليهماالسلام خانه مسکوني آنان بود و پس از شهادت در آنجا دفن شده‌اند.(1)
وجه تسميه سامرا
در متون تاريخي نام سامرا به گونه‌هاي مختلفي ثبت شده است از جمله:
•1- سامرّاء؛
•2- سامراه؛
•3- سامره؛
•4- سراء؛
•5- سُرَّ من رأي؛
•6- سرور من رأي؛
•7- ساء من رأي.(2)
برخي از اين اسم‌ها، چنان كه شرح آن رفت به واژه فارسي «سام راه» برمي‌گردد. گفته‌اند سام، پسر نوح آن را ساخته و يا از آن گذشته است و يا «سام را»؛ يعني شهري كه براي سام ساخته شده است.(3)
برخي گفته‌اند شايد «شام راه» بود؛ يعني راهِ شام، زيرا در گذشته اگر كسي قصد سفر به شام داشت بايد از عراق، بغداد و سامرا عبور مي‌كرد. برخي نيز سامرا را نامي آرامي دانسته‌اند كه در متون كهن رومي سومرا(4) نوشته شده است.(5) همچنين سامره را به معناي «جايي كه براي آن جزيه بگيرند» دانسته‌اند.(6)
از ديگر اسم‌هاي اين شهر بايد به «عسكر»، «زوراء»، «تيرهان» و «ناحيه مقدسه» اشاره كرد. «عسكر» نام محله‌اي خاص در سامرا و به روايتي محل حضور لشكريان بود و به همين دليل كساني را كه در سامرا مي‌زيستند گاهي عسكري هم ناميده‌اند، اما «تيرهان» در عصر ساساني و «زوراء» در دوره اسلامي معروف بودند.
موقعيت جغرافيايي سامرا
سامرا به سبب وجود مرقد مطهر دو پيشواي شيعه، امام هادی عليه السلام و امام حسن عسکری علیه السلام، مورد توجه جهان تشيع است. اين شهر در كرانه شرقي رود دجله، در ميان راه بغداد ـ تكريت واقع شده است. به عبارت ديگر، در حد فاصل قريه «كرخ فيروز» يا «كرخ ياجدّا» در شمال و قريه «مطيره» در جنوب قرار دارد. در حال حاضر، اين شهر مركز استان صلاح‌الدين است كه از شرق به استان تميم (كركوك)، از شمال به نينوا، از غرب به استان الانبار و از جنوب به بغداد محدود مي‌شود.(7) سامرا در 120 كيلومتري شمال بغداد قرار دارد و در حال حاضر جمعيت آن 531/126 نفر است.
تاريخ سامرا
سامرا همچون شهرهاي ديگر عراق، قدمت ديرينه‌اي دارد. برخي بناي آن را عصر قبل از اسلام، يعني دوران اشكانيان و ساسانيان مي‌دانند، برخي نيز شاپور ذوالاكتاف را باني اين شهر دانسته‌اند.(8) به گفته ياقوت حموي، سامرا را «سام بن نوح» ساخته است.(9) و شايد وجه تسميه آن به سامرا نيز همين باشد: «سام راه» يعني راه عبور و مرور سام فرزند نوح در عصر ساساني، اين منطقه «التيرهان» نام داشت و قبل از 393 ق تاريخ اسكندري به چنين نامي مشهور بوده است.(10)
بر اساس متون تاريخي، اين شهر در عصر ساساني، زير سلطه ايران بود و مردم آن به پرداخت ماليات به پادشاهان ايراني ناچار بودند. مورخان يكي از دلايل وجه تسميه آن به ساءمره (محل حساب) را همين موضوع دانسته‌اند.(11)
در دوران اشكانيان، سامرا از مراكز تمدن بود و آثاري نيز در حفاري‌هاي آن به دست آمده است كه تاريخ آنها به قبل از ميلاد مسيح برمي‌گردد. در اين شهر گورستاني كاوش شده كه قدمت آن به پنج هزار سال قبل از ميلاد مي‌رسد. در دوران ساسانيان، به لحاظ موقعيت مناسب آب و هوايي همواره مورد توجه پادشاهان آن سلسله بود. آنجا بناهاي باشكوهي ساخته‌اند(12) كه امروزه بقاياي برخي از آنها باقي است.
با تسلط روميان بر اين منطقه مردم آن به مسيحيت گرويدند و به دنبال جنگ‌هاي ايران و روم، اين شهر دچار آسيب‌هاي كلي شد. سامرا همراه ديگر شهرهاي عراق در سال 14 ق توسط سعد بن ابي وقاص فتح شد. از اين هنگام تا پايان قرن دوم هجري تنها يك دير در سامرا وجود داشت.(13)
البته برخي از خليفه‌هاي اسلامي از جمله منصور و هارون كوشيدند آن را آباد كنند و حتي هارون قصري اطراف آن ساخت و كانالي در آن حفر كرد. از آن هنگام تا دوران معتصم (قرن سوم هجري) از سامرا سخني در منابع نيست تا آن كه خليفه به احياء و تجديد بناي اين شهر پرداخت.(14) در 221 ق، به لحاظ آن كه معتصم تركان را بر امور نظامي و ديواني مسلط ساخته بود، هفتاد هزار نفر از نظاميان ترك بغداد را جولانگاه تاخت و تاز اسب‌هاي خويش ساخته و بي‌مهابا در كوچه‌هاي شهر مي‌تاختند و براي مردم شهر مزاحمت و آزارهاي زيادي داشتند.(15)
از آن رو، برخي از مردم به معتصم شكايت بردند و او نيز به چاره‌جويي برآمد و در اطراف بغداد نقطه‌اي را بهتر و مناسب‌تر از اين مكان نيافت(16) و چون ساخت شهر را به پايان رساند تركان را از بغداد به سامرا برد و مردم شهر را از آزار آنان رهانيد.(17) مردم وقتي شهر جديد را ديدند خوشحال شدند كه از ايذاء تركان خلاصي يافته‌اند و آن جا را «سر من رأي» ناميدند؛ يعني خوشحال شد كسي كه آن را ديد(18) معتصم در آن شهر قصري ساخت و آن را به غلام خود، اشناس بخشيد.
از آن زمان، پايتخت خلافت عباسي بين سال‌هاي 221 تا 276 ق به سامرا انتقال يافت و اين شهر در دوره معتصم بسيار آبادان شد و به اوج شكوفايي و جلال خويش رسيد. معتصم ديوار بزرگ و ضخيمي از آجر پيرامون آن و قصري براي سكونت خود ساخت(19) و در كنار آن بازار، كاروانسرا و مسجد برپا كرد و هر يك از سربازانش را دستور داد تا عمارتي بنا كنند. در دو سمت رود هر يك از خليفه‌ها كاخ‌ها و بناهاي زيبايي ساختند، كاخ‌هاي متصل به شهر تا هفت فرسنگ در امتداد رودخانه جاي داشتند. در سمت غرب دجله هم كاخ‌ها و بناهاي زيادي ساخته شد. هر يك از خليفه‌ها پول‌هاي هنگفتي، كه عمدتاً افسانه‌آميز است، در ايجاد كاخ‌ها و گردش‌گاه‌ها صرف مي‌كردند. سامرا هنگام مرگ معتصم به اندازه‌اي باشكوه و آباد بود كه با بغداد پهلو مي‌زد. واثق و متوكل، فرزندان معتصم نيز در آباداني آن كوشيدند. هزينه‌هايي كه صرف آباداني اين پايتخت شده به دويست ميليون درهم مي‌رسيد.(20) در اين مدت هفت خليفه در سامرا خلافت كردند:
•1- معتصم؛
•2- واثق؛
•3- متوكل؛
•4- منتصر؛
•5- معتمد؛
•6- معتضد.
همه اين خليفه‌ها به نوبه خود در آباداني و شكوفايي سامرا سهم داشتند. در دوران سلطه تركان، شهر سامرا همواره دست‌خوش درگيري‌هاي داخلي و جريان‌هاي سياسي بود كه چيزي جز فساد، تباهي و تخريب براي آن شهر در پي نداشت تا اين كه معتضد بالله، شانزدهمين خليفه عباسي به ناچار سامرا را رها كرد و دوباره به بغداد برگشت و پايتخت خلافت اسلامي دوباره به بغداد انتقال يافت.(21)
از اين زمان بود كه شهر دچار ويراني و تخريب شد و به نام ديگري شهرت يافت و آن «ساء من رأي» بود؛ يعني هر كس آن را ديد ناراحت شد. در عصر متوكل، به سبب مسجد جامع و مناره ملويه‌اي كه او بنا كرد، سامرا موقعيت ويژه‌اي يافت. به خصوص كه اين خليفه تلاش زيادي در آباد كردن شهر و ساختن قصرها انجام داد.(22)
از هنگام انتقال خلافت به بغداد تا عصر حاضر، در منابع درباره سامرا سخن چنداني نيست و اين شهر به سبب وجود مزار و مرقد عسكريين همچنان آبادان و پابرجا مانده است. اما بر اساس گفته‌هاي سياحان در عصر قاجار، اين شهر داراي سه دروازه بود؛ يكي دروازه بغداد، ديگري دروازه شريعه (جايي كه مردم از شط مي‌توانند آب بردارند) و سومي دروازه قاعد كه نام قبيله‌اي از عرب بود.(23)
اديب الملك از كساني است كه در دوره قاجار اين شهر را ديده و چنين مي‌ستايد: «هواي سامره چون بهشت است و خاكش عنبر سرشت. اكثر از سنگ ريزه‌هايش سليماني است و سبز و زرد و مرجاني، زيرا كه از كثرت خوش هوا در آن دشت باصفا، سنگش بدان طريق مصفا شود».(24)
محمد شاه هندي، از پادشاهان هند در اين شهر قلعه‌اي مستحكم با ديوارهايي استوار و بلند از گچ و آجر ساخت و برج‌هاي بسيار محكمي در اطرافش قرار داد.(25) البته چندين قلعه در اين زمان همچنان پابرجا بوده است.(26)(27)
اماكن زيارتي سامرا
1. مرقد مطهر عسكريين:
مهمترين زيارتگاه شهر سامرا مرقد مطهر دو امام همام يعني حضرت علي الهادي عليه السلام و فرزند برومندشان حسن العسكري عليه السلام مي‌باشد.
در حرم مطهر عسكريين كه به صورت شش گوشه ساخته شده است علاوه بر دو امام هادی عليه السلام و امام حسن عسکری عليه السلام نرجس خاتون همسر گرامي امام حسن عسكري عليه السلام و والده مكرمه امام زمان عليه السلام و حكيمه خاتون دختر امام جواد عليه السلام و امامزاده حسين فرزند امام هادي عليه السلام و تعدادي ديگر از اهل بيت عليهم‌السلام مدفون شده‌اند.
دو امام همام پس از شهادت در منزلشان به خاك سپرده شدند و تا سال‌ها شيعيان براي زيارت به اين خانه مي‌آمدند، اين خانه در كنار مسجدي بود كه گويند محل نماز خواندن آن دو امام عليهم‌السلام بود و وقتي كه در خانه مذكور بسته بود شيعيان در پشت پنجره خانه تجمع مي‌كردند و آن حضرات را زيارت مي‌كردند و سپس به مسجد مذكور مي‌رفتند و نماز زيارت مي‌خواندند و سال‌ها اين وضعيت ادامه داشت و گويند اولين كسي كه بر سر قبور مطهر اين امامان گنبدي ساخت، ناصرالدوله حمداني بود كه در سال 333 هـ.ق گنبدي بر سر قبر آنان بنا نمود و اين گنبد بارها تجديد بنا و ترميم گرديد تا اين كه عاقبت در قرن دوازدهم به همت حكمران خوي (احمد دنبلي خوئي، متوفي سال 1200 هـ.ق) و با هزينه زيادي صحن اين دو امام عليهم‌السلام به طوري كه امروز موجود است بنا شد و براي آن روضه، رواق، گنبدي عالي و گلدسته ساخت، براي سرداب مطهر نيز صحن جداگانه‌اي با ايوان و راه و پله‌اي جدا همچنين براي زنان دهليز و سردابي مستقل ساخت.
در منابع و در شرح بنای حرم در پیش از انفجار تروریستی سال 1384 نوشته شده است:
در سال 1285 هـ.ق ناصرالدين شاه دستور داد تا گنبد حرم مطهر را طلاكاري كنند كه اين امر بر روي گنبد نيز نوشته شده بود. گنبد حرم مطهر عسكريين بزرگترين گنبد اماكن مقدس شيعه است. به طوري كه محيط آن 68 متر و قطرآن 22 متر و 43 سانتي‌متر مي‌باشد و تعداد آجرهاي طلاي آن بالغ بر هفتاد و دو هزار عدد آجر است. در كنار اين گنبد دو گلدسته طلايي قرار دارند كه ارتفاع هر كدام از آنها از سطح زمين 36 متر و از سطح بام صحن بالغ بر 25 متر مي‌باشد.
در زير گنبد حرم مطهر، ضريح نقره‌اي زيبايي قرار دارد كه ساخته هنرمندان اصفهاني در دهه شصت ميلادي است. درون حرم و قسمت‌هايي از رواق‌ها به طرز زيبايي آينه‌كاري شده و از يادگارهاي ملك فيصل اول پادشاه هاشمي عراق است و به وسيله ايواني فراخ و سقف‌دار به صحني كه گرداگرد حرم را فراگرفته راه مي‌يابد. داخل صحن شريف 45 ايوان وجود دارد كه 16 ايوان سمت غرب و 9 ايوان سمت جنوب و 20 ايوان سمت شرق قرار گرفته‌اند و يكي از ويژگي‌هاي اين صحن آن است كه فاقد حجره مي‌باشد.
2. مرقد مطهر نرجس خاتون:
نرجس خاتون همسر امام حسن عسكری عليه السلام و مادر مكرمه حضرت مهدی عليه السلام مي‌باشد و قبر مطهر آن بانوي بزرگوار در پشت ضريح امام حسن عسكري عليه السلام قرار گرفته و پس از زيارت دو امام همام شايسته است كه به زيارت اين بانوي پرهيزگار رفت.
3. مرقد حكيمه خاتون:
حضرت حكيمه دختر امام جواد عليه السلام و عمه امام حسن عسكري عليه السلام از زنان پرهيزگار دوران خويش بود و آن حضرت حرمت فراواني نزد برادرش امام هادي عليه السلام و برادرزاده‌اش امام حسن عسكري عليه السلام داشت. وي شاهد تولد امام زمان علیه السلام بود و او را در قنداق پيچيده به نزد امام حسن عسكري عليه السلام آورد. قبر شريف اين بانوي پرهيزگار پايين پا و چسبيده به ضريح عسكريين است و شيخ عباس قمی گويد براي اين بانوي فاضله در كتب مزار زيارتنامه مخصوصي ذكر نشده است و سزاوار است كه او را با همان زيارتنامه حضرت معصومه سلام الله علیها قم زيارت كنند. حكيمه خاتون در سال 260 هـ.ق درگذشت.
4. قبر مطهر حسين بن علي الهادي عليه السلام:
وي سيدي جليل‌القدر و عظيم‌الشأن بوده و در بعضي از روايات، از امام حسن عسكري عليه السلام و برادرش حسين بن علي به سبطين تعبير شده است و آنان را به اجداد طاهرشان يعني امام حسن عليه السلام و امام حسين عليه السلام تشبيه كرده‌اند، همچنين در روايتي آمده است كه صداي حضرت حجت شبيه صداي عمويشان حسين بوده است و سيد احمد اردكاني يزدي در شجره‌الاولياء گويد كه حسين فرزند حضرت هادي عليه السلام از زاهدان و عابدان روزگار بود و به امامت برادر خود اعتراف داشت.
5. سرداب غيبت:
سرداب غيبت از زيارتگاه‌هاي مهم سامرا است و در حقيقت سرداب بخشي از خانة مسكوني حضرت عسكري عليه السلام بود كه در آن به عبادت مي‌پرداخت و پس از او محل سکونت امام زمان عليه السلام بوده است. اين محل از ديرباز مورد توجه شيعه بوده است و از آنجا كه عبادتگاه سه امام بوده، قداست و احترام ويژه‌اي دارد. گفتني است كه به وسيله پله‌هايي مي‌توان به زيرزمين رسيد. فضاي اصلي و كهن زير زمين عبارت است از: تالاري مربع - مستطيل به ابعاد 3-5 متر. در شرق اين تالار فضايي است كه پنجره‌اي از چوب دارد و محل عبادت امام عليه السلام بوده است. پنجره اين نمازخانه يكي از ارزشمندترين قطعات باقيمانده از دوران عباسي‌ها است و داراي كتيبه‌اي كهن مي‌باشد. اين پنجره به دستور الناصرلدين الله عباسي (از خلفاي علاقمند به اهل بيت عليهم‌السلام بود) در سال 606 هـ.ق ساخته شده است. در كاشي‌كاري درون اين بقعه نام ناصرالدين شاه قاجار ثبت شده است كه در سفر عتبات خود به زيارت اين جايگاه تشرف يافته است. كاشي‌كاري‌هاي صحن و سردر ورودي‌ها از دوره قاجاريه مي‌باشند.
6. مرقد سيد محمد عليه السلام:
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی حج، سيد محمد فرزند بزرگوار امام علي النقي عليه السلام است كه در سال 252 هـ.ق درگذشت و مرقد ايشان در شهر بلد در جاده اصلي كاظمين ـ سامرا و در فاصله هشت فرسنگي شهر سامرا قرار دارد. اين امامزاده مورد احترام فراوان شيعيان عراق بوده و آنان را نسبت به وي اعتقادي عظيم است و معمولاً تمامي كساني كه به زيارت امامان معصوم سامرا مي‌روند، به زيارت اين جناب نيز نائل مي‌گردند. كرامات بسياري از اين بزرگوار نقل شده است و در بزرگواري ايشان همين بس كه ايشان قابليت و صلاحيت امامت را داشتند و فرزند بزرگ امام هادي عليه السلام بودند و در فوت او، حضرت امام حسن عسكري عليه السلام گريبان خود را چاك نمود و شيخ نوري اعتقاد عظيمي به زيارت آن بزرگوار داشته و در تعمير بقعه و ضريح مباركش سعي نمود.
كتيبه‌اي بدين صورت بر ضريح شريفش نوشته شده است: «هذا مرقد السيد الجليل ابي جعفر محمد بن الامام ابي الحسن علي الهادي عليه السلام عظيم الشأن جليل القدر كانت الشيعه تزعم انه الامام بعد ابيه عليه السلام فلما توفي نص ابوه علي اخيه ابي محمد الزكي و قال له احدث الله شكراً فقد احدث فيك امراً خلفه ابوه في المدينه طفلاً و قدم عليه في سامرا مشتداً و نهض الي الرجوع الي الحجاز ولمّا بلغ بلد علي تسعه فراسخ مرض و توفي و مشهده هناك ولما توفي شق ابومحمد عليه ثوبه و قال في جواب من عابه عليه قد شق موسي علي اخيه هارون و كانت وفاته في حدود اثنين و خمسين بعد المأتين» يعني اين مرقد سيد جليل ابوجعفر محمد فرزند امام هادی علیه السلام است كه فردي عظيم‌الشأن است و شيعيان را اين گمان بود كه او پس از امام هادي علیه السلام به امامت خواهد رسيد و چون درگذشت امام هادي عليه السلام بر امامت حسن عسكري عليه السلام اشاره فرمود، هنگامي كه امام هادي عليه السلام از مدينه به سامرا مي‌رفت. سيد محمد كودكي بيش نبود و بعدها چون به بلوغ رسيد راهي سامرا شد و چندي در سامرا بود تا آن كه تصميم گرفت به مدينه برگردد و چون نه فرسنگي از سامرا دور شد و به بلد رسيد در همين جا بيمار شده و درگذشت و چون اين خبر به امام حسن عسكری عليه السلام رسيد از شدت اندوه گريبان خود را چاك كرد و چون بر اين كار او خرده گرفتند. فرمود: كه حضرت موسی علیه السلام نيز در مرگ برادرش هارون گريبان خود را پاره كرد.
7. قبر امامزاده محمد دري:
از نوادگان امام كاظم عليه السلام. (متوفي سال 300 هـ.ق)(28)
پی نوشت
(1). اماکن زيارتي و سياحتي عراق، محمدرضا قمي، ص 69.
(2). ياقوت حموي، همان، 3/173.
(3). ابن بطوطه، الرحله، 1/147.
(4). Soumara.
(5). جعفر الخليلي، همان، 9/8.
(6). همان جا.
(7). صحتي سردرودي، سيماي سامرا، سيناي سه موسي، 47؛ فاصله سامرا تا بغداد 124 كيلومتر است.
(8). حمدالله مستوفي، نزهة القلوب، سامرا؛ جعفر الخليلي، موسوعة العتبات المقدسه، قسم السامراء، ج 9/19.
(9). ياقوت حموي، معجم البلدان، 3/172.
(10). موسوي زنجاني، جوله في اماكن المقدسه، 124؛ جعفر الخليلي، همان، 9/15.
(11). ياقوت حموي، همان جا.
(12). مصلح الدين مهدوي، تاريخچه شهر سامرا و زندگاني عسكريين، 5ـ6.
(13). همان جا.
(14). ياقوت حموي، همان، 3/174.
(15). ابن اثير، عزالدين ابن الكرم، الكامل في التاريخ، 6/446ـ452.
(16). مسعودي، علي بن الحسين، مروج الذهب و معادن الجوهر، 2/467.
(17). ياقوت حموي، همان، 3/174؛ ابن طقطقي، تاريخ فخري، ترجمه وحيد گلپايگاني 321.
(18). مقدسي، احسن التقاسيم في معرفة الاقاليم، 63.
(19). اين قصر تا قرون متمادي همچنان برجا بود (جعفر الخليلي، موسوعة العتبات المقدسه) 9/184؛ HenryStierlin , Islam taschen , 1996 , B V. I ,P,127.
(20). لسترنج، جغرافياي تاريخي سرزمين‌هاي خلافت شرقي، ترجمه محمود عرفان، 59.
(21). ياقوت حموي، همان، 3/175ـ176 اين قصر به نام جوسق معروف بود.
(22). غلامحسين مصاحب، دايرة المعارف فارسي، 1/1246.
(23). اديب الملك، سفرنامه اديب الملك به عتبات، 103.
(24). پيشين، 105.
(25). پيشين، 103.
(26). ناصرالدين شاه، سفرنامه ناصرالدين شاه به عتبات، 156.
(27). عتبات عاليات عراق، دكتر اصغر قائدان، ص 193.
(28). راهنماي اماکن زيارتي و سياحتي در عراق، دکتر احسان مقدس، ص 309-312.
اگر چه در بازسازی حرمین امامین عسکرین صاحب هنرهای بسیاری شرکت دارند ، اما محوریت کار با هنرمندان و استادکاران ایرانی و عراقی است . آیینه کاران و گچ بران از ایران ، بناهای با ذوق ایرانی و عراقی ، آهن کاران عراقی و پاکستانی و... همه و همه دست در دست هم دارند تا حرمین امامین عسکرین را بسیار با شکوه تر از گذشته بازسازی کنند.
در سرداب حرم ، جایی که حجت حق ، حضرت حجت بن الحسن عسکری (عج) دیده ها را در فراق خود نشاند ، بناهای ایرانی مشغول مقاوم سازی سرداب هستند . آنها باتزریق سیمان به بخش هایی ازدیوار سرداب ، به مستحکم سازی آن می پردازند . در جریان عملیات تروریستی سوم اسفند سال 1384 بخشی از سرداب نیز آسیب دید و آینه کاریهای آن از بین رفت.
دربازسازی ی دوباره حرم ، معماران ترجیح داده اند تا با اجرای راویز ، فضای جدیدی برای کار در سرداب بوجود بیاورند که ضمن مقاوم سازی دیوارهای آن ، امکان اجرای کارهای تزیینی را به بهترین شکل بر روی آن بدهد.
سرداب ، در بازسازی جاری تا میزان زیادی بازسازی شده است ،ولی نقطه ای که حضرت در آن از مقابل دیدگان غایب شدند ، با همان کاشی کاری های قدیمی آن و شکل محراب گونه اش ، باقی است و اطراف آن در دست بازسازی می باشد.
محوطه سازی حرم در همان حال که زائران برای زیارت مراقد شریف وارد و خارج می شوند ، در جریان است . در پیرامون محوطه حرم مقدار زیادی ضایعات ساختمانی به چشم می خورد . بخشی از این ضایعات ناشی از انفجار صورت گرفته در حرمین است و بخش دیگر ، ضایعاتی است که از کارهای در دست اجرا برای بازسازی ناشی شده است . این ضایعات با اتمام عملیات بازسازی جمع آوری و برای دفع به محل مناسبی انتقال خواهد یافت.
گنبد حرم دوباره سازی و کاشی کاری شده است و مناره ها در دست ساخت است و در طرح توسعه با اجرای سازه های فلزی مقاوم تر ، گنبد های جدیدی روی فضاهایی که در پیرامون حرم شریف در دست احداث است ، ایجاد می شود.
حرمین شریف امامین عسکریین و حضرت نرجس خاتون مادر گرامی امام زمان (عج) و حضرت حمیده خاتون هنوز فاقد ضریح است .
به دور مراقد شریف دیواری از جنس چوب قرار داده شده است و سه پنجره روی آن امکان رویت و زیارت قبور مطهر را می دهد.
آیینه کارها و کاشی کارهای ایرانی در محوطه حرم همه ی ذوق و سلیقه خود را به کار گرفته اند تا بهترین و عالی ترین کار خود را همراه با همه ی تجربیات به میدان عمل بیاورند و زیباترین یادگارها را از خود به جای بگذارند.
قبل از اینکه آیینه کاران به هنرنمایی خود با تکه های آیینه بپردازند و با قرار دادن آنها در کنار هم ، آثار بی بدیلی را خلق نمایند ، گچ کاران به بستر سازی کار می پردازندو آیینه کاران بدنبال آنها ، قطعات آیینه را با ظرافت و دقت بی نهایت کنار هم می چینند.
کارهای ساختمانی بازسازی حرم با وسعتی که برای آن در نظرگرفته شده است ، به نظر می رسد که فعلا باید ادامه یابد و نمی توان تاریخ نزدیکی را برای اتمام آن پیش بینی کرد ، اگر چه متولیان حرم بر این عقیده هستند که قادر خواهند بود تا دو و یا نهایت سه سال آینده ، بازسازی و توسعه حرم را به پایان ببرند.
در زیارت خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی حج از حرمین امامین عسکریین مشاهده شد که تقریبا کار آیینه کاری بخش هایی از رواق شمالی حرم به پایان رسیده و کار کاشی کاری و آیینه کاری دیگر بخش های حرم ادامه دارد.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی حج وابسته به بعثه مقام معظم رهبری، در بازسازی حرم نهایت تلاش شده است تا کار براساس نقشه های دقیق و منطبق با معماری اسلامی و تاریخی حرم صورت گیرد.
برای پذیرایی از هزاران زائری که همه روزه توفیق زیارت امامین عسکریین را پیدا می کنند ، میهمان خانه حرم تقریبا پیوسته فعالیت می کند. در بخش هایی از حرم و پیرامون آن که برای آمد و شد زائران در نظر گرفته شده است ، فعلا فقط تعداد محدودی مغازه وجود دارد که نیازهای عمومی زائران را عرضه می کنند ولذا وجود میهمان خانه برای پذیرایی از زائران ضروری بود.
برکت سفره امامین عسکریین آنقدر هست که همه روزه از تمامی زائران با غذای گرم پذیرایی شود.
شهر سامرا چهارمين شهر مقدس عراق است. ساختمان اين شهر که در 124 کيلومتري شمال بغداد و در سمت شرق رودخانه دجله قرار گرفته، به سال 221 هـ.ق بازمي‌گردد. در اين سال محمدالمعتصم بالله فرزند هارون‌الرشيد پايتخت خلافت را از شهر بغداد به سامرا منتقل ساخت و تا سال 256 هـ.ق هشت خليفه از اين شهر حکمراني و خلافت نمودند. در اين سال المعتمد علي الله عباسي بار ديگر به بغداد بازگشت و آنجا را پايتخت خلافت قرار داد.
سامرا طي مدت سه دهه پايتختي، توسعه فراواني يافت و تعداد زيادي از کاخ‌ها و تفريح‌گاه‌ها و مساجد در اين شهر ساخته شد. آن‌چه امروزه بر اهميت اين شهر مي‌افزايد، قرار داشتن بُقعه پاک دو امام معصوم و برخي از افراد خانواده ايشان مي‌باشد.
حرم مطهر امام دهم حضرت علي بن محمدالهادي عليه السلام (تاريخ شهادت: سال 254 هـ.ق) و امام يازدهم امام حسن بن علي عسکري عليه السلام (تاريخ شهادت: 260 هـ.ق) قلب شهر امروزي را تشکيل مي‌دهد، اين بقعه در دوران زندگاني دو امام عليهماالسلام خانه مسکوني آنان بود و پس از شهادت در آنجا دفن شده‌اند.(1)
وجه تسميه سامرا
در متون تاريخي نام سامرا به گونه‌هاي مختلفي ثبت شده است از جمله:
•1- سامرّاء؛
•2- سامراه؛
•3- سامره؛
•4- سراء؛
•5- سُرَّ من رأي؛
•6- سرور من رأي؛
•7- ساء من رأي.(2)
برخي از اين اسم‌ها، چنان كه شرح آن رفت به واژه فارسي «سام راه» برمي‌گردد. گفته‌اند سام، پسر نوح آن را ساخته و يا از آن گذشته است و يا «سام را»؛ يعني شهري كه براي سام ساخته شده است.(3)
برخي گفته‌اند شايد «شام راه» بود؛ يعني راهِ شام، زيرا در گذشته اگر كسي قصد سفر به شام داشت بايد از عراق، بغداد و سامرا عبور مي‌كرد. برخي نيز سامرا را نامي آرامي دانسته‌اند كه در متون كهن رومي سومرا(4) نوشته شده است.(5) همچنين سامره را به معناي «جايي كه براي آن جزيه بگيرند» دانسته‌اند.(6)
از ديگر اسم‌هاي اين شهر بايد به «عسكر»، «زوراء»، «تيرهان» و «ناحيه مقدسه» اشاره كرد. «عسكر» نام محله‌اي خاص در سامرا و به روايتي محل حضور لشكريان بود و به همين دليل كساني را كه در سامرا مي‌زيستند گاهي عسكري هم ناميده‌اند، اما «تيرهان» در عصر ساساني و «زوراء» در دوره اسلامي معروف بودند.
موقعيت جغرافيايي سامرا
سامرا به سبب وجود مرقد مطهر دو پيشواي شيعه، امام هادی عليه السلام و امام حسن عسکری علیه السلام، مورد توجه جهان تشيع است. اين شهر در كرانه شرقي رود دجله، در ميان راه بغداد ـ تكريت واقع شده است. به عبارت ديگر، در حد فاصل قريه «كرخ فيروز» يا «كرخ ياجدّا» در شمال و قريه «مطيره» در جنوب قرار دارد. در حال حاضر، اين شهر مركز استان صلاح‌الدين است كه از شرق به استان تميم (كركوك)، از شمال به نينوا، از غرب به استان الانبار و از جنوب به بغداد محدود مي‌شود.(7) سامرا در 120 كيلومتري شمال بغداد قرار دارد و در حال حاضر جمعيت آن 531/126 نفر است.
تاريخ سامرا
سامرا همچون شهرهاي ديگر عراق، قدمت ديرينه‌اي دارد. برخي بناي آن را عصر قبل از اسلام، يعني دوران اشكانيان و ساسانيان مي‌دانند، برخي نيز شاپور ذوالاكتاف را باني اين شهر دانسته‌اند.(8) به گفته ياقوت حموي، سامرا را «سام بن نوح» ساخته است.(9) و شايد وجه تسميه آن به سامرا نيز همين باشد: «سام راه» يعني راه عبور و مرور سام فرزند نوح در عصر ساساني، اين منطقه «التيرهان» نام داشت و قبل از 393 ق تاريخ اسكندري به چنين نامي مشهور بوده است.(10)
بر اساس متون تاريخي، اين شهر در عصر ساساني، زير سلطه ايران بود و مردم آن به پرداخت ماليات به پادشاهان ايراني ناچار بودند. مورخان يكي از دلايل وجه تسميه آن به ساءمره (محل حساب) را همين موضوع دانسته‌اند.(11)
در دوران اشكانيان، سامرا از مراكز تمدن بود و آثاري نيز در حفاري‌هاي آن به دست آمده است كه تاريخ آنها به قبل از ميلاد مسيح برمي‌گردد. در اين شهر گورستاني كاوش شده كه قدمت آن به پنج هزار سال قبل از ميلاد مي‌رسد. در دوران ساسانيان، به لحاظ موقعيت مناسب آب و هوايي همواره مورد توجه پادشاهان آن سلسله بود. آنجا بناهاي باشكوهي ساخته‌اند(12) كه امروزه بقاياي برخي از آنها باقي است.
با تسلط روميان بر اين منطقه مردم آن به مسيحيت گرويدند و به دنبال جنگ‌هاي ايران و روم، اين شهر دچار آسيب‌هاي كلي شد. سامرا همراه ديگر شهرهاي عراق در سال 14 ق توسط سعد بن ابي وقاص فتح شد. از اين هنگام تا پايان قرن دوم هجري تنها يك دير در سامرا وجود داشت.(13)
البته برخي از خليفه‌هاي اسلامي از جمله منصور و هارون كوشيدند آن را آباد كنند و حتي هارون قصري اطراف آن ساخت و كانالي در آن حفر كرد. از آن هنگام تا دوران معتصم (قرن سوم هجري) از سامرا سخني در منابع نيست تا آن كه خليفه به احياء و تجديد بناي اين شهر پرداخت.(14) در 221 ق، به لحاظ آن كه معتصم تركان را بر امور نظامي و ديواني مسلط ساخته بود، هفتاد هزار نفر از نظاميان ترك بغداد را جولانگاه تاخت و تاز اسب‌هاي خويش ساخته و بي‌مهابا در كوچه‌هاي شهر مي‌تاختند و براي مردم شهر مزاحمت و آزارهاي زيادي داشتند.(15)
از آن رو، برخي از مردم به معتصم شكايت بردند و او نيز به چاره‌جويي برآمد و در اطراف بغداد نقطه‌اي را بهتر و مناسب‌تر از اين مكان نيافت(16) و چون ساخت شهر را به پايان رساند تركان را از بغداد به سامرا برد و مردم شهر را از آزار آنان رهانيد.(17) مردم وقتي شهر جديد را ديدند خوشحال شدند كه از ايذاء تركان خلاصي يافته‌اند و آن جا را «سر من رأي» ناميدند؛ يعني خوشحال شد كسي كه آن را ديد(18) معتصم در آن شهر قصري ساخت و آن را به غلام خود، اشناس بخشيد.
از آن زمان، پايتخت خلافت عباسي بين سال‌هاي 221 تا 276 ق به سامرا انتقال يافت و اين شهر در دوره معتصم بسيار آبادان شد و به اوج شكوفايي و جلال خويش رسيد. معتصم ديوار بزرگ و ضخيمي از آجر پيرامون آن و قصري براي سكونت خود ساخت(19) و در كنار آن بازار، كاروانسرا و مسجد برپا كرد و هر يك از سربازانش را دستور داد تا عمارتي بنا كنند. در دو سمت رود هر يك از خليفه‌ها كاخ‌ها و بناهاي زيبايي ساختند، كاخ‌هاي متصل به شهر تا هفت فرسنگ در امتداد رودخانه جاي داشتند. در سمت غرب دجله هم كاخ‌ها و بناهاي زيادي ساخته شد. هر يك از خليفه‌ها پول‌هاي هنگفتي، كه عمدتاً افسانه‌آميز است، در ايجاد كاخ‌ها و گردش‌گاه‌ها صرف مي‌كردند. سامرا هنگام مرگ معتصم به اندازه‌اي باشكوه و آباد بود كه با بغداد پهلو مي‌زد. واثق و متوكل، فرزندان معتصم نيز در آباداني آن كوشيدند. هزينه‌هايي كه صرف آباداني اين پايتخت شده به دويست ميليون درهم مي‌رسيد.(20) در اين مدت هفت خليفه در سامرا خلافت كردند:
•1- معتصم؛
•2- واثق؛
•3- متوكل؛
•4- منتصر؛
•5- معتمد؛
•6- معتضد.
همه اين خليفه‌ها به نوبه خود در آباداني و شكوفايي سامرا سهم داشتند. در دوران سلطه تركان، شهر سامرا همواره دست‌خوش درگيري‌هاي داخلي و جريان‌هاي سياسي بود كه چيزي جز فساد، تباهي و تخريب براي آن شهر در پي نداشت تا اين كه معتضد بالله، شانزدهمين خليفه عباسي به ناچار سامرا را رها كرد و دوباره به بغداد برگشت و پايتخت خلافت اسلامي دوباره به بغداد انتقال يافت.(21)
از اين زمان بود كه شهر دچار ويراني و تخريب شد و به نام ديگري شهرت يافت و آن «ساء من رأي» بود؛ يعني هر كس آن را ديد ناراحت شد. در عصر متوكل، به سبب مسجد جامع و مناره ملويه‌اي كه او بنا كرد، سامرا موقعيت ويژه‌اي يافت. به خصوص كه اين خليفه تلاش زيادي در آباد كردن شهر و ساختن قصرها انجام داد.(22)
از هنگام انتقال خلافت به بغداد تا عصر حاضر، در منابع درباره سامرا سخن چنداني نيست و اين شهر به سبب وجود مزار و مرقد عسكريين همچنان آبادان و پابرجا مانده است. اما بر اساس گفته‌هاي سياحان در عصر قاجار، اين شهر داراي سه دروازه بود؛ يكي دروازه بغداد، ديگري دروازه شريعه (جايي كه مردم از شط مي‌توانند آب بردارند) و سومي دروازه قاعد كه نام قبيله‌اي از عرب بود.(23)
اديب الملك از كساني است كه در دوره قاجار اين شهر را ديده و چنين مي‌ستايد: «هواي سامره چون بهشت است و خاكش عنبر سرشت. اكثر از سنگ ريزه‌هايش سليماني است و سبز و زرد و مرجاني، زيرا كه از كثرت خوش هوا در آن دشت باصفا، سنگش بدان طريق مصفا شود».(24)
محمد شاه هندي، از پادشاهان هند در اين شهر قلعه‌اي مستحكم با ديوارهايي استوار و بلند از گچ و آجر ساخت و برج‌هاي بسيار محكمي در اطرافش قرار داد.(25) البته چندين قلعه در اين زمان همچنان پابرجا بوده است.(26)(27)
اماكن زيارتي سامرا
1. مرقد مطهر عسكريين:
مهمترين زيارتگاه شهر سامرا مرقد مطهر دو امام همام يعني حضرت علي الهادي عليه السلام و فرزند برومندشان حسن العسكري عليه السلام مي‌باشد.
در حرم مطهر عسكريين كه به صورت شش گوشه ساخته شده است علاوه بر دو امام هادی عليه السلام و امام حسن عسکری عليه السلام نرجس خاتون همسر گرامي امام حسن عسكري عليه السلام و والده مكرمه امام زمان عليه السلام و حكيمه خاتون دختر امام جواد عليه السلام و امامزاده حسين فرزند امام هادي عليه السلام و تعدادي ديگر از اهل بيت عليهم‌السلام مدفون شده‌اند.
دو امام همام پس از شهادت در منزلشان به خاك سپرده شدند و تا سال‌ها شيعيان براي زيارت به اين خانه مي‌آمدند، اين خانه در كنار مسجدي بود كه گويند محل نماز خواندن آن دو امام عليهم‌السلام بود و وقتي كه در خانه مذكور بسته بود شيعيان در پشت پنجره خانه تجمع مي‌كردند و آن حضرات را زيارت مي‌كردند و سپس به مسجد مذكور مي‌رفتند و نماز زيارت مي‌خواندند و سال‌ها اين وضعيت ادامه داشت و گويند اولين كسي كه بر سر قبور مطهر اين امامان گنبدي ساخت، ناصرالدوله حمداني بود كه در سال 333 هـ.ق گنبدي بر سر قبر آنان بنا نمود و اين گنبد بارها تجديد بنا و ترميم گرديد تا اين كه عاقبت در قرن دوازدهم به همت حكمران خوي (احمد دنبلي خوئي، متوفي سال 1200 هـ.ق) و با هزينه زيادي صحن اين دو امام عليهم‌السلام به طوري كه امروز موجود است بنا شد و براي آن روضه، رواق، گنبدي عالي و گلدسته ساخت، براي سرداب مطهر نيز صحن جداگانه‌اي با ايوان و راه و پله‌اي جدا همچنين براي زنان دهليز و سردابي مستقل ساخت.
در منابع و در شرح بنای حرم در پیش از انفجار تروریستی سال 1384 نوشته شده است:
در سال 1285 هـ.ق ناصرالدين شاه دستور داد تا گنبد حرم مطهر را طلاكاري كنند كه اين امر بر روي گنبد نيز نوشته شده بود. گنبد حرم مطهر عسكريين بزرگترين گنبد اماكن مقدس شيعه است. به طوري كه محيط آن 68 متر و قطرآن 22 متر و 43 سانتي‌متر مي‌باشد و تعداد آجرهاي طلاي آن بالغ بر هفتاد و دو هزار عدد آجر است. در كنار اين گنبد دو گلدسته طلايي قرار دارند كه ارتفاع هر كدام از آنها از سطح زمين 36 متر و از سطح بام صحن بالغ بر 25 متر مي‌باشد.
در زير گنبد حرم مطهر، ضريح نقره‌اي زيبايي قرار دارد كه ساخته هنرمندان اصفهاني در دهه شصت ميلادي است. درون حرم و قسمت‌هايي از رواق‌ها به طرز زيبايي آينه‌كاري شده و از يادگارهاي ملك فيصل اول پادشاه هاشمي عراق است و به وسيله ايواني فراخ و سقف‌دار به صحني كه گرداگرد حرم را فراگرفته راه مي‌يابد. داخل صحن شريف 45 ايوان وجود دارد كه 16 ايوان سمت غرب و 9 ايوان سمت جنوب و 20 ايوان سمت شرق قرار گرفته‌اند و يكي از ويژگي‌هاي اين صحن آن است كه فاقد حجره مي‌باشد.
2. مرقد مطهر نرجس خاتون:
نرجس خاتون همسر امام حسن عسكری عليه السلام و مادر مكرمه حضرت مهدی عليه السلام مي‌باشد و قبر مطهر آن بانوي بزرگوار در پشت ضريح امام حسن عسكري عليه السلام قرار گرفته و پس از زيارت دو امام همام شايسته است كه به زيارت اين بانوي پرهيزگار رفت.
3. مرقد حكيمه خاتون:
حضرت حكيمه دختر امام جواد عليه السلام و عمه امام حسن عسكري عليه السلام از زنان پرهيزگار دوران خويش بود و آن حضرت حرمت فراواني نزد برادرش امام هادي عليه السلام و برادرزاده‌اش امام حسن عسكري عليه السلام داشت. وي شاهد تولد امام زمان علیه السلام بود و او را در قنداق پيچيده به نزد امام حسن عسكري عليه السلام آورد. قبر شريف اين بانوي پرهيزگار پايين پا و چسبيده به ضريح عسكريين است و شيخ عباس قمی گويد براي اين بانوي فاضله در كتب مزار زيارتنامه مخصوصي ذكر نشده است و سزاوار است كه او را با همان زيارتنامه حضرت معصومه سلام الله علیها قم زيارت كنند. حكيمه خاتون در سال 260 هـ.ق درگذشت.
4. قبر مطهر حسين بن علي الهادي عليه السلام:
وي سيدي جليل‌القدر و عظيم‌الشأن بوده و در بعضي از روايات، از امام حسن عسكري عليه السلام و برادرش حسين بن علي به سبطين تعبير شده است و آنان را به اجداد طاهرشان يعني امام حسن عليه السلام و امام حسين عليه السلام تشبيه كرده‌اند، همچنين در روايتي آمده است كه صداي حضرت حجت شبيه صداي عمويشان حسين بوده است و سيد احمد اردكاني يزدي در شجره‌الاولياء گويد كه حسين فرزند حضرت هادي عليه السلام از زاهدان و عابدان روزگار بود و به امامت برادر خود اعتراف داشت.
5. سرداب غيبت:
سرداب غيبت از زيارتگاه‌هاي مهم سامرا است و در حقيقت سرداب بخشي از خانة مسكوني حضرت عسكري عليه السلام بود كه در آن به عبادت مي‌پرداخت و پس از او محل سکونت امام زمان عليه السلام بوده است. اين محل از ديرباز مورد توجه شيعه بوده است و از آنجا كه عبادتگاه سه امام بوده، قداست و احترام ويژه‌اي دارد. گفتني است كه به وسيله پله‌هايي مي‌توان به زيرزمين رسيد. فضاي اصلي و كهن زير زمين عبارت است از: تالاري مربع - مستطيل به ابعاد 3-5 متر. در شرق اين تالار فضايي است كه پنجره‌اي از چوب دارد و محل عبادت امام عليه السلام بوده است. پنجره اين نمازخانه يكي از ارزشمندترين قطعات باقيمانده از دوران عباسي‌ها است و داراي كتيبه‌اي كهن مي‌باشد. اين پنجره به دستور الناصرلدين الله عباسي (از خلفاي علاقمند به اهل بيت عليهم‌السلام بود) در سال 606 هـ.ق ساخته شده است. در كاشي‌كاري درون اين بقعه نام ناصرالدين شاه قاجار ثبت شده است كه در سفر عتبات خود به زيارت اين جايگاه تشرف يافته است. كاشي‌كاري‌هاي صحن و سردر ورودي‌ها از دوره قاجاريه مي‌باشند.
6. مرقد سيد محمد عليه السلام:
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی حج، سيد محمد فرزند بزرگوار امام علي النقي عليه السلام است كه در سال 252 هـ.ق درگذشت و مرقد ايشان در شهر بلد در جاده اصلي كاظمين ـ سامرا و در فاصله هشت فرسنگي شهر سامرا قرار دارد. اين امامزاده مورد احترام فراوان شيعيان عراق بوده و آنان را نسبت به وي اعتقادي عظيم است و معمولاً تمامي كساني كه به زيارت امامان معصوم سامرا مي‌روند، به زيارت اين جناب نيز نائل مي‌گردند. كرامات بسياري از اين بزرگوار نقل شده است و در بزرگواري ايشان همين بس كه ايشان قابليت و صلاحيت امامت را داشتند و فرزند بزرگ امام هادي عليه السلام بودند و در فوت او، حضرت امام حسن عسكري عليه السلام گريبان خود را چاك نمود و شيخ نوري اعتقاد عظيمي به زيارت آن بزرگوار داشته و در تعمير بقعه و ضريح مباركش سعي نمود.
كتيبه‌اي بدين صورت بر ضريح شريفش نوشته شده است: «هذا مرقد السيد الجليل ابي جعفر محمد بن الامام ابي الحسن علي الهادي عليه السلام عظيم الشأن جليل القدر كانت الشيعه تزعم انه الامام بعد ابيه عليه السلام فلما توفي نص ابوه علي اخيه ابي محمد الزكي و قال له احدث الله شكراً فقد احدث فيك امراً خلفه ابوه في المدينه طفلاً و قدم عليه في سامرا مشتداً و نهض الي الرجوع الي الحجاز ولمّا بلغ بلد علي تسعه فراسخ مرض و توفي و مشهده هناك ولما توفي شق ابومحمد عليه ثوبه و قال في جواب من عابه عليه قد شق موسي علي اخيه هارون و كانت وفاته في حدود اثنين و خمسين بعد المأتين» يعني اين مرقد سيد جليل ابوجعفر محمد فرزند امام هادی علیه السلام است كه فردي عظيم‌الشأن است و شيعيان را اين گمان بود كه او پس از امام هادي علیه السلام به امامت خواهد رسيد و چون درگذشت امام هادي عليه السلام بر امامت حسن عسكري عليه السلام اشاره فرمود، هنگامي كه امام هادي عليه السلام از مدينه به سامرا مي‌رفت. سيد محمد كودكي بيش نبود و بعدها چون به بلوغ رسيد راهي سامرا شد و چندي در سامرا بود تا آن كه تصميم گرفت به مدينه برگردد و چون نه فرسنگي از سامرا دور شد و به بلد رسيد در همين جا بيمار شده و درگذشت و چون اين خبر به امام حسن عسكری عليه السلام رسيد از شدت اندوه گريبان خود را چاك كرد و چون بر اين كار او خرده گرفتند. فرمود: كه حضرت موسی علیه السلام نيز در مرگ برادرش هارون گريبان خود را پاره كرد.
7. قبر امامزاده محمد دري:
از نوادگان امام كاظم عليه السلام. (متوفي سال 300 هـ.ق)(28)
پی نوشت
(1). اماکن زيارتي و سياحتي عراق، محمدرضا قمي، ص 69.
(2). ياقوت حموي، همان، 3/173.
(3). ابن بطوطه، الرحله، 1/147.
(4). Soumara.
(5). جعفر الخليلي، همان، 9/8.
(6). همان جا.
(7). صحتي سردرودي، سيماي سامرا، سيناي سه موسي، 47؛ فاصله سامرا تا بغداد 124 كيلومتر است.
(8). حمدالله مستوفي، نزهة القلوب، سامرا؛ جعفر الخليلي، موسوعة العتبات المقدسه، قسم السامراء، ج 9/19.
(9). ياقوت حموي، معجم البلدان، 3/172.
(10). موسوي زنجاني، جوله في اماكن المقدسه، 124؛ جعفر الخليلي، همان، 9/15.
(11). ياقوت حموي، همان جا.
(12). مصلح الدين مهدوي، تاريخچه شهر سامرا و زندگاني عسكريين، 5ـ6.
(13). همان جا.
(14). ياقوت حموي، همان، 3/174.
(15). ابن اثير، عزالدين ابن الكرم، الكامل في التاريخ، 6/446ـ452.
(16). مسعودي، علي بن الحسين، مروج الذهب و معادن الجوهر، 2/467.
(17). ياقوت حموي، همان، 3/174؛ ابن طقطقي، تاريخ فخري، ترجمه وحيد گلپايگاني 321.
(18). مقدسي، احسن التقاسيم في معرفة الاقاليم، 63.
(19). اين قصر تا قرون متمادي همچنان برجا بود (جعفر الخليلي، موسوعة العتبات المقدسه) 9/184؛ HenryStierlin , Islam taschen , 1996 , B V. I ,P,127.
(20). لسترنج، جغرافياي تاريخي سرزمين‌هاي خلافت شرقي، ترجمه محمود عرفان، 59.
(21). ياقوت حموي، همان، 3/175ـ176 اين قصر به نام جوسق معروف بود.
(22). غلامحسين مصاحب، دايرة المعارف فارسي، 1/1246.
(23). اديب الملك، سفرنامه اديب الملك به عتبات، 103.
(24). پيشين، 105.
(25). پيشين، 103.
(26). ناصرالدين شاه، سفرنامه ناصرالدين شاه به عتبات، 156.
(27). عتبات عاليات عراق، دكتر اصغر قائدان، ص 193.
(28). راهنماي اماکن زيارتي و سياحتي در عراق، دکتر احسان مقدس، ص 309-312.