سرویس جنگ نرم مشرق - اندیشکده واشنگتن با انتشار گزارشی راهبردی به فضا به ارزیابی ماهواره نور پرداخت و نوشت: نیروی هوافضای سپاه پاسداران ایران در ۲۲ آوریل ۲۰۲۰ اولین ماهواره‌اش به نام نور-۱ را پرتاب و در مدار قرار داد. این پرتاب از یک پلتفرم صحرایی نزدیک شاهرود، حدود ۲۱۰ مایلی شمال‌شرق تهران، و با استفاده از ماهواره‌بر جدید ایران به نام قاصد، صورت گرفت. به‌طور کلی، این پرتاب نشان‌دهنده خطرات ناشی از برداشته شدن محدودیت‌های تسلیحاتی ایران بود، هدفی که جمهوری اسلامی در مسیر رسیدن به آن از حمایت شرکای تسلیحاتی بالقوه‌اش یعنی روسیه و چین برخوردار است. در عمل، لغو این محدودیت‌ها می‌تواند دسترسی بی‌وقفه ایران به موادی که کاربرد دوگانه دارند و دیگر قطعاتی که به منظور ساخت ماهواره‌های کوچک با کاربردهای نظامی یا حتی تروریستی استفاده می‌شوند، را تسهیل کند. گذشته از این، برنامه فضایی نظامی نوظهور سپاه پاسداران حاکی از جاه‌طلبی آن برای ساخت موشک‌های سوخت-جامد بزرگ‌تر است.

مخاطبان گرامی، محتوا و ادعاهای مطرح‌شده در این گزارش، صرفاً جهت تحلیل و بررسی رویکردها و دیدگاه‌های اندیشکده‌های غربی منتشر شده است و ادعاها و القائات احتمالی این مطالب هرگز مورد تأیید مشرق نیست.

بریتانیا، فرانسه و آلمان – سه کشور عضو اتحادیه اروپا که از امضاکنندگان توافق برجام در سال ۲۰۱۵ هستند – از تمدید تحریم‌های تسلیحاتی تا سال ۲۰۲۳ حمایت می‌کنند. ایالات متحده، که از توافق برجام خارج شده است،

در ۲۰ اوت ۲۰۲۰ فرایندی را آغاز کرد که می‌تواند منجر به فعال شدن مکانیسم ماشه و بازگشت همه تحریم‌های سازمان ملل مصوب سال ۲۰۰۶، شود. [۱] قاصد-۱، به نوبه خود، در جریان سه مرحله قرار دادن ماهواره بسیار کوچک نور-۱ در مدار پایینی زمین در فاصله حدود ۴۲۵ کیلومتری، موفق عمل کرده است. مرحله اول شامل موشک سوخت-مایع پیش‌ساخته شهاب-۳/قدر بود، گرچه بدون کلاهک جنگی، که توسط وزارت دفاع ایران ساخته شده است. [۲]

بنا به گفته سردار امیرعلی حاجی‌زاده فرمانده هوافضای سپاه، سپاه پاسداران به منظور کاهش هزینه‌ها و تضمین مسافت‌سنجی از مراحل دوم و سوم پرتاب قاصد، از موشک شهاب-۳ استفاده کرده است. [۳] در مراحل دوم – و احتمالاً سوم – قاصد از یک موتور راکت جدید سوخت-جامد به نام سلمان-۱ استفاده شده، که توسط سازمان جهاد خودکفایی که زیرشاخه هوافضای سپاه است ساخته شده و بخشی از یک به‌اصطلاح مگاپروژه بوده که در ۹ فوریه ۲۰۲۰ رونمایی شد که شامل پرتابه‌ها، ماهواره‌ها و ایستگاه‌های زمینی است. این موتور جامد با بدنه کامپوزیتی متشکل از یک نازل متحرک با فناوری کنترل بردار پیشرانه است، که جایگزین بال‌های متحرک نسل اسکاد شده که کارایی کمتری دارند.

ماهواره‌بر قاصد سپاه پاسداران که در ماه آوریل در شاهرود به نمایش گذاشته شد

قاصد از نمای نزدیک

فناوری کنترل بردار پیشرانه (تی‌وی‌سی)

موتور جامد قاصد با بدنه کامپوزیتی متشکل از یک نازل متحرک با فناوری تی‌وی‌سی است که هدف از کاربرد آن عبارت است از تغییر جهت گاز خروجی با فشار-بالا و دستیابی به کنترل کلی بهتر. نازل‌های تی‌وی‌سی به‌خصوص در موتورهای بزرگ‌تر و قوی‌تر سودمند هستند، و استفاده از آن‌ها حاکی از آن است که ایران این فناوری را برای چنین موتورهایی که هم در فضاپیماها و هم در موشک‌های دوربرد استفاده می‌شوند، توسعه داده است.

بنا به گفته امیرعلی حاجی‌زاده فرمانده هوافضای سپاه، فناوری نازل-متحرک عمدتاً در راستای کاربردهای فضایی طراحی شده است، زیرا صفحات کنترل آیرودینامیک در فضای خلاء کار نمی‌کنند. این فناوری همچنین برای اهداف زیر مناسب است: مراحل مداری پر-انرژی، انتقال ماژول موشک از فضای خلأ به یک مکان بازگشت دقیق – یا به منظور شلیک به اهداف مشخص یا به منظور دفاع ضدموشکی بالای جو- و نیز برای هدایت تسلیحات ضدماهواره‌ای به سمت اهداف موجود در مدار.

تلاش دیرینه ایران برای دستیابی به قابلیت ضدماهواره

سپاه پاسداران از دهه ۱۹۸۰ – یعنی زمانی که همه تحرکات نظامی ایران در خلال جنگ با عراق توسط ماهواره‌های جاسوسی ایالات متحده، شوروی، و بعدتر فرانسه رصد می‌شد و بنابراین این کشورها پیشاپیش از این تحرکات مطلع بودند – درصدد آن بوده است که به قابلیت ضدماهواره دست یابد. اما برای انجام این کار، نخست به توانایی نظارت دقیق بر ماهواره‌های موجود در فضا نیاز دارد.

در دسامبر ۲۰۱۸، سرهنگ حسین سلامی معاون وقت سپاه اعلام کرد که یک رادار جاسوسی فضایی با قابلیت نظارت بر ماهواره‌های موجود در مدار پایینی زمین، با موفقیت تست شده است. [۴] اکنون گمان می‌رود که این قابلیت و دیگر قابلیت‌های شناسایی موقعیت فضایی که بنا به گزارش‌ها ایران به آن‌ها دست یافته است، امکان نظارت بر مدارهای ماهواره‌ای را میسر می‌سازند، آن‌هم با دقت کافی جهت استفاده در راستای ضدحملات فضایی.

به طور کلی، ایران علاوه بر این قابلیت‌هایی که در اختیار دارد، از عضویت در سازمان همکاری فضایی آسیا-اقیانوسیه نیز منتفع می‌شود، که نهاد واقع در پکن است که محل استقرار شبکه‌ای از تلسکوپ‌های ردیابی و مراکز پردازش است که می‌توانند اشیایی به کوچکی ۱۰ سانتیمتر را با ماهواره‌های موجود در مدار پایینی زمین و نیز ماهواره‌های موجود در مدارهای بالاتر، شناسایی کنند. [۵] اگرچه این ردیاب‌ها ظاهراً به منظور تقویت شناسایی زباله‌های فضایی طراحی شده‌اند، اما مزایای نظامی آن‌ها برای ایران را نمی‌توان نادیده گرفت.

بیشتر بخوانید:

پایگاه آمریکایی: موشک‌های ایران خاک آمریکا را تهدید می‌کند

اندیشکده واشنگتن: ایران با پرتاب موشک قاصد و ماهواره نور قواعد بازی را به نفع خود تغییر داد

اندیشکده انگلیسی: ماهواره‌بر «قاصد» اهرمی برای فشار بر آمریکاست

حملات دقیق موشکی و پرتاب فضایی ایران آمریکا و متحدانش را غافلگیر کرده است / توانمندی‌های ایران به حدی رسیده‌ که تحریم یا انزوای سیاسی دیگر کارساز نیست

اجزای قاصد

به نظر می‌رسد که ماهواره‌بر قاصد یک راکت کاملاً جدید است که با سیمرغ یا سفیر که تماماً از سوخت-مایع استفاده می‌کنند و توسط سازمان صنایع هوافضای ایران که زیرشاخه وزارت دفاع است ساخته شده‌اند، ارتباط مستقیمی ندارد. بنا به نظر مهندسان راکتی، قاصد با توجه به مشخصات فعلی‌اش حاکی از هیچ بهبود چشمگیری نسبت به سفیر نیست زیرا واجد برخی از قابلیت‌های کشنده ۵۰ کیلوگرمی سفیر برای یک موتور مرحله-سوم است. در نتیجه، تنها می‌تواند ماهواره‌های کوچک با قابلیت‌های نظامی محدود را به مدار پایینی زمین منتقل کند. [۶] با این وجود، این وضعیت زمانی که راکت‌های بزرگ‌تر و قوی‌تر نظیر راکت سوخت-جامد ذوالجناح بکار گرفته شوند، تغییر خواهد کرد.

عکس‌های قاصد نشان می‌دهند که نام راکت مرحله-اول آن سپهر است، که احتمالاً ارجاعی است به بخش ماهواره بر از «مگاپروژه» ای که حاجی‌زاده از آن سخن گفته بود. پس از کلمه سپهر، نوشته شده است اف‌تی‌ام (که احتمالاً مخفف «پرواز موشک آزمایشی» است) و سی ۲ (که مخفف «پیکربندی دوم» است). ارجاع به یک پیکربندی دوم حاکی از آن است که احتمالاً آزمایش نخست پیشاپیش با یک پیکربندی متفاوت و با یک نتیجه نهایی نامعلوم، صورت گرفته است. گمان آن می‌رود که، مثلاً، آزمایش موشکی ژانویه ۲۰۱۷ در واقع یک پرتاب ماهواره‌ای ناموفق بوده است. [۷]

یک موشک رعد ارتقاءیافته

در اوایل سال ۲۰۲۰ از آخرین نسل موشک‌های کوتاه‌برد ایران به نام رعد-۵۰۰ نیز رونمایی شد. مقامات ایرانی ادعا می‌کنند که برد این موشک‌ها ۵۰۰ کیلومتر است – دو برابر برد فاتح-۱۱۰ - و وزن آن‌ها نصف شده است. دیگر ویژگی‌های رعد-۵۰۰، که عمدتاً نتیجه استفاده از مواد کامپوزیتی سبک هستند، عبارتند از سرعت بالاتر، توانایی بیشتر برای گریز از شناسایی راداری، و قدرت مانور بالاتر با یک کلاهک جنگی مجزا، که برخلاف ویژگی خانواده قدیمی‌تر فاتح-۱۱۰/ذوالفقار است.

رعد-۵۰۰ نیز شامل موتور جدید سوخت-جامد کامپوزیتی زهیر با قابلیت تی‌وی‌سی است. سلمان، که نمونه «بزرگ‌تر» زهیر است، در ماه آوریل یک مأموریت موفقیت‌آمیز را پشت سر گذاشته است. به طور کلی، موتورهای جامد با بدنه کامپوزیتی سبک سبب افزایش نسبت پیشرانه-به-وزن می‌شوند. بنا به گفته مقامات سپاه، پیکربندی‌های پرتابی آتی تماماً شامل موتورهای جامد خواهد بود، و این امر حاکی از استفاده از مراحل تقویت‌کننده بزرگ‌تر است – چنان‌که نخستین بار در تصاویر ویدئویی ۱۱/۲۰۱۰ از حسن تهرانی مقدم رئیس وقت پروژه‌های موشکی و ماهواره‌بر ایران، و در تست‌های تأسیسات شاهرود مشاهده شد. منابع دیگر عنوان کرده‌اند که یک موشک سجیل مرحله-اول و دوم، در پرتاب‌های فضایی آتی سپاه مورد استفاده قرار خواهد گرفت. [۸]

دو تصویر از موتور راکت سلمان-۱ – با قطر حدود یک متر – که برای مراحل دوم و احتمالاً سوم پرتاب قاصد استفاده می‌شود.

موشک‌های سوخت جامد ایران

تجربه ایران در مورد موتورهای راکت سوخت-جامد به اواخر دهه ۱۹۸۰ برمی‌گردد، اما در اوایل دهه ۱۹۹۰ واقعاً تسریع شد، و به خدمت موشک‌های شبه‌بالستیک کوتاه‌برد از خانواده فاتح درآمد که با موفقیت توسط سپاه توسعه یافته‌اند. در دهه بعد، سازمان صنایع هوافضا، موتورهای راکت سوخت-جامد قوی‌تر و دوربردتر را برای سجیل-۱ و ۲ طراحی کرد، و در امتداد آن برنامه موشک بالستیک سوخت-مایع را نیز پیش برد. این موشک‌های دو-مرحله‌ای به ترتیب در سال‌های ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹ رونمایی شدند، و در هر دو مرحله آن‌ها همچنان از سیستم هدایت بال-متحرک به سبک اسکاد/شهاب-۳ استفاده می‌شود. با وجود این، هنوز معلوم نیست که تولید سری کامل آن‌ها آغاز شده باشد.

سپاه پاسداران، به نوبه خود، رویکرد متفاوتی را دنبال کرد، و روی موشک‌های موتور-جامد جامد چند-بُعدی تمرکز کرد. سپاه با تکیه بر تجارب قبلی‌اش، خانواده‌ای از موتورهای جامد کوچک-تا-بزرگ را طراحی کرد. این‌ها ابتدا واجد بدنه‌هایی از آلیاژ فولاد و آلومینیوم بودند، اما بعدتر از بدنه‌های کامپوزیتی رشته‌ای بسیار سبک در ساخت آن‌ها استفاده شد. این تلاش‌ها با کمک شرکت‌های شبه‌خصوصی صورت گرفت، که در رأس آن‌ها شرکت مواد کامپوزیتی نوید واقع در تهران بود، که در سال ۲۰۱۶ به دلیل «ارتباط با برنامه موشک بالستیک ایران»، از جمله واردات خط تولید فیبر-کربن از یک کشور آسیایی (احتمالاً چین)، توسط وزارت خزانه‌داری ایالات متحده تحریم شد. [۹]

از اکتبر ۲۰۱۹، ایالات متحده همچنین صادرات فلزات قیمتی از جمله تیوب‌های فولاد ضدزنگ ۳۰۴ آل؛ ورق لحیم‌کاری منگنز ام‌ان ۴۰/ام‌ان ۷۰؛ و فولاد ضدزنگ CrNi۶۰WTI ESR + VAR به ایران را تحریم کرد. [۱۰] برای مکانیسم هدایت، صفحات کنترل ایرودینامیکی مورد استفاده در نسل فاتح (۱۹-۲۰۰۲) به تدریج با نازل‌های محوری جایگزین شدند تا قدرت مانور، از جمله در فضای خلأ، بهبود یابد.

چنان‌که در تصویر ویدئویی تهرانی مقدم مربوط به سال ۱۱/۲۰۱۰ مشاهده می‌شود، سپس مرحله سوخت-جامد قائم با پهنای حدود سه متری ساخته شد. اگرچه ممکن است در مأموریت‌های آتی سپاه همچنان از پیکربندی قاصد برای فرستادن نانو-ماهواره‌ها (یعنی هر ماهواره‌ای با وزن ۱ تا ۱۰ کیلوگرم) به مدار پایینی زمین استفاده شود، اما این پرتاب‌ها احتمالاً با یک موتور-جامد مرحله اول برای افزایش پیشرانه تقویت می‌شوند، و در آن‌ها یا از یک سلمان بزرگ‌تر یا از قائم استفاده خواهد شد. حاجی‌زاده فرمانده هوافضای سپاه در مصاحبه‌اش در آوریل سال ۲۰۲۰ به امر مذکور اشاره کرد. [۱۱] در همین رابطه، دو ماه قبل، در فوریه، پایگاه کنترل تسلیحات مقاله‌ای منتشر کرد که در آن شرح مفصلی از فعالیت‌ها در سایت تست سوخت-جامد شاهرود، از جمله وجود چهار پایه تست سیمانی بزرگ، ارائه شده است. [۱۲]

از ماه مه ۲۰۱۸، یعنی زمانی که تحلیل‌گران و رسانه‌های جریان اصلی به وجود تأسیسات مخفی شاهرود اشاره کردند، برنامه راکت سوخت-جامد ایران زیر ذره‌بین قرار گرفته است. [۱۳] در آن زمان، ناظران به این نتیجه رسیدند که سایت شاهرود به منظور ساخت و آزمایش موتور سوخت-جامد ایجاد شده است، و این امر حاکی از آن بود که ایران در حال توسعه یک فناوری موشک سوخت-جامد دوربرد یا «یک برنامه فضایی پیشرفته نامتعارف» بوده است. [۱۴]

اما حتی در صورتی که مورد دوم صادق باشد، از دید بسیاری از کارشناسان غربی، تمرکز شاهرود روی موتورهای سوخت-جامد در راستای اجرای یک برنامه فضایی است که هدف آن توسعه فناوری موشکی است و به بیان دقیق‌تر، توسعه یک موشک بالستیک بین‌قاره‌ای. دلیل این ادعا آن است که راکت‌های سوخت-مایع نوعاً برای پرتاب ماهواره و قرار دادن آن در مدار، مناسب‌تر تلقی می‌شوند. [۱۵]

با این وجود، چنین قاعده‌ای به معنای نیست که ایران نمی‌تواند، با دنبال کردن راه کره‌شمالی، به توسعه موشک بالستیک بین‌قاره‌ای یا موشک بالستیک میان-برد با استفاده از موتورهای سوخت-مایع پیشرفته برای مرحله اول، بپردازد. یک نمونه خوب از این موارد عبارت است از موشک بالستیک خرمشهر که در سال ۲۰۱۷ رونمایی شد، و واجد موتور اصلی سوخت-مایع جدید، موتورهای مدرج برای تنظیم حالت، و توانایی حمل یک کلاهک جنگی ۱ هزار و ۸۰۰ کیلوگرمی تا برد ۲ هزار کیلومتر است. [۱۶]

یک سیستم پرتاب سریع

اگرچه گفته می‌شود که پرتاب ماه آوریل قاصد برای حدود دو ماه به تأخیر افتاده است، اما سپاه توانسته با انجام تست‌های مداوم – به کمک فناوری موتور-جامد - فوراً از یک ماهواره‌بر برای پرتاب استفاده کند. در واقع، بنا به گزارش‌ها تدارکات فوری برای پرتاب ماه آوریل تنها دو ساعت زمان برده است. با دستیابی به یک قابلیت پرتاب-به-مدار مخفیانه و سریع و توانایی متناظر با آن برای در مدار قرار دادن یک ماهواره قابل‌استفاده، سپاه می‌تواند – تقریباً بلافاصله – بدون محدودیت جغرافیایی به اطلاعات به‌موقع دست یابد. از یافته‌های حاصله می‌توان برای یک حمله نیابتی به یک هدف ائتلاف یا یک حمله موشکی به یک سایت زیرساخت‌های حیاتی منطقه‌ای استفاده کرد و همچنین می‌توان نشانه‌های فعالیت‌های نظامی دشمن را شناسایی کرد.

اگر سپاه توانسته باشد به یک قابلیت پرتاب فضایی واقعاً سیار دست یافته باشد، می‌تواند به نحوی مؤثر از هر مکانی عمل کند، از جمله خط ساحلی جنوب‌شرقی ایران، که به خط استوا نزدیک‌تر است. این می‌تواند امکان پرتاب‌های با شیب کمتر را میسر سازد، یعنی راکت‌های ایرانی نهایتاً می‌توانند بار انفجاری سنگین‌تری را با سوخت کمتر حمل کنند. با توجه به این‌که مراکز پرتابی فعلی ایران در عمق خاک آن واقع شده‌اند، سقوط راکت‌ها تهدیدی برای نواحی پرجمعیت است. در آینده سپاه احتمالاً می‌تواند از همین قابلیت برای پرتاب تسلیحات ضدماهواره به سمت مدار استفاده کند. هند این کار را در ۲۷ مارس ۲۰۱۹ انجام داد، زمانی ‌که با آزمایش موشک ضدماهواره‌اش و نابودی موفقیت‌آمیز یک میکروماهواره، ناظران را شگفت‌زده کرد. [۱۷] به علاوه، از آن‌جا که بسیاری از فناوری‌های تسلیحات ضدماهواره شبیه فناوری‌های سامانه‌های موشک ضدبالستیک است، پیشرفت در یکی از این حوزه‌ها می‌تواند به معنای پیشرفت در حوزه در دیگر نیز باشد.

کیوب‌ست‌ها مناسب برای جنگ نامتقارن

نخستین ماهواره‌ای که سپاه در مدار قرار داد یک کیوب‌ست بود، یعنی یک نانوماهواره به اندازه ۶ یو (شش واحد) یا ۳ یو (سه واحد). ژنرال جان جی ریموند رئیس عملیات‌های فضایی نیروی فضایی ایالات متحده، ماهواره مذکور را به عنوان یک «وبکم معلق در فضا» توصیف کرد. [۱۸] به علاوه، کیوب‌ست‌ها نسبتاً ارزان هستند و تقریباً دو دهه است که از آن‌ها استفاده می‌شود. صدها نمونه از آن‌ها در مدار پایینی زمین در فاصله حدود ۸۰۰-۳۰۰ کیلومتری فعال هستند. بر اساس معیارهای پایه، کیوب‌ست‌ها بارهای انفجاری بسته‌بندی‌شده هستند، و بنا به استاندارد صنعتی، اندازه قطعات آن‌ها (واحدها)، ۱۰ سانتیمترمکعب و وزن هر یک از آن‌ها کمتر از ۳۳/۱ کیلوگرم است. [۱۹] این به معنای آن است که، مثلاً، یک کیوب‌ست ۳ یو یا ۶ یو، به طول ۳۰ سانتیمتر و وزن حدود ۳ کیلوگرم (برای ۳ یو) یا ۶ کیلوگرم (برای ۶ یو) است. وزن یک کیوب‌ست سنگین‌تر ۶ یو می‌تواند به ۱۲ کیلوگرم برسد. یک کیوب‌ست ۶ یو نوعی، می‌تواند حجم بار انفجاری‌ای حدود ۶ هزار سانتیمترمکعب را فراهم آورد.

قطعات فنی، کاربردهای نظامی

جنبه‌های استاندارد کیوب‌ست‌ها این امکان را برای شرکت‌ها میسر می‌سازند تا قطعات آن‌ها را به صورت انبوه تولید کنند و به صورت آماده به خریدار تحویل دهند. بسیاری از شرکت‌ها پلتفرم‌های کیوب‌ست، یا شاسی‌های آن‌ها، را تولید می‌کنند، که امکان خرید آنلاین آن‌ها از طریق وب‌سایت‌های تخصصی وجود دارد. در نتیجه، فرایند مهندسی و توسعه کیوب‌ست‌ها تا حد چشمگیری ارزان‌تر از ماهواره‌های کامل است، و هرکسی می‌تواند قطعات استاندارد برای ساخت آن‌ها را سفارش دهد. به علاوه، حجم زیادی از پژوهش‌های دانشگاهی و دیگر مطالب فنی در رابطه با همه جنبه‌های طراحی و عملیاتی‌کردن کیوب‌ست را می‌توان در فضای آنلاین پیدا کرد. [۲۰]

به لحاظ نظامی، محبوبیت کیوب‌ست‌ها رو به افزایش است و از آن‌ها به عنوان اخلالگرهای بالقوه در نظم مستقر در فضا استفاده می‌شود. کاربردهای بالقوه آن‌ها عبارت است از: رصد زمین به منظور نظارت بر رویدادهای ژئوپلیتیکی با دوربین کیفیت-متوسط؛ سیستم پشتیبانی هشدار-زودهنگام؛ کمک به سامانه‌های ردیابی-موشک؛ و نظارت بر حمل‌ونقل دریایی، نیروهای دریایی، و فعالیت‌های بندرگاه‌ها.

برای نمونه، در فرایند جاسوسی مخفیانه با کیفیت-پایین، می‌توان تعداد خودروهای پارک‌شده در یک تأسیسات نظامی یا اطلاعاتی خاص را در هر زمانی مشخص کرد. چنین قابلیتی می‌تواند کارآمدی سامانه‌های حمله-دقیق بالای افق – با پهپاد یا موشک – را نیز به واسطه فراهم آوردن اطلاعات دقیق در مورد هدف، افزایش دهد. [۲۱]

علاوه بر این، با توجه به این‌که این ماهواره‌ها کوچک و سبک‌اند، می‌توان آن‌ها را به راحتی با راکت‌های کوچک‌تر در مدار قرار داد، یا می‌توان تعداد بیشتری از آن‌ها را با هم توسط راکت‌های بزرگ‌تر به مدار فرستاد. در کیوب‌ست‌ها از همان قطعات الکترونیکی کوچکی استفاده می‌شود که معمولاً در گوشی‌های هوشمند و دوربین‌های دیجیتالی یافت می‌شوند. می‌توان آن‌ها را به پنل‌های خورشیدی مجهز کرد تا برق تولید کنند، مانند نور-۱، و یا می‌توان با افزودن یک آنتن بازشونده، پوشش حسگرها را ارتقاء داد.

اگرچه کیوب‌ست‌ها به دلیل اندازه کوچکشان ظرفیت محدودی برای حمل بار انفجاری دارند، اما باز هم می‌توانند کاربردهای متنوعی را فراهم آورند، مثلاً برای ارتباطات و حسگر از راه دور. با این وجود، یک مجموعه از کیوب‌ست‌ها نهایتاً باید واجد عملکرد قابل‌قبولی باشد. در سال ۲۰۱۵، velox-II ساخت سنگاپور، اولین کیوب‌ستی بود که به منظور ارتباطات بین‌ماهواره‌ای بین یک مدار پایینی زمین و یک ماهواره ثابت در مدار زمین مورد استفاده قرار گرفت، و در سال ۲۰۱۶، ناسا از برنامه پرتاب یک «دسته» از کیوب‌ست‌ها به مدار به منظور پژوهش پیرامون الگوهای جوی خبر داد.

می‌توان یک تلسکوپ را به منظور رصد زمین روی کیوب‌ست‌ها قرار داد. برای مثال، یک شرکت اروپایی کیوب‌ست ۶ یو ۱۰ کیلوگرمی را برای رصد بلادرنگ زمین با کیفیت ۵۰ سانتیمتر با استفاده از یک دوربین واجد لنز بازشونده، تبلیغ می‌کند. [۲۲] اولین مدل از این ماهواره‌ها، وقتی در سال ۲۰۲۱ عرضه شود، امکان «زمان بازبینی» ده-روزه برای یک مکان خاص روی زمین را میسر می‌سازد. [۲۳] تا سال ۲۰۲۶، زمانی‌که حداقل ۱ هزار و ۲۴ دستگاه از این کیوب‌ست‌ها در مدار خواهد بود، می‌توان انتظار داشت که زمان بازبینی تا سی دقیقه کاهش یابد. با وجود این، کیوب‌ست‌های حسگر-راه‌دور موجود، نمی‌توانند کیفیت تصویری بهتر از پنج متر را ارائه دهند و دامنه تصویربرداری آن‌ها نیز نسبتاً محدود است. کیفیت‌های در حد چند متر، بیشتر برای کاربردهای کشاورزی، نقشه‌نگاری، و مدیریت-بلایا مناسب‌تر هستند تا برای کاربردهای نظامی.

ناسا همچنین روی آنچه که دانشمندان «معماری ماهواره ماهواره‌بر چند-تکه» می‌نامند کار می‌کند، که هدف آن‌ها توزیع کارکردهای یک ماهواره متعارف میان گروهی از کیوب‌ست‌ها است. این کیوب‌ست‌ها سپس از اتصالات بی‌سیم با هم ارتباط برقرار می‌کنند و مجموعاً به عنوان «جنگنده‌های فضایی نامتقارن» عمل می‌کنند، خواه از طریق انتقال امن داده‌ها، یا جهت‌یابی یا اطلاعات تصویری. این امر به معنای آن است که سپاه بتواند به این فناوری دست یابد، ممکن است حتی به یک ماهواره‌بر بزرگ‌تر و گران‌تر برای ساخت یک قابلیت نظامی چشمگیر در مدار پایینی زمین، نیازی نداشته باشد.

در مدار پایینی زمین، به خصوص در فاصله کمتر از ۵۰۰ کیلومتری، توان مانور بالایی به منظور غلبه بر اصطکاک جوی و انحرافات متعاقب آن مورد نیاز است، حتی برای یک ماهواره کوچک‌تر که باعث اصطکاک نسبتاً کمتری می‌شود. [۲۴] برای کنترل حالت ماهواره‌ها اغلب از پیشران‌های سرد، چرخ‌های متحرک، یا دیگر مکانیسم‌ها استفاده می‌شود، زیرا هر تغییر ناخواسته‌ای در حالت ماهواره، و ناتوانی در تصحیح آن، سبب اختلال در مأموریت‌هایی می‌شود که به پلتفرم‌های باثبات نیاز دارند. [۲۵] اصطکاک جوی همچنین سبب کاهش ارتفاع و متعاقباً آتش گرفتن در جو می‌شود، بنابراین حتی علی‌رغم این‌که یک ماهواره کوچک و ارزان را به راحتی می‌توان جایگزین کرد، شمار فزاینده‌ای از کیوب‌ست‌ها به واحدهای پیشران و نیز پیشرانه‌های باثبات‌کننده و کنترل-حالت مجهز می‌شوند، که به طور گسترده در بازار در دسترس هستند. این امر حاکی از تغییری چشمگیر است، چراکه هنوز شمار معدودی از کیوب‌ست‌هایی که به مدار زمین پرتاب می‌شوند واجد پیشرانه هستند.

رِین‌کیوب، یک نمونه از فناوری کیوب‌ست ۶ یو که امکان کاربرد فناوری‌های راداری رطوبت‌سنج برای مأموریت‌های علوم زمینی را با هزینه کم و پلتفرمی با قابلیت چرخش-سریع میسر می‌سازد. عکس از: ناسا

نوآوری‌های کیوب‌ست

در راستای افزایش قابلیت مأموریتی کیوب‌ست‌های آتی، به پیشرانه‌ها نیاز است تا امکان‌های زیر را میسر سازند: تغییرات مداری، پرواز متشکل، عملیات‌های مجاورتی، و کنترل-حالت مناسب، تنظیم اصطکاک-جوی و خارج شدن از مدار. [۲۶] با توجه به تصاویر ویدئویی مربوط به نور-۱ به نظر می‌رسد که سپاه پاسداران از شش پیشرانه کوچک اضافی استفاده کرده است. نوع خاص فناوری پیشرانه می‌تواند مشخص کند که آیا می‌توان از آن برای کنترل حالت و ثبات ماهواره، جابجایی و تغییر جهت آن در مدار استفاده کرد، یا برای انتقال به مدار بالاتر یا خارج کردن ماهواره از مدار.

بنابراین، اگرچه اکثر کیوب‌ست‌های موجود در مسیر ثابتی حرکت می‌کنند و فاقد تجهیزات لازم برای مانور در فضا هستند، اما چنین قابلیتی را نسبتاً به آسانی می‌توان به آن‌ها اضافه کرد. نهاد پژوهش‌های پیشرانه‌های فضایی که زیرمجموعه آژانس فضایی ایران است، روی فناوری‌های پیشرانه متنوعی کار کرده است، از جمله پلاسمای پولس، الکترواستاتیک نیمه-مؤثر، گاز سرد، و یون. [۲۷]

پیامدهای ژئواستراتژیک

پرتاب اخیر قاصد مؤید شمار معدودی از گرایش‌های چشمگیر دیگر نیز هست، چنان‌که مایک پمپئو وزیر خارجه ایالات متحده نیز به این امر اشاره کرده و آن را به عنوان نشانه دیگری دال بر حرکت ایران به سمت ساخت موشک بالستیک بین‌قاره‌ای دانسته است. [۲۸] در تاریخ ۲۷ آوریل، سناتور جیمز ریچ، که رئیس کمیته روابط خارجی سنای ایالات متحده است، برنامه فضایی ایران با امکان دستیابی به موشک بالستیک بین‌قاره‌ای را «تهدیدی برای کشورهای متمدن» دانست.

به بیان دقیق‌تر، این پرتاب موفق نشان می‌دهد که موتور راکت کامپوزیتی و سوخت-جامد جدید سپاه و نازل متحرک آن بازتاب بلوغ قابلیت‌های نظامی ایران است. این امر همچنین حاکی از امکان استفاده عملیاتی از آن‌ها به عنوان یک ماهواره‌بر چند-مرحله‌ای بزرگ‌تر است – ضمن این‌که مقامات ایرانی از دیرباز وعده داده‌اند که ماهواره‌های بزرگ‌تر را در مدارهای متوسط و بالاتر زمین قرار می‌دهند – یا این‌که می‌توان از آن‌ها به عنوان یک موشک بالستیک برد-متوسط یا بین‌قاره‌ای استفاده کرد، چنان‌که برادر تهرانی مقدم، رئیس سابق برنامه موشکی و پرتاب-فضایی ایران، در مصاحبه‌اش در سال ۲۰۱۴ عنوان کرد. [۲۹]

سرهنگ علی جعفرآبادی فرمانده یگان فضایی هوافضای سپاه از زمان تأسیس آن در سال ۲۰۱۲، اخیراً اشاره کرد که سپاه درصدد رسیدن به مدار ۳۶ هزار کیلومتری «ظرف چندین سال» بوده است. [۳۰] تقریباً هفت هفته پس از پرتاب نور، جعفرآبادی ادعا کرد که سپاه در مسیر کاملاً موفقیت‌آمیزی گام برداشته است. وی این پیش‌بینی را مطرح کرد که ماهواره‌برهای تاکتیکی و چابک آتی سپاه، راکت‌های بزرگ‌تر و سه‌مرحله‌ای خواهند بود که انرژی آن‌ها تماماً توسط موتورهای سوخت-جامد تأمین می‌شود، و سپاه را قادر می‌سازند تا پرتاب‌های واکنش-سریع را از پلتفرم‌های سیار در هر جایی از ایران بر فراز اقیانوس هند با تقریباً هر شیب مداری دلخواهی صورت دهند، و دقت جایگذاری ماهواره‌های سنگین‌تر در مدارهای بالاتر را افزایش دهند: نخست در مدار ۵۰۰ کیلومتری و به تدریج تا مدار ۳۶ هزار کیلومتری. [۳۱] تا زمانی که سپاه به این قابلیت دست یابد، تمرکز برنامه‌های آن روی ماهواره‌های مدار پایینی زمین است که عمدتاً به منظور برقراری ارتباطات و مأموریت‌های جهت‌یابی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

تهران ادعا می‌کند که نور، تست‌های اولیه را پشت سر گذاشته و اکنون عملاً به مرحله عملیاتی رسیده است، در حالی که یکی از وظایف نخست آن عبارت بوده است از نظارت بر آب‌های پیرامون پنج نفتکش ایرانی که در ماه مه ۲۰۲۰ روانه ونزوئلا شدند. [۳۲] پس از آن، در خلال بازه زمانی ۲۹-۲۷ ژوئیه، زمانی که مانور دریایی «پیامبر اعظم ۱۴» ایران برگزار شد، بنا به گزارش‌ها ماهواره نور تصاویری از ترافیک دریایی در خلیج فارس و تنگه هرمز را به مرکز فرماندهی سپاه ارسال کرده است. در روز آخر مانور، شاخه رسانه‌ای هوافضای سپاه، همراه با آژانس‌های خبری وابسته، تصاویری را که ادعا شد ماهواره نور از پایگاه هوایی العدید در قطر گرفته است منتشر کردند. اگرچه فوراً گفته شد که این تصاویر مستقیماً از گوگل ارث گرفته شده است، اما بررسی دقیق‌تر حاکی از آن است که ماهواره نور به‌واقع می‌توانسته به یک دوربین چند-طیفی با قابلیت تصویربرداری حرارتی مجهز بوده باشد، [۳۳] و از تصاویر گوگل ارث صرفاً به عنوان مرجع استفاده شده باشد. این امر نباید مایه تعجب شود، چراکه چنین دوربین‌هایی با کیفیت حدود ۵ متر در بازار کیوب‌ست‌ها موجود است.

یک کامپوزیت حرارتی از یک پایگاه هوایی بزرگ می‌تواند نواحی فعالیت، مثلاً فرود یا پرواز اخیر هواپیما، سازه‌هایی با رایانه‌هایی که حرارت ساتع می‌کنند، و دیگر تجهیزات حرارتی، و سازه‌های تهویه زیرزمینی را به تفکیک نشان دهد. چنین داده‌های به‌موقعی، به کمک تصاویر گوگل ارث، می‌تواند سپس به منظور هدف قرار دادن بخش‌های حساسی از پایگاه مورد استفاده قرار گیرد.

بنابراین، دستاورد فضایی سپاه نشان می‌دهد که سپاه از یک ماهواره پرتابی کارآمد و برنامه عملیاتی برخوردار است، که با یک سیستم پرتاب فضایی واکنش‌سریع ظاهراً مطمئن تکمیل می‌شود که می‌تواند برای عملیات اطلاعاتی در مواقع بحرانی یا پشتیبانی از عملیات‌های اخلالگر پیش‌دستانه مورد استفاده قرار گیرد. حتی یک ماهواره‌بر نسبتاً ارزان و کوچک شبیه قاصد می‌تواند سپاه را قادر سازد تا تعداد زیادی از ماهواره‌های ساده و مأموریت-محور را به جای ماهواره‌های سنتی که بزرگ‌تر، پیچیده‌تر، و بسیار گران‌ترند و انتقال آن‌ها به مدار به راکت‌های قوی‌تری نیاز دارد، به فضا ارسال کند. ساختن کیوب‌ست دشوار نیست، و می‌توان آن‌ها را به تعداد زیاد تولید و پرتاب کرد. یک ماهواره‌بر بزرگ می‌تواند ده‌ها، اگر نه صدها، دستگاه از آن‌ها را به فضا منتقل کند.

یک تصویر ظاهراً چندوجهی با کیفیت متوسط از پایگاه هوایی العدید قطر، که گفته می‌شود توسط نور-۱ گرفته شده و در اینجا روی تصویری از یک بخش کوچک از پایگاه که از گوگل ارث گرفته شده نگاشته شده است، و نواحی فعالیت حرارتی را نشان می‌دهد. گمان می‌رود که نیروی هوافضای سپاه از روشی مشابه برای مکان‌یابی بخش‌های کلیدی پایگاه العدید که در اختیار نیروهای ایالات متحده است استفاده کرده است.

نتیجه‌گیری

پرتاب شگفت‌آور ترکیب قاصد/نور در آوریل ۲۰۲۰ نشان‌دهنده خطرات ناشی از امکان دسترسی بازیگران ایدئولوژیک و پیش‌بینی‌ناپذیر نظیر سپاه پاسداران به فناوری‌های مورد نیاز جهت رسیدن به فضا است. به علاوه، این‌که سپاه ماهواره ساخت خودش را در اختیار دارد سبب افزایش بیش از حد اعتمادبه‌نفس آن می‌شود. کیوب‌ست‌ها و دیگر پیشرفت‌های تکنولوژیک، چنانچه به تعداد زیاد مورد بهره‌برداری قرار گیرند، می‌توانند در خدمت سیاست‌های هژمونیک ایران در منطقه قرار گیرند، چراکه پشتیبانی جهت‌یابی را برای نیروهای سپاه قدس و نیروهای نیابتی ایران فراهم می‌آورند یا امکان تبادلات امن را میسر می‌سازند. پرتاب قاصد/نور همچنین جنبه جدیدی را به دکترین دفاع ملی ایران اضافه می‌کند و سبب پررنگ‌تر شدن نقش سپاه در این حوزه می‌شود.

به بیان دقیق‌تر، این پرتاب حاکی از قابلیت گسترده سوخت جامد سپاه است که در کنار دیگر فناوری‌ها نظیر پیشرانه با نازل متحرک و بدنه موتور کامپوزیتی می‌تواند سبب تحولی در طراحی‌های آتی موشک‌های بالستیک ایران شود. افزایش جاه‌طلبی سپاه نیز می‌تواند آن را به سمت استفاده از برنامه فضایی‌اش جهت عادی‌سازی توسعه موشک‌های دوربردتر سوق دهد.

سپاه مسلماً یک برنامه فضایی مجزا را برای خود به اجرا درآورده است. با این همه، همانطور که سرهنگ جعفرآبادی اخیراً تأکید کرده است، سپاه همکاری نزدیکی با برنامه ظاهراً غیرنظامی‌ای دارد که در واقع توسط وزارت دفاع و سازمان هوافضا اجرا می‌شود. به همین دلیل است که ایالات متحده و شرکای آن باید با برداشتن گام‌های زیر به فشار بر کل برنامه فضایی ایران ادامه دهند:

· پیوند دادن آشکار برنامه‌های فضایی و موشکی ایران و تداوم فشار بر آن‌ها، با توجه به رابطه نزدیکی که این دو حوزه با هم دارند.

· نظارت بر دسترسی ایران به کیوب‌ست و دیگر فناوری‌های نانوماهواره‌ای و محدود کردن آن.

· پیش‌بینی و تدارک برای نظامی‌سازی آتی فضا توسط ایران و دیگر بازیگران، از جمله از طریق بهره‌برداری از ماهواره‌های نظارتی مداری با تصاویر باکیفیت و حتی استفاده از تسلیحات ضدماهواره‌ای.

این گزارش در پایان می‌نویسد: عرصه حساس فضا برای حضور بازیگران ایدئولوژیک مناسب نیست، اما پیشرفت ماهواره‌ای سپاه اخیر نشان می‌دهد که سپاه درصدد ورود جدی به این عرصه بوده است. تضمین پاسخگویی و عملیات ردیابی در فضا، حتی زمانی که همه مشارکت‌کنندگان حسن نیت نشان دهند، به اندازه کافی چالش‌برانگیز است. اکنون، ورود تهران می‌تواند سبب پیچیدگی حکمرانی در فضا و تضمین ایمنی آن شود.