به گزارش مشرق ،هر چند که برخورداری از منابع انرژی در درجه‌ی اول به عنوان یک نقطه‌ی قوت و یک نعمت الهی محسوب میشود ولی گاه تضاد بین منافع صاحبان این منابع سبب میگردد که سود حاصل از این نعمت، عاید کسانی گردد که از این نعمت برخوردار نیستند.
بسیاری از صاحبان منابع نفت و گاز دنیا، دارای فناوری‌های مناسب جهت فراوری و استفاده‌ی حداکثری از منابع نفتی خود نبوده و همواره از شرکتهای بینالمللی که تحت حمایت کشورهای قدرتمند دنیا هستند، استمداد می‌جویند.
این شرکتها نیز از فرصت ایجاد شده نهایت بهرهبرداری را در صدد حداکثرسازی منافع خویش، فارغ از منابع کشور میزبان انجام داده و گاه با ایجاد درگیری‌های بینالمللی بین این کشورها در صدد استخراج حداکثری از منابع مشترک، افزایش حجم استخراج نفت در دنیا و فزونی عرضه و در نتیجه کاهش قیمت نفت و ... بر میآیند که توجه نکردن به این امر میتواند زمینهساز مشکلاتی برای صاحبان منابع در آینده که با کاهش این منابع خدادادی مواجه می‌شوند، باشد.
یکی از کشورهایی که در طی چند سال اخیر، توجه بسیاری از صاحب‌نظران، کارشناسان و شرکتهای بینالمللی را به خود جلب نموده و به نوعی به عنوان مهمترین منبع نفت جهان در چند سال آینده از آن یاد میشود، عراق است. ویژگیهای خاص نفت عراق، موقعیت استراتژیک آن در منطقه، نابسامانی‌ها و اختلاف‌های داخلی در این کشور و ... سبب شده است که بسیاری از کشورهای قدرتمند در پی تسلط بر منابع نفتی این کشور باشند، به نوعی که بسیاری از تحلیل‌گران حمله‌ی نظامی آمریکا به عراق را به عنوان یک جنگ برای نفت قلمداد میکنند که آمریکا به این طریق بر نفت این کشور مسلط شده و به طرق مستقیم و غیرمستقیم کنترل منابع نفتی این کشور را در دست گرفته است.
«عبدالله سلمان» و «عبدالصاحب» (1390) بیان می‌دارند که نفت عراق با ویژگیهای اقتصادی متمایز میشود که این ویژگی‌ها دلایلی برای مطرح شدن موضوع اشغال عراق در طرح آمریکاست و از این راه، ایالات متحده به تنهایی سرمایه‌گذاری‌های آینده را در بخش نفت انجام میدهد. (عبدالله سلمان و عبدالصاحب، 1390: 99)
با توجه به جایگاه ویژه‌ی نفت عراق و همجواری این کشور با جمهوری اسلامی ایران، این نوشتار در پی آن است که به بررسی فرصتها و تهدیدهایی که از سوی این کشور برای نفت جمهوری اسلامی ایران وجود دارد، پرداخته و راهکارهای سیاستی و اجرایی در این زمینه ارائه نماید. هر چند نمی‌توان این نوشتار را به عنوان تحلیلی جامع قلمداد کرد ولی میتوان به عنوان یک مقدمه و طرح بحث در این زمینه به شمار آورد.
آشنایی با جایگاه نفت و گاز عراق
پیش از ادامه‌ی بحث، به کلیاتی از جایگاه نفت و گاز و میزان ذخایر کشور عراق اشاره میگردد، ضمن اینکه نفت این کشور دارای ویژگیهای خاصی است که میبایست مورد توجه قرار گیرد. جایگاه این کشور در اوپک به عنوان یکی از مهمترین بازیگران نفتی نیز محل تأمل فراوان است.
میزان ذخایر
عراق 115میلیارد بشکه ذخایر قطعی نفت دارد و سومین کشور جهان پس از عربستان و ایران است، افزون بر این، ذخایر احتمالی این کشور در حدود 215میلیارد بشکه تخمین زده شده است. احتمال میرود منابع نفت زیادی در غرب عراق وجود داشته باشد ولی هنوز در این مناطق اکتشافی صورت نگرفته است.
نفت این کشور از لحاظ کیفیت و سنگینی بسیار متفاوت بوده به طوری که درجه‌ی سنگینی آن از سنگین تا خیلی سبک با درجه‌ی (API) بین 24 تا 142 متغیر است و بین 3.4 درصد ناخالصی سولفور دارد. (قنبری، 1390: 52) که طیفی از نفتهای مختلف را نشان میدهد. هر چند که گفته شد، عراق پس از عربستان و ایران، سومین ذخایر عظیم نفتی جهان را دارد ولی طبق نظر شرکتهای چند ملیتی فعال در عراق انتظار میرود که کشفیات جدید به بهرهبرداری بیشتر و افزایش ذخایر کشور به 200 تا 300 میلیارد بشکه منجر شود (استرن، 1389: 285- 286) که این خود میتواند بسیاری از معادلات آینده‌ی انرژی در جهان را تغییر دهد.
ذخیره‌ی نفت خام عراق معادل 11درصد کل ذخیره‌ی نفتی جهان است. این ذخایر نفتی در 12 استان عراق پراکنده شده است، به گونهای که بیش از 60درصد آن در بصره، حدود 10درصد آن در کرکوک و مابقی هم در استانهای عماره، بغداد، ناصریه، موصل، اربیل، صلاحالدین، واسط، دیالی، کربلا و نجف قرار دارد.
کارشناسان میزان ذخیره‌ی تثبیت شده‌ی نفت عراق را که قابل استخراج از میدانهای کشف شده و بالغ بر 73 میدان است، بیش از 140میلیارد برآورد میکنند. این آمار طبق اطلاعات، دادهها و معیارهای جهانی بوده و هماکنون هم موجود است. (کاظمالزبیدی، 1390: 57)
عراق از نظر منابع گازی نیز کشوری قابل توجه است به گونهای که ذخایر قطعی عراق 3.17تریلیون مترمکعب و ذخایر احتمالی آن حدود 4.3تریلیون مترمکعب تخمین زده شده است که حدود 2درصد کل ذخایر گاز جهان است. حدود 70درصد گاز طبیعی عراق، گاز همراه نفت است و هنگام بهره برداری از مخازن نفتی تولید میشود و مابقی در مخازن گازی مستقل قرار دارد، تا سال 1990م. عراق تنها گاز همراه نفت تولید میکرد ولی پس از آن استخراج از مخازن گازی نیز آغاز شد. در سال 1999م. این کشور 112میلیارد فوت مکعب گاز تولید کرد که بسیار کمتر از حجم تولید این محصول در سال 1997م. که حدود 700 میلیارد مترمکعب بود میباشد. (قنبری، 1390: 53)
عراق از معدود کشورهای تولیدکننده‌ی نفت و گاز با منابع غنی در دنیا به شمار میرود و برای افزایش ظرفیت تولید قابلیت لازم را دارد. افزون بر این، قرار گرفتن عراق در قلب خاورمیانه و موقعیت ویژه ژئواکونومیک و ژئوپولتیک آن باعث شده است تا این کشور در سیاست بین‌الملل جایگاهی ویژه داشته باشد. شرکتهای چند ملیتی به سرمایهگذاری در نفت عراق علاقهمندند چرا که بر اساس آمارهای ارائه شده، منابع عراق مزایای زیادی دارد؛ 90درصد از حوزههای نفتی عراق کشف نشدهاند و تا کنون تنها 2000 چاه نفت در عراق مورد حفاری و استخراج قرار گرفتهاند.
از ویژگیهای دیگر نفت عراق این است که از هر 10 چاهی که در این کشور به منظور دسترسی به نفت حفاری میشود، 8 چاه به نفت میرسد در حالی که این رقم برای عربستان 5 چاه از 10 چاه است. نفت عراق کیفیت خوبی دارد و استخراج آن بسیار آسان است (تخشید و متین، 1390: 214).
هر چند که گفته میشود، ذخیره‌ی نفتی قطعی عراق 115میلیارد بشکه است که 12درصد ذخیره‌ی نفتی 1087میلیارد بشکهای جهان به حساب میآید. کارشناسان پیشبینی میکنند که عراق چندین برابر این میزان ذخیره‌ی قطعی داشته باشد، زیرا از زمان ملی شدن صنعت نفت عراق در سال 1972م. برآورد دقیقی در خصوص میدانهای نفتی عراق انجام نگرفته است.
پتانسیلها و قابلیت های خاص نفتی عراق
حوزه‌ی نفت و گاز در عراق، با توجه به ضعف این کشور در سایر منابع درآمدی و ناکارآمدی دولت‌های پیشین در این کشور، بخشی کاملاً مهم است که وابستگی اقتصادی دولت و مردم را به این منبع منجر شده است و همین امر زمینهساز فساد مالی و اقتصادی فراوان فعالان در این عرصه است. ناکارآمدی نظام اداری و رسیدگی به محاسبات مالی و کنترل منابع اقتصادی نیز به این امر دامن زده است.
نفت قدرت اقتصادی و سیاسی اصلی در عراق به حساب میآید. به لحاظ اقتصادی، ابزاری برای تأمین مالی پروژههای توسعه و بازسازی این کشور و از لحاظ سیاسی ابزاری برای تحمیل سیطره‌ی حکومت و دادن شکلی فردی به نهادهای حکومتی است.
توصیف شایع و رایج برای حکومت در عراق، «حکومتی رانتی» است که از رانت نفت به عنوان ابزاری سیاسی برای رسیدن به خواستههای سیاسی استفاده میشود. (کاظمالزبیدی، 1390: 72) مقاومت نظامی و مسلحانه و وجود فساد و ارتشا در صنعت نفت عراق- به عنوان پرسودترین بخش کشور- باعث شده است تا درآمدهای دولت همچنان در سطح پایین قرار داشته باشد. به تازگی وزارت نفت عراق بیش از 450 کارگر مظنون به فروش سوخت در بازار سیاه را اخراج نموده است.
در بصره، دومین شهر نفت خیر عراق، قاچاق نفت و سوخت کاملاً به صورت آزادانه صورت می‌گیرد. به تازگی بیش از 20 شیر غیرقانونی در خطوط لوله‌ی نفت جنوب کشف شدند، جالب توجه اینکه تنها 60 درصد از نفتکشها از چاه تا پالایشگاه یا مقصد دیگر می‌رسند و مابقی در راه دزدیده یا مورد حمله قرار میگیرند. (استرن، 1389: 286)
وجود منابع غنی فراوان
اولین ویژگی نفت عراق این است که این کشور دارای میادین بزرگ فراوانی است که بیش از چهار پنجم آنها دست نخوردهاند و در مقایسه با منابع نفتی کشورهای دیگر نظیر عربستان و ایران که سالهاست مورد بهرهبرداری قرار میگیرند، یک مزیت رقابتی بسیار مهم به شمار میرود. عراق از ذخیره‌ی نفتی هنگفتی برخوردار است.
از مجموع 74 میدان نفتی موجود در ین کشور تنها از 15 میدان نفتی استفاده شده است. برخی از این میدانهای نفتی هم ذخیره‌ی نفتی زیادی دارند و با هر مقیاسی که محاسبه شود، جزو میدانهای بزرگ نفتی به حساب میآیند. مجنون، نهر عمر، حلفایا، غرب قرنه، ناصریه، رطاوی و شرق بغداد از جمله‌ی این میدانها هستند.
صحرای غربی عراق منطقهای است که انتظار میرود نفت زیادی از آن کشف شود، اما هنوز هیچ عملیات کاوشی در این منطقه انجام نشده است. با علم به اینکه از مجموع 58 میدان نفتی باقیمانده حدود 10 میدان جزو میدانهای بزرگاند. میدانهایی که در حال حاضر از آنها استفاده میشود شامل 6 میدان نفتی با حدود 2000 چاه و عبارت است از: «میدانهای نفتی زمیله که حدود 630 چاه نفت در آنها حفر شده است، میدانهای نفتی غرب قرنه، زبیر و نهر عمر که حدود 60 درصد نفت عراق از آنها تولید میشود، میدانهای نفتی کرکوک که حدود 40 درصد نفت از آنها استخراج میشود، میدانهای نفتی مجنون که هنوز بهرهبرداری نشده است.» تولید تمام این میدانها در سالهای 2001 و 2002م. حدود 2.5 میلیون بشکه در روز بود. در حالی که میزان تولید قبل از جنگ عراق و ایران بالغ بر 3.5 میلیون بشکه در روز بود. (کاظمالزبیدی، 1390: 52-53)
هر چند که گفته میشود، ذخیره‌ی نفتی قطعی عراق 115میلیارد بشکه است که 12درصد ذخیره‌ی نفتی 1087میلیارد بشکهای جهان به حساب میآید. کارشناسان پیشبینی میکنند که عراق چندین برابر این میزان ذخیره‌ی قطعی داشته باشد، زیرا از زمان ملی شدن صنعت نفت عراق در سال 1972م. برآورد دقیقی در خصوص میدانهای نفتی عراق انجام نگرفته است.
بر اساس برآورد اداره‌ی اطلاعات انرژی آمریکا، ذخیره‌ی نفتی تثبیت نشده‌ی عراق به 400 میلیارد بشکه میرسد، زیرا میدان نفتی قرنه غربی به تنهایی 100 میلیارد بشکه ذخیره‌ی تثبیت نشده دارد.
کارشناسان همچنین اشاره میکنند که عراق بیش از 526 چاه نفت دارد که تنها 125 حلقه‌ی آن اکتشاف شده است، بنابراین سخن گفتن از ذخیرههای تثبیت نشده درست است به همین دلیل در چند دهه‌ی آینده ممکن است عراق به پاسخگوی اصلی نیازهای روز افزون نفت تبدیل شود. (عبدالله سلمان و عبدالصاحب، 1390: 100)
هزینه‌ی تولید اندک
یکی از مهمترین مواردی که در تولید نفت و قابلیت تجاریسازی آن برای کشورهای صاحب مخزن، بسیار کلیدی است، هزینه‌ی تولید نفت از مرحلهی اکتشاف تا استخراج است، هزینه‌ی تولید علاوه بر اینکه بر قیمت نهایی نفت تأثیرگذار است، بر میزان اقبال شرکتهای بینالمللی برای اقدام به استخراج در این کشورها نیز تأثیرگذار است.
بسیاری از مخازن نفتی موجود در دنیا، با اینکه نفت قابل توجهی را در خود جای دادهاند ولی به دلیل بالا بودن هزینه‌ی استخراج از آنها، مورد توجه قرار نگرفتهاند. با اینکه استخراج از منابع نفتی موجود در منطقه‌ی خاورمیانه بسیار کمهزینه است ولی در بین کشورهای موجود در این منطقه نیز، نفت عراق کمهزینهترین است.
هزینه‌ی تولید نفت در عراق کمترین هزینه در جهان است، زیرا که میدانهای نفتی آن نزدیک سواحل دریا قرار دارند و از لحاظ زمینشناسی ساختاری ساده دارند. وزارت نفت طرحهای میان مدت و بلندمدتی برای افزایش تولید نفت عراق تهیه کرده است که بر اساس آن میزان تولید نفت عراق به بیش از 6میلیون بشکه در روز میرسد. هدفی که برای سال 2007م. در نظر گرفته شده، 3.5 میلیون بشکه در روز است.
هزینهای که برای این افزایش تولید برآورد میشود، حدود 4 میلیارد دلار است. از اهداف دیگر، اهدافی که در طرح بخش نفت در نظر گرفته شده است افزایش تولید گاز و دعوت از شرکتهای خارجی برای مشارکت در راهاندازی و تولید از میدانهای نفت و گاز است که بر اساس عقود مشارکت در تولید انجام میشود. (کاظمالزبیدی، 1390: 55- 56)
نفت عراق نزدیک سطح زمین است و به علت حجم نفتی که در میدانهای نفتی آن وجود دارد متوسط خروج نفت از چاهها هم بالاست. بیش از یک سوم ذخایر کنونی نفت عراق تنها در فاصله‌ی 600 متری سطح زمین قرار دارد.
بسیاری از شرکتهای غربی تأکید میکنند که استخراج یک بشکه نفت در عراق بیشتر از 1.5 دلار هزینه نخواهد داشت در حالی که در کشورهای درگیر ممکن است هزینه‌ی نفت به بشکهای 10 دلار نیز برسد برای مثال در دریای شمال بین 12 تا 16 دلار است. در میدانهای نفتی تگزاس و کانادا هم هزینه‌ی استخراج هر بشکه‌ی نفت به 20 دلار میرسد بنابراین زمانی که قیمت نفت به زیر 20 دلار برسد استخراج نفت از میدانهای نفتی آمریکایی سودی نخواهد داشت برعکس اگر قیمت نفت ارزان شود، استخراج آن از چاههای عراق بسیار سودمند است.
(عبدالله سلمان و عبدالصاحب، 1390: 100) طبق آمارهایی که شرکتهای صاحب امتیاز در عراق منتشر کردهاند هزینه‌ی اکتشاف و تولید نفت در عراق بالغ بر 26 سنت برای هر بشکه است. اما هزینه‌ی تولید که هزینه‌ی چاهها و تأسیسات تولید را هم شامل میشود، به طور متوسط در مناطق مختلف عراق حدود یک دلار در هر بشکه است. این هزینهها نسبت به آنچه که در سطح جهان وجود دارد کمتر است. (برایت اوکوغو، 2003: 13 به نقل از کاظمالزبیدی، 1390: 57)
درآمدهای ویژه برای شرکتهای بین المللی
یکی از مهمترین عواملی که موجب جذب شرکتهای بینالمللی برای حضور در کشورهای دیگر جهت اکتشاف و استخراج نفت میشود، مربوط به میزان درآمد احتمالی این شرکتها از منابع نفتی این کشورهاست. هر چقدر زمینه‌ی سودآوری این شرکتها بیشتر باشد، احتمال حضور آنان و رقابت بین این شرکتها برای فعالیت در یک کشور بیشتر است، هر چند که سازوکارهای قراردادی گوناگونی جهت طرح بحث در حوزه‌ی منافع استحصالی از طی این مراحل وجود دارد ولی در کل، میزان درآمد و امکان جذب درآمد بیشتری با ریسک کمتر مهمترین ملاک برای حضور یک شرکت بینالمللی در یک کشور صاحب منابع نفتی است.
(عبدالله سلمان و عبدالصاحب، 1390: 101)ی جهانی، احتمال افزایش قیمت به یک‌باره نیز وجود دارد، ضمن اینکه در حافظه‌ی نفتی دنیا، قیمتهای بسیار بالا تا حدود 140 دلار نیز ثبت شده است که به افزایش قیمت در آینده کمک میکند. که به حتم، قیمت در نظر گرفته شده، قیمتی واقعی نبوده و بسیار کمتر از قیمت نفت در آینده است، با توجه به بحرانهای موجود در جامعهدرآمدهایی که برای نفت عراق برآورد شده است.
نقش مهمی در جذب شرکتهای سرمایهگذار به این کشور دارد، اگر قیمت نفت بر اساس 25 دلار (که کف قیمتی است چرا که هماکنون نفت حدود 90 دلار است) برای یک بشکه حساب شود، درآمدهای اقتصادی حاصل از نفت عراق (برای 250 میلیارد بشکه نفت تثبیت نشده) رقمی نزدیک به 3.125 تریلیون دلار خواهد شد با فرض اینکه هزینه‌ی تولید نفت برای هر بشکه 1.5 دلار باشد، قرارداد مثلاً 50 ساله بین دولت و شرکتهای سرمایهگذار تقسیم شود، دستاورد شرکت 29 میلیارد در سال خواهد بود که رقم قابل توجهی است
بین عراق و سایر کشورهای اوپک به دلیل تضاد منافع و دیدگاههای متفاوتی که نسبت به کشورهای مصرفکننده وجود دارد، اختلافنظرهای فراوانی وجود دارد. به عنوان نمونه، از آنجا که هزینه‌ی تولید نفت در عراق بسیار کمتر از هزینه‌ی تولید در ایران - که اتفاقاً هزینه‌ی تولیدی ایران نیز پایین است- میباشد، سبب تغییر در سیاستهای این کشور در جذب سرمایهگذاری خارجی، نوع قراردادهای همکاری، بهرهبرداری از مخازن مشترک و ... خواهد شد.
جایگاه نفت عراق در اوپک
پیدایش اوپک، واکنشی سیاسی و ضداستعماری از سوی دولت‌های در حال توسعه‌ی تولیدکننده‌ی نفت در برابر سیاستها و ترفندهای بیدادگرانه‌ی شرکتهای چندملیتی بود. چرا که این شرکتها به منظور نگاهبانی از منافع خویش، از ابزارهای چون کودتا، دخالت سیاسی، رشوه، عهدنامههای استعماری و غیره بهره میگرفتند. ضمن اینکه بازار جهانی نفت، شاهد انحصار چندقطبی بود که 60 سال بر این بازار حاکم بود.
به طوری که دامنه و نفوذ این شرکتهای بزرگ نفتی تا آنجا گسترش یافت که در دهه‌ی 1950م.، حدود 90درصد تولید و فروش نفتخام و فرآوردههای نفتی در خارج از کشور آمریکا و حدود نیمی از ذخایر نفتی داخل آمریکا در اختیار این شرکتها «به ویژه هفت خواهران نفتی» قرار داشت.هفتخواهران به طور تکتک یا دستهجمعی هر سه جریان عمده‌ی تولید، پالایش و بازاریابی فروش را در اختیار داشت.
چنانچه این شرکتها در سال 1960م.، تقریباً به تنهایی، تمام تولید نفت ایران، عراق، عربستان سعودی، کویت و ونزوئلا را که بالغ بر تقریباً 7.9 میلیون بشکه در روز میشد و تقریباً 86.7 درصد از صادرات نفت خام جهان را در آن زمان تشکیل میداد، به بازار عرضه میداشتند. هفتخواهران، کنترل قسمت عظیمی از منابع شناخته شده‌ی بالقوه را نیز در اختیار گرفته بودند.
هر چند عراق و عربستان داخل سازمان اوپک همکاری نفتی نداشتند، این هماهنگی در داخل اوپک راه خود را پیدا کرد. در فاصله‌ی زمانی بین 1971م. تا مارس 1974م.، همکاری نفتی بین کشورهای نفتخیز حوزه‌ی خلیج فارس شکوفا شد و عربستان توانست جریان تندروی داخل سازمان اوپک را در خصوص بالا بردن قیمت نفت و پایین آوردن تولید آن رهبری کند اما عراق و ایران از این سیاست ناراضی بودند.
هر چند این سیاست منافعی مشترک را محقق میکرد ولی بیانگر سیاستهای مشترک نبود، چون بین این سه کشور، همکاری مشترکی وجود نداشت. مطرح شدن دو دسته، گروه بازها به رهبری ایران و لیبی که در تلاش برای بالابردن قیمت نفت بودند و الجزایر، عراق و نیجریه را هم شامل میشد ولی گروه کبوترها که به دنبال قیمت متوسطی برای نفت بودند به رهبری عربستان شکل گرفته بود و با حضور کشورهای امارات، کویت و قطر تشکیل میشد. (کاظمالزبیدی، 1390: 48)
بین عراق و سایر کشورهای اوپک به دلیل تضاد منافع و دیدگاههای متفاوتی که نسبت به کشورهای مصرفکننده وجود دارد، اختلافنظرهای فراوانی وجود دارد. به عنوان نمونه، از آنجا که هزینه‌ی تولید نفت در عراق بسیار کمتر از هزینه‌ی تولید در ایران - که اتفاقاً هزینه‌ی تولیدی ایران نیز پایین است- میباشد، سبب تغییر در سیاستهای این کشور در جذب سرمایهگذاری خارجی، نوع قراردادهای همکاری، بهرهبرداری از مخازن مشترک و ... خواهد شد چرا که غفلت از این امر، میتواند موجب از دست دادن جایگاه جمهوری اسلامی ایران در اوپک و بازار نفت و گاز جهانی شود.
کویت هم که به دلایل سیاسی و راهبردی و مقابله با صدام، شرکتهای خارجی را از کشورهای بزرگ جذب کرده بود تا در مناطق شمالی و مرزی این کشور برای تولید نفت سرمایهگذاری کنند، امروز رقیبی جدید را کنار خود میبیند که همان شرکای کویت را برای سرمایهگذاری در مرزهای شمالی کویت جذب کرده است. ضمن اینکه عربستان هم عراق را رقیبی می بیند که سهم این کشور را در بازار نفت خواهد گرفت، به ویژه که عقود مشارکتی خواهان افزایش سریع تولید است.
این مسئله به معنای مخالفت عراق به پایبندی به سهمی است که در اوپک برای او در نظر گرفته شده است؟ به ویژه اینکه عراق در سالهای جنگ و محاصره، خسارتهای زیادی متحمل شده است. در مقابل عربستان از این وضعیت بهره برد و خود را به عنوان ناجی و برطرفکننده‌ی نگرانیهای بازار معرفی کرد و کاستیهای تولید نفت را که ناشی از مشکل عراق بوده است، جبران کرد. ممکن است عربستان سعودی به دنبال تجدید نظر در سهمی باشد که در اوپک برای عراق در نظر گرفته شده است یا خود را برای نبردی جدید با عراق جدید برای گرفتن سهم بیشتر در بازار آماده کند که به نفع هیچ‌کدام از این دو کشور نیست. (کاظمالزبیدی، 1390: 50-51)
تحلیل آینده‌ی نفت عراق
با توجه به ویژگیهای منحصربه‌فرد نفت عراق در بسیاری از تحلیلهای کارشناسان، نفت این کشور به عنوان یک گزینه‌ی اساسی در آینده‌ی انرژی جهان مؤثر است به گونهای که در چشمانداز جهانی انرژی که مربوط به 20-30 سال آینده است، چندین سناریو تنها با توجه به میزان نفت عراق در آینده تدوین شده است و بسیاری از کشورها به ویژه در منطقه‌ی خلیج‌فارس، استراتژیهای خود را بر اساس نفت این کشور و میزان احتمالی استخراج و فروش عراق تنظیم نمودهاند و در احتساب میزان درآمدهای بالقوه‌ی صادراتی که یکی از ارکان اساسی برنامهریزی بودجه برای هر کشور است، میزان فروش عراق را دخیل نمودهاند.
(بهشتی دهکردی و همکاران؛ 1385)، در تحلیل میزان درآمدهای بالقوه‌ی ایران با توجه به میزان صادرات نفت بیان کردهاند که در سال 2020م. در شرایط عدم بازگشت عراق، 38 تا 40 میلیارد دلار و در صورت حضور فعال این کشور، بین 29 تا 31 میلیارد دلار، عاید ایران خواهد شد، حال آنکه با توجه به میزان قدرتمندی عراق در حضور در بازارهای جهانی از یک سو و افزایش تحریمها و فشارها بر روی جمهوری اسلامی ایران، این میزان درآمد میتواند کمتر هم باشد.
با توجه به جدیّت عراق در قراردادهای نفتی و استفاده از شرکتهای بزرگ جهت استخراج از منابع نفتی و گازی به ویژه در مخازن مشترک، میبایست سیاست‌گذاران و مجریان حوزه‌ی نفت و گاز جمهوری اسلامی ایران با دقت و تلاش مضاعفی وارد عرصه‌ی عمل شوند و پیش از آنکه، وضعیت این میادین نیز به میادین مشترک پارس جنوبی شبیه شود، از ثروت و سرمایه‌ی ایرانی دفاع نمایند.
فرصتها و تهدیدهای نفت عراق برای نفت ایران
تهدیدهای احتمالی
در تحلیل کلی تهدیدهایی که از سوی نفت عراق نسبت به نفت جمهوری اسلامی ایران وجود دارد میبایست به چند مورد توجه کرد و در قالب یک دستهبندی کلی به محورهای اصلی اشاره نمود.
محور اول: برنامه های آینده‌ی عراق؛
عراق در سال 2008م. یک برنامه‌ی 10 ساله (2008- 2017)، نقشه‌ی راهی برای بخش نفت و گاز خود تدارک دیده که قرار است صنعت نفت عراق در طی دو مرحله، ظرفیت تولیدی خود را به 6میلیون بشکه در روز افزایش دهد. این دو مرحله عبارت‌اند از:
مرحلهی اول (2008- 2012): رسیدن به ظرفیت تولیدی 4.1میلیون بشکه در روز (یعنی معادل ظرفیت تولیدی ایران) و مرحلهی دوم (2012- 2017): رسیدن به ظرفیت تولیدی 6 میلیون بشکه در روز. همچنین اکتشاف 40میلیارد بشکه نفت و 70تریلیون فوت مکعب گاز طبیعی نیز در این برنامه مود توجه قرار گرفته است و نکته‌ی جالبتر این است که براساس برنامه‌ی عملکردی انجام شده، بازنگری اساسی در برنامه‌ی یاد شده انجام شد و در مرحلهی دوم (2012- 2017)، ظرفیت تولیدی از 6میلیون بشکه به 12میلیون بشکه در روز ارتقا داده شد (حسینی، 1389: 514) که البته با روند رو به رشد و برنامههای اجرایی و پیمانهای مشترک با شرکتهای بینالمللی مطرح دنیا نظیر شل، اکسون و ... این مهم، چندان هم دور از دسترس نخواهد بود، به گونهای که جایگاه نفتی عربستان را نیز به شدت تهدید میکند.
در طی دو مرحلهی مناقصه که به فاصله‌ی 6ماه از یک‌دیگر یعنی در ژوئن و دسامبر 2009م. توسط کشور عراق جهت واگذاری بهرهبرداری از مخازن نفت و گازی این کشور برگزار گردید، بسیاری از بزرگ‌ترین شرکتهای دنیا حضور داشتند که در مخازن مختلف برنده شدند، ضمن اینکه بهرهبرداری از میدان بزرگ مجنون که با میدان آزادگان ایران مشترک است، شرکتهای شل و پتروناس واگذار گردید و در قراردادهای گازی نیز، شرکتها گازپروم روسیه، TPAO ترکیه، پتروناس مالزی و کوگازکره برای بهرهبرداری از میدان بدره که با میدان آذر ایران مشترک است، برنده‌ی مناقصه گردیدند. (حسینی، 1389: 515)
عراق قصد دارد که با افزایش سقف تولید تا مرز ۵.۵میلیون بشکه در روز، در سال ۲۰۱۴م. درخواست سهمیه‌ی مجدد متوازن با عربستان را تقدیم اوپک نماید. در حالی که با روند موجود، سهم ایران از اوپک دچار مشکل خواهد شد و احتمال نزول جایگاه ایران به مقام سومی اوپک بیش از گذشته میباشد. عراق با تثبیت خود در بازارهای آسیایی، در صدد گسترش صادرات در سالهای آینده و رقابت با عربستان سعودی در بازارهای جهانی است. آنچه که تهدید جدیتری برای جمهوری اسلامی ایران به شمار میآید، وجود حوزههای نفتی مشترک با عراق است.
در مرزهای دو کشور، 5 مخزن نفتی دهلران، نفتشهر، پایدار غرب، آزادگان و یادآوران قرار گرفتهاند. در حالی که ایران از 3 منطقه‌ی دهلران، پایدار غرب و نفتشهر، تولید اندکی دارد و از دو میدان بزرگ «آزادگان» و «یادآوران»، بهرهبرداری چندانی انجام نمیگیرد، بسیاری از شرکتهای بینالمللی در حال استخراج از این منابع مشترک به سود عراق میباشند.
در طی یک سال اخیر که تحریمهای نفتی ایران شدت گرفته است، عربستان توانسته است کاهش نفت ایران را با افزایش ظرفیت خود جبران نماید و در واقع به این طریق، تهدیدهای ایران نسبت به کاهش عرضه و افزایش قیمت را خنثی نموده است که خواسته و ناخواسته به سود کشورهای تحریم کننده‌ی ایران بوده است.
محور دوم: میادین مشترک ایران با عراق؛
ایران در مرز خود با عراق، ۵ مخزن نفتی مشترک دارد که ۳ میدان دهلران، نفتشهر و پایدار غرب از این میادین در حال تولید و ۲ میدان آزادگان و یادآوران هم در حال توسعه هستند. بنابر محاسبات صورت گرفته، میدان آزادگان، یکی از غنیترین میادین نفتی جهان است و میدان یادآوران نیز با ۱۷ میلیارد بشکه ذخیره‌ی نفت به تنهایی معادل کل ذخیره‌ی کشور الجزایر، نفت را در خود نگهداری میکند. وجود چنین ذخایر ارزشمندی در کنار میل و نیاز شدید عراق به افزایش درآمدهای نفتی خود باعث گردید این کشور طی چند سال اخیر، بیش از ۷۰ بلوک اکتشافی و ۶۵ میدان نفتی خود را به مناقصه‌ی بینالمللی بگذارد که شرکتهای بزرگی از انگلیس، روسیه، فرانسه، چین، نروژ و مالزی شرکت کرده و برنده شدند.
آمارهای موجود نشان میدهد که با انجام این مناقصه‌ها، شرکتهای غربی، روسی و آسیایشرقی متعهد شدهاند ظرف یک سال حدود ۸ میلیارد دلار و طی ۳ سال، بالغ بر ۲۰ میلیارد دلار در پروژههای نفتی عراق سرمایهگذاری کنند. هدف عراق از این اقدام‌ها، افزایش حجم تولید روزانه‌ی خود از 2.5میلیون بشکه‌ی فعلی به روزانه ۶میلیون بشکه تا ۴ سال آینده و ۱۲ میلیون بشکه در روز طی ۶ سال آینده است؛ هدفی که در صورت تحقق این کشور را به رقیبی جدّی برای عربستان و عنصری تعیینکننده در اوپک تبدیل میکند.
ایران بنا بر گزارشهای رسمی ظرف چند سال آینده و در صورت ادامه‌ی روند فعلی سرمایهگذاریها، از نظر ذخایر نفت در جا پس از عربستان، کانادا و ونزوئلا به رده‌ی چهارم رفته است و از لحاظ تولید روزانه در جهان نیز پس از عربستان، روسیه، آمریکا، چین، عراق و احتمالاً کانادا به رده‌ی ۶ یا ۷ و از نظر صادرات در درون اوپک هم بعد از عربستان، امارات، عراق و نیجریه به پله‌ی ۵ تنزل پیدا میکند.
- میدان نفتی « نفتشهر»؛
میدان نفتی «نفتشهر» از جمله میادین خشکی مشترک بین ایران و عراق است که در فاصله‌ی ۱۰۰ کیلومتر شمال غربی ایلام و ۲۳۰ کیلومتری جنوب غربی کرمانشاه واقع شده است. این میدان به دلیل آسیب‌هایی که در دوران جنگ متحمل شده بود هنوز با عدم بهره‌وری مناسب مواجه است. نفتشهر، «نفت‌شاه یا طینه سابق» به عنوان تنها شهر نفتخیز استان کرمانشاه حدود 2.5کیلومتر با نوار مرزی ایران، عراق فاصله دارد. بر این اساس چاههای نفت عراق نیز کنار دره‌ای واقع شدهاند که نفتشهر در داخل آن قرار دارد.
این منطقه به لحاظ اهمیت برای هر دو کشور از جایگاه ویژهای برخوردار است تا جایی که طی سالهای ۵۱ تا ۵۳ ارتش عراق حدود ۷۵ بار این منطقه را مورد حمله قرار داد اما هیچ‌گاه موفق به تصدی بر آن نشد. این میدان نفتی دارای معادل ۶۹۲ میلیون بشکه نفت و کلاهک گازی است. آسماری فوقانی «بخش کلهر» با ضخامت ۷۱ متری در این میدان، خواص مخزنی دارد، این میدان در سال ۱۹۲۳م. در تاقدیس نفت شهر کشف شد و میدان نفت‌خانه بخش عراقی این میدان در سال ۱۹۲۷م. توسط شرکت نفت انگلیس و عراق کشف گردید. پس از پیروزی انقلاب اسلامی به میدان نفتی نفت شهر تغییر نام یافت و تنها میدان نفتی در حال تولید استان کرمانشاه میباشد.
- میدان نفتی دهلران؛
میدان دهلران بهره‌مند از کلاهک گازی و نفت خام درجای اولیه به میزان 4هزار و ۲۱۲میلیون بشکه است که از این حجم میتوان حدود ۶۳۵ میلیون بشکه را برداشت کرد که تا سال۱۳۷۰ حدود ۱۲میلیون بشکه نفت از این میدان برداشت شده است. میدان نفتی دهلران در ۱۲۰ کیلومتری غرب دزفول، ۲۰۰ کیلومتری شمال اهواز و ۲۰ کیلومتری شهر دهلران قرار گرفته که از هدفهای تعیین شده جهت ارتقای بهره‌وری این میدان میتوان به افزایش نرخ تولید از 1000بشکه نفت در روز به ۲۵هزار بشکه نفت در روز طی یک فاز اشاره کرد.
- آزادگان شمالی و جنوبی؛
میدان عظیم نفتی آزادگان یکی از بزرگ‌ترین میادین نفتی ایران و جهان است که در سال ۱۳۷۶ کشف شد. این میدان در محدوده‌ای به وسعت ۲۰ ؟؟؟؟ در ۷۵ کیلومتر در۸۰ کیلومتری غرب اهواز و منطقه‌ی دشت آزادگان واقع شده است. میدان نفتی آزادگان به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم میشود که به اذعان بعضی کارشناسان گازپروم، میدان آزادگان یک میدان واحد است. میدان نفتی آزادگان شمالی در ۱۲۰ کیلومتری غرب اهواز، منطقه‌ی مرزی بین ایران و عراق واقع شده است. این میدان در حدود 5هزار و 8میلیون بشکه نفت دارد. میدان مشترک آزادگان از جمله میادینی است که بیش از ۱۰ سال طرح و توسعه‌ی آن طول کشیده و هر چند قرار بوده تولید اولیه‌ی آن روزانه به ۵۰هزار بشکه برسد اما هم اکنون ۳۵هزار بشکه نفت تولید روزانه دارد.
- میدان نفتی یادآوران.
میدان نفتی یادآوران با مجموع نفتخام درجای بیش از ۱۷ میلیارد و ۳۰۰ میلیون بشکه در جنوب میدان نفتی آزادگان در خوزستان و نزدیک مرز مشترک ایران و عراق واقع شده است. تولید روزانه‌ی میدان نفتی یادآوران بیش از ۳۰۰ تا ۴۰۰هزار بشکه نفت خام پیشبینی شده است. قرارداد توسعه‌ی میدان نفتی یادآوران با ارزش تقریبی 2میلیارد دلار میان شرکت ملی نفت ایران و شرکت ساینوپک چین امضا شد. بر اساس این قرارداد، توسعه‌ی فاز اول میدان یادآوران برای تولید ۸۵هزار بشکه و فاز دوم برای تولید ۱۰۰هزار بشکه در مجموع ۱۸۵هزار بشکه نفت در روز به این شرکت چینی واگذار شد.
اولین لرزه‌نگاری در منطقه در سال ۱۳۷۵ انجام شده و در سال ۱۳۷۹ لرزه‌نگاری اکتشافی صورت گرفت و با ادامه‌ی اکتشاف مشخص شد فاصله‌ی بین دو میدان نفتی کوشک و حسینیه نیز مخزن نفت است. بین میادین کوشک و حسینیه فاصلهای است که به ظاهر محل مخزن جدید است. مجموع میادین کوشک و حسینیه و حد فاصل تازه کشف شده بین این دو میدان به نام «یادآوران» تغییر نام داد.
محور سوم: تأثیرات جانبی نفت عراق بر نفت ایران.
آنچه که مغفول میماند این است که همواره توجه و حساسیت جدّی ایران متوجه عربستان بوده است و کمتر به تهدیدی که از سوی عراق و آینده‌ی نفت آن برای ایران وجود دارد، تمرکز شده است هر چند که در به تازگی این مورد نیز از دغدغههای سیاست‌گذاران حوزه‌ی انرژی قرار گرفته است. افزون بر اینکه، عراق با برنامههای جدّی در صدد کسب جایگاه ویژهای در اوپک و بازار جهانی نفت و گاز است، در طی یک سال اخیر که تحریمهای نفتی ایران شدت گرفته است، توانسته است کاهش نفت ایران را با افزایش ظرفیت خود جبران نماید و در واقع به این طریق، تهدیدهای ایران نسبت به کاهش عرضه و افزایش قیمت را خنثی نموده است که خواسته و ناخواسته به سود کشورهای تحریم کننده‌ی ایران بوده است، از سوی دیگر، افزایش قدرت نفتی عراق با توجه به تسلط کشورهای غربی بر نفت این کشور، موجب کاهش قدرت چانهزنی و دیپلماسی انرژی جمهوری اسلامی میشود که میبایست به صورت جدّی مورد توجه مسئولین حوزه‌ی انرژی قرار گیرد و با راهکارهای دیپلماتیک در صدد کنترل سیاستهای نفتی عراق باشند.
ضمن اینکه آمریکا به عنوان بزرگ‌ترین دشمن ایران، با نقشهای حساب شده پس از 11 سپتامبر، ضمن زمینهسازی جهت حضور در منطقه‌ی خاورمیانه، منابع نفتی کشور عراق را با اشغال این کشور در دست گرفت. کنترل منابع نفتی استراتژیک عراق در آغاز قرن 21، ایالات متحده را قادر میکند با یک دستور کار جهانی، اهداف چند منظوره را برای اعمال قدرت خود (در حوزههای پولی، اقتصادی، امنیتی و دفاعی) و نیز ایجاد نظم نفتی بینالمللی دنبال کند. در استراتژی جدید آمریکا در منطقه، 2 عامل نرمافزاری (پیشبرد دموکراسی) و سختافزاری (استفاده از قدرت نظامی برای مقابله با تهدیدها) به چشم میخورد.
بر این اساس، ایالات متحده در صدد است در سیر شکلدهی نظم جهانی به وسیله‌ی استراتژی نرمافزاری و سختافزاری به هدفهای خود دست یابد. از جمله هدفهای آمریکا که به منزله‌ی استراتژی مهمی در سیاست خارجی این کشور به شمار میرود، کنترل مراکز حیاتی اقتصادی و استراتژیک جهان است که با سلطه و کنترل منابع تأمینکننده‌ی انرژی بر کشورهای پیشرفته‌ی جهان میتواند اعمال کند. (تخشید و متین، 1390: 228) که عراق برای تحقق این اهداف آمریکایی میتوانست به عنوان یکی از مراکز کلیدی محسوب شود که بنا به اطلاعات به دست آمده در طی چند سال گذشته، افزون بر غارتی که از سوی آمریکا در منابع نفتی عراق صورت گرفته است، کنترل منابع نفتی این کشور نیز در اختیار ایالات متحده است.
فرصتهای پیش‌رو
همکاریهای نفتی ایران و عراق در طی سالهای اخیر در مسیری رو به رشد قرار داشته و به عنوان مکمل یک‌دیگر و در جهت تأمین منافع دو کشور تلقی شدهاند. از این رو، انتظار میرود که فعالیت شرکتهای نفتی چند ملیتی در عراق، به ویژه در مناطق نفتی مشترک دو کشور، به نحوی مدیریت شود که به روابط صمیمانه‌ی موجود در میان این دو کشور همسایه لطمه وارد نشود. زیرا ایران به عنوان کشوری که دارای قابلیتهای فنی و مهندسی و امکانات ویژه در صنعت نفت است میتواند در بازسازی و توسعه‌ی صنعت نفت عراق سهم عمدهای داشته باشد، از جمله نقاط قوت ایران، میتوان به تجارب ارزشمند این کشور در زمینه‌ی ساخت پالایشگاه اشاره کرد.
با توجه به اینکه عراق، اجرای تعدادی پالایشگاه را در برنامههای خود گنجانده است، از این رو ایران میتواند در طرحهای یاد شده و همچنین تولید نفت در طرحهای مشترک همکاری نماید. طرح دیگری که ایران میتواند در اجرای آن به عراق کمک نماید، بهرهبرداری از گازهای همراه نفت است که در حال حاضر به هدر میرود در حالی که درآمد حاصل از آن میتواند به چیزی حدود 3 میلیارد دلار در سال بالغ شود. تا کنون طرحهایی مانند توسعه‌ی میدانهای نفتی مشترک و همچنین طرح احداث خطوط لوله که نفت خام عراق را به ایران ارسال و محصولات نفتی را پس از پالایش به عراق منتقل سازد، مورد توجه قرار گرفتهاند. (ثقفیعامری، 1389: 214)
جمهوری اسلامی ایران میتواند در چندین محور ضمن همکاری با کشور عراق، علاوه بر استفاده از فرصتها، در صدد تبدیل تهدیدهای موجود به فرصتهای جدید برآید. به جرئت میتوان گفت، عراق میتواند مهمترین شریک استراتژیک نفتی ایران در آینده‌ی نه چندان دور باشد که با یک ائتلاف جدّی، زمینه‌ی قدرتمندی و چانهزنی فراوانی برای هر دو کشور در عرصههای سیاسی- اجتماعی و بازارهای اقتصادی را فراهم سازد، ضمن اینکه نزدیکی فرهنگی- مذهبی و تمدنی دو کشور نیز بر قدرت این ائتلاف میافزاید و حتی امکان قدرت بهتر تنگه‌ی هرمز به عنوان مهمترین و استراتژیک‌ترین تنگه‌ی نفتی جهان را نیز بهتر و بیشتر فراهم میکند که یکی دیگر از نقاط اشتراک این دو کشور است.
از سوی دیگر نباید فراموش کرد که عربستان، هر چند که در حال حاضر بیشترین صادرات بازار نفت را در اختیار دارد ولی این روند با توجه به کاهش قدرت مخازن این کشور، رو به افول میباشد و در طی چند سال آینده، بازار نفت و انرژی با کاهش تولید و صادرات این کشور، مواجه خواهد شد که زمینه‌ی قدرت بیشتر ائتلاف ایران- عراق را فراهم می‌سازد.
البته در صورت غفلت از این ائتلاف و با توجه به نیاز کشور عراق به تولید بیشتر و تولید ثروت برای بازسازیهای نفتی، کشورهای دیگر در صدد ایجاد همکاری متشترک و ائتلاف با این کشور بر خواهند آمد که در این حالت، چشم‌اندازی که برای عراق متصور است، ارتباط این کشور با تولیدکنندگان بزرگ مثل عربستان و روسیه، ظهور یک عراق قدرتمند به عنوان یک متحد استراتژیک برای آمریکا در منطقه و آثار این قدرت جدید، برتری عراق در درون اوپک، نقش عراق در منطقه و به‌خصوص در ارتباط با ایران، سناریوهای احتمالی که ممکن است پیش بیاید و ... میباشد، مسائلی که نکات مهم و چالشهای مختلفی را پیشروی بازار و به ویژه همسایگان آن قرار میدهد و بایستی مورد توجه باشد (حسینی، 1389: 509) از این رو، این مسائل ضرورت توجه جدّیتر مسئولین را به کشور عراق بیشتر میکند. جمهوری اسلامی ایران میتواند در چندین محور به همکاری با این کشور بپردازد که در ادامه به برخی از این موارد اشاره میگردد.
اولین حوزه‌ی همکاری را میتوان در مسائل فنی- مهندسی دانست، با توجه به اینکه، کشور عراق در حال توسعه‌ی صنایع نفت و گاز خویش است و نیاز به حضور گروهها و شرکتهای فنی جهت راهاندازی و استخراج از میادین مربوطه دارد- هرچند که ایران در مناقصه‌های سال 2009م. حضور جدّی نداشت- میبایست از فرصت به وجود آمده، استفاده نموده و در حوزه‌ی مسائل فنی- مهندسی با این کشور همکاری نماید و از این راه، علاوه بر کسب درآمدهای مربوط، به ایجاد همکاری جدّیتر در سایر عرصههای نفتی و تجاری این کشور اقدام نماید، ضمن اینکه، تحقق این امر میتواند زمینهای برای همکاری دو کشور در استحصال و استخراج مناسب از میادین مشترک با حفظ قواعد تولید صیانتی باشد.
دومین عرصه‌ی همکاری را میتوان در حوزه‌ی آموزش و پژوهش در عرصههای مربوط به نفت و گاز و انتقال تجربیات محقق ساخت. با توجه به تجربه‌ی 100 ساله‌ی ایران در حوزه‌ی نفت و مدیریت 30ساله‌ی کارآمد و مستقل پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، میتوان با برگزاری دورههای دانش‌افزایی و آموزشی برای متخصصان عراقی، علاوه بر ایجاد اعتماد در آنها، زمینه‌ی همکاریهای دیگر را نیز فراهم ساخت.
سومین عرصه‌ی همکاری مربوط به مسائل مربوط به راهاندازی پالایشگاهها و مراکز فراورش نفت خام جهت ایجاد ارزش افزوده‌ی بیشتر در منابع نفت و گاز است که این امر به ویژه در مخازن مشترک، امکان سودآوری بیشتری را فراهم میکند.
هر چند که میتوان زمینههای دیگر همکاری را نیز پیشنهاد داد ولی نباید فراموش کرد که تمامی موارد یاد شده، نیازمند همت و تلاش فراوان مسئولین، اعتمادسازی و جلب نظر طرف عراقی است که البته این امر نیز نیازمند برخورداری جمهوری اسلامی ایران از یک دیپلماسی قدرتمند در حوزه‌ی انرژی است. با توجه به اینکه در مذاکره‌های اخیر جمهوری اسلامی ایران با گروه (1+5)، مکان پیشنهادی ایران، کشور عراق (شهر بغداد) بود، این امر میتواند به عنوان یک گام جدّی در اعتمادسازی در طرف عراقی محسوب شود که به طور قطع در روابط حسنه‌ی ایران و عراق در آینده تأثیر بسیار خوبی خواهد داشت، آنچه که مسلم است این است که وجود دشمنان مشترک در مقابل این دو کشور و نزدیکی فرهنگی و همجواری مکانی بین آنها میتواند به عنوان عناصر اساسی در ایجاد همکاری و ائتلافهای قدرتمند بین دو کشور به شمار آید.
جمع بندی و نتیجه گیری
با توجه به جایگاه ویژه‌ی نفت عراق در بازار انرژی امروز و پتانسیلهای موجود، این کشور در طی چند سال اخیر، توجه فراوانی را به خود جلب نموده است. نیاز فراوان کشور عراق به بازسازیهای بعد از اشغال، ناتوانی دانشی و فنی در اکتشاف، استخراج و فراورش منابع نفتی، قرار داشتن در موقعیت ویژه جغرافیایی، نیاز روز افزون جامعه‌ی جهانی به انرژی و ... موجب شده است که بسیاری از شرکتهای بینالمللی و کشورهای صنعتی، نسبت به منابع نفتی این کشور و استفاده از فرصت به وجود آمده در جهت حداکثرسازی منافع خویش، اقدام‌های اساسی را لحاظ نمایند.
وضعیت پیچیده‌ی نفت و انرژی ایران و شرایط تحریمها و کارشکنیهای طرف غربی، وجود مخازن مشترک نفت و گاز با عراق و مواردی از این دست، ایجاب میکند که جمهوری اسلامی ایران نیز به صورت خاص به نفت عراق و فرصتها و تهدیدهای احتمالی نفت این کشور برای نفت جمهوری اسلامی ایران توجه داشته باشد. از آنجا که امکان جبران و جایگزینی نفت ایران از سوی نفت عراق بسیار زیاد است و از سوی دیگر، عراق میکوشد موقعیت خود را در اوپک بهبود بخشیده و در طی برنامههای خویش در صدد افزایش میزان تولید نفت خویش به 12میلیون بشکه در روز تا چند سال آینده است که همین امر میتواند موقعیت ایران را از لحاظ سیاسی و اقتصادی به خطر اندازد.
از این رو جمهوری اسلامی ایران میبایست با تحلیل دقیق موقعیت موجود و با توجه به پیشبینیهای کارگشا نسبت به آینده، در صدد ایجاد ائتلاف جدّی با کشور عراق برآمده و ضمن تلاش برای حفظ سهم و ثروت خویش در مخازن مشترک، در راستای تبدیل تهدیدهای احتمالی به فرصتهای جدید برآید و با ایجاد همکاری مشترک، زمینه‌ی قدرتمندی هر دو کشور را در عرصههای سیاسی و اقتصادی فراهم آورد.(*)
منابع:
- استرن اندی(1389)، ترجمه‌ی آناهیتا معتضدراد، برنده‌ی جنگهای نفتی کیست؟، انتشارات طاق بستان، تهران.
- اسرافیلیدیزجی بهروز(1388)، مخازن نفتی وگازی مشترک ایران با کشورهای همسایه در حوزه‌ی زاگرس، نشریه‌ی شاهدجوان، شماره‌ی 55، صص 20- 21.
- اسماعیلی زیبا(1388)، میادین مشترک: خط مقدم صنعت نفت، روزنامه‌ی جامجم، به تاریخ 1/ 10/ 1388.
- بهشتی دهکردی علی، رحیمی غلامعلی و رازدان مهسا(1385)، چشمانداز جهانی نفت و انرژی، مؤسسات مطالعات بینالمللی انرژی، پاییز 1385.
- تخشید محمدرضا، متین مهدی(1390)، تسلط بر منابع نفتی استراتژیک خلیج فارس و تهاجم نظامی ایالات متحده به عراق، فصلنامه‌ی مطالعات جهان، دوره‌ی اول، شماره‌ی 1، پاییز 1390، صص 205- 232.
- ثقفیعامری ناصر(1389)، ایران و تحولات ژئوپولتیک نفت و گاز، مجموعه مقالات نفت و سیاست خارجی، پژوهشکده‌ی تحقیقات راهبردی مجمع تشخیص مصلحت نظام، آبان 1389، صص 206- 231.
- حسینی سیدمهدی(1389)، توسعه صنایع نفت عراق و تأثیر آن بر بازار انرژی و ایرانی تحقیقات راهبردی مجمع تشخیص مصلحت نظام، آبان 1389، صص 508- 527.، مجموعه مقالات نفت و سیاست خارجی، پژوهشکده
- قنبری علی(1390)، اقتصادهای نفتی، نشر چالش، تهران.
- کاظمالزبیدی حسن لطیف، عبدا... سلمان هیثم، عبودحلفی عبدالجبار، الفریجی حیدر(1390)، ترجمه‌ی جواد اصغری، مجموعه مقالات نفت و سیاستهای نفتی عراق، نشر مؤسسه‌ی مطالعات اندیشهسازان نور، تهران.
- نوروزی محمد(1390)، گفتارهای عمومی درباره‌ی مسائل نفت ایران، انتشارات انجمن علمی دانشجویی معارف اسلامی و مدیریت، دانشگاه امام صادق علیهالسلام، تهران.
-سایت برهان
*محمد نوروزی؛ دانشجوی دکترای مدیریت قراردادهای بینالمللی نفت و گاز دانشگاه امام صادق(علیه السلام)
بسیاری از صاحبان منابع نفت و گاز دنیا، دارای فناوری‌های مناسب جهت فراوری و استفاده‌ی حداکثری از منابع نفتی خود نبوده و همواره از شرکتهای بینالمللی که تحت حمایت کشورهای قدرتمند دنیا هستند، استمداد می‌جویند.
این شرکتها نیز از فرصت ایجاد شده نهایت بهرهبرداری را در صدد حداکثرسازی منافع خویش، فارغ از منابع کشور میزبان انجام داده و گاه با ایجاد درگیری‌های بینالمللی بین این کشورها در صدد استخراج حداکثری از منابع مشترک، افزایش حجم استخراج نفت در دنیا و فزونی عرضه و در نتیجه کاهش قیمت نفت و ... بر میآیند که توجه نکردن به این امر میتواند زمینهساز مشکلاتی برای صاحبان منابع در آینده که با کاهش این منابع خدادادی مواجه می‌شوند، باشد.
یکی از کشورهایی که در طی چند سال اخیر، توجه بسیاری از صاحب‌نظران، کارشناسان و شرکتهای بینالمللی را به خود جلب نموده و به نوعی به عنوان مهمترین منبع نفت جهان در چند سال آینده از آن یاد میشود، عراق است. ویژگیهای خاص نفت عراق، موقعیت استراتژیک آن در منطقه، نابسامانی‌ها و اختلاف‌های داخلی در این کشور و ... سبب شده است که بسیاری از کشورهای قدرتمند در پی تسلط بر منابع نفتی این کشور باشند، به نوعی که بسیاری از تحلیل‌گران حمله‌ی نظامی آمریکا به عراق را به عنوان یک جنگ برای نفت قلمداد میکنند که آمریکا به این طریق بر نفت این کشور مسلط شده و به طرق مستقیم و غیرمستقیم کنترل منابع نفتی این کشور را در دست گرفته است.
«عبدالله سلمان» و «عبدالصاحب» (1390) بیان می‌دارند که نفت عراق با ویژگیهای اقتصادی متمایز میشود که این ویژگی‌ها دلایلی برای مطرح شدن موضوع اشغال عراق در طرح آمریکاست و از این راه، ایالات متحده به تنهایی سرمایه‌گذاری‌های آینده را در بخش نفت انجام میدهد. (عبدالله سلمان و عبدالصاحب، 1390: 99)
با توجه به جایگاه ویژه‌ی نفت عراق و همجواری این کشور با جمهوری اسلامی ایران، این نوشتار در پی آن است که به بررسی فرصتها و تهدیدهایی که از سوی این کشور برای نفت جمهوری اسلامی ایران وجود دارد، پرداخته و راهکارهای سیاستی و اجرایی در این زمینه ارائه نماید. هر چند نمی‌توان این نوشتار را به عنوان تحلیلی جامع قلمداد کرد ولی میتوان به عنوان یک مقدمه و طرح بحث در این زمینه به شمار آورد.
آشنایی با جایگاه نفت و گاز عراق
پیش از ادامه‌ی بحث، به کلیاتی از جایگاه نفت و گاز و میزان ذخایر کشور عراق اشاره میگردد، ضمن اینکه نفت این کشور دارای ویژگیهای خاصی است که میبایست مورد توجه قرار گیرد. جایگاه این کشور در اوپک به عنوان یکی از مهمترین بازیگران نفتی نیز محل تأمل فراوان است.
میزان ذخایر
عراق 115میلیارد بشکه ذخایر قطعی نفت دارد و سومین کشور جهان پس از عربستان و ایران است، افزون بر این، ذخایر احتمالی این کشور در حدود 215میلیارد بشکه تخمین زده شده است. احتمال میرود منابع نفت زیادی در غرب عراق وجود داشته باشد ولی هنوز در این مناطق اکتشافی صورت نگرفته است.
نفت این کشور از لحاظ کیفیت و سنگینی بسیار متفاوت بوده به طوری که درجه‌ی سنگینی آن از سنگین تا خیلی سبک با درجه‌ی (API) بین 24 تا 142 متغیر است و بین 3.4 درصد ناخالصی سولفور دارد. (قنبری، 1390: 52) که طیفی از نفتهای مختلف را نشان میدهد. هر چند که گفته شد، عراق پس از عربستان و ایران، سومین ذخایر عظیم نفتی جهان را دارد ولی طبق نظر شرکتهای چند ملیتی فعال در عراق انتظار میرود که کشفیات جدید به بهرهبرداری بیشتر و افزایش ذخایر کشور به 200 تا 300 میلیارد بشکه منجر شود (استرن، 1389: 285- 286) که این خود میتواند بسیاری از معادلات آینده‌ی انرژی در جهان را تغییر دهد.
ذخیره‌ی نفت خام عراق معادل 11درصد کل ذخیره‌ی نفتی جهان است. این ذخایر نفتی در 12 استان عراق پراکنده شده است، به گونهای که بیش از 60درصد آن در بصره، حدود 10درصد آن در کرکوک و مابقی هم در استانهای عماره، بغداد، ناصریه، موصل، اربیل، صلاحالدین، واسط، دیالی، کربلا و نجف قرار دارد.
کارشناسان میزان ذخیره‌ی تثبیت شده‌ی نفت عراق را که قابل استخراج از میدانهای کشف شده و بالغ بر 73 میدان است، بیش از 140میلیارد برآورد میکنند. این آمار طبق اطلاعات، دادهها و معیارهای جهانی بوده و هماکنون هم موجود است. (کاظمالزبیدی، 1390: 57)
عراق از نظر منابع گازی نیز کشوری قابل توجه است به گونهای که ذخایر قطعی عراق 3.17تریلیون مترمکعب و ذخایر احتمالی آن حدود 4.3تریلیون مترمکعب تخمین زده شده است که حدود 2درصد کل ذخایر گاز جهان است. حدود 70درصد گاز طبیعی عراق، گاز همراه نفت است و هنگام بهره برداری از مخازن نفتی تولید میشود و مابقی در مخازن گازی مستقل قرار دارد، تا سال 1990م. عراق تنها گاز همراه نفت تولید میکرد ولی پس از آن استخراج از مخازن گازی نیز آغاز شد. در سال 1999م. این کشور 112میلیارد فوت مکعب گاز تولید کرد که بسیار کمتر از حجم تولید این محصول در سال 1997م. که حدود 700 میلیارد مترمکعب بود میباشد. (قنبری، 1390: 53)
عراق از معدود کشورهای تولیدکننده‌ی نفت و گاز با منابع غنی در دنیا به شمار میرود و برای افزایش ظرفیت تولید قابلیت لازم را دارد. افزون بر این، قرار گرفتن عراق در قلب خاورمیانه و موقعیت ویژه ژئواکونومیک و ژئوپولتیک آن باعث شده است تا این کشور در سیاست بین‌الملل جایگاهی ویژه داشته باشد. شرکتهای چند ملیتی به سرمایهگذاری در نفت عراق علاقهمندند چرا که بر اساس آمارهای ارائه شده، منابع عراق مزایای زیادی دارد؛ 90درصد از حوزههای نفتی عراق کشف نشدهاند و تا کنون تنها 2000 چاه نفت در عراق مورد حفاری و استخراج قرار گرفتهاند.
از ویژگیهای دیگر نفت عراق این است که از هر 10 چاهی که در این کشور به منظور دسترسی به نفت حفاری میشود، 8 چاه به نفت میرسد در حالی که این رقم برای عربستان 5 چاه از 10 چاه است. نفت عراق کیفیت خوبی دارد و استخراج آن بسیار آسان است (تخشید و متین، 1390: 214).
هر چند که گفته میشود، ذخیره‌ی نفتی قطعی عراق 115میلیارد بشکه است که 12درصد ذخیره‌ی نفتی 1087میلیارد بشکهای جهان به حساب میآید. کارشناسان پیشبینی میکنند که عراق چندین برابر این میزان ذخیره‌ی قطعی داشته باشد، زیرا از زمان ملی شدن صنعت نفت عراق در سال 1972م. برآورد دقیقی در خصوص میدانهای نفتی عراق انجام نگرفته است.
پتانسیلها و قابلیت های خاص نفتی عراق
حوزه‌ی نفت و گاز در عراق، با توجه به ضعف این کشور در سایر منابع درآمدی و ناکارآمدی دولت‌های پیشین در این کشور، بخشی کاملاً مهم است که وابستگی اقتصادی دولت و مردم را به این منبع منجر شده است و همین امر زمینهساز فساد مالی و اقتصادی فراوان فعالان در این عرصه است. ناکارآمدی نظام اداری و رسیدگی به محاسبات مالی و کنترل منابع اقتصادی نیز به این امر دامن زده است.
نفت قدرت اقتصادی و سیاسی اصلی در عراق به حساب میآید. به لحاظ اقتصادی، ابزاری برای تأمین مالی پروژههای توسعه و بازسازی این کشور و از لحاظ سیاسی ابزاری برای تحمیل سیطره‌ی حکومت و دادن شکلی فردی به نهادهای حکومتی است.
توصیف شایع و رایج برای حکومت در عراق، «حکومتی رانتی» است که از رانت نفت به عنوان ابزاری سیاسی برای رسیدن به خواستههای سیاسی استفاده میشود. (کاظمالزبیدی، 1390: 72) مقاومت نظامی و مسلحانه و وجود فساد و ارتشا در صنعت نفت عراق- به عنوان پرسودترین بخش کشور- باعث شده است تا درآمدهای دولت همچنان در سطح پایین قرار داشته باشد. به تازگی وزارت نفت عراق بیش از 450 کارگر مظنون به فروش سوخت در بازار سیاه را اخراج نموده است.
در بصره، دومین شهر نفت خیر عراق، قاچاق نفت و سوخت کاملاً به صورت آزادانه صورت می‌گیرد. به تازگی بیش از 20 شیر غیرقانونی در خطوط لوله‌ی نفت جنوب کشف شدند، جالب توجه اینکه تنها 60 درصد از نفتکشها از چاه تا پالایشگاه یا مقصد دیگر می‌رسند و مابقی در راه دزدیده یا مورد حمله قرار میگیرند. (استرن، 1389: 286)
وجود منابع غنی فراوان
اولین ویژگی نفت عراق این است که این کشور دارای میادین بزرگ فراوانی است که بیش از چهار پنجم آنها دست نخوردهاند و در مقایسه با منابع نفتی کشورهای دیگر نظیر عربستان و ایران که سالهاست مورد بهرهبرداری قرار میگیرند، یک مزیت رقابتی بسیار مهم به شمار میرود. عراق از ذخیره‌ی نفتی هنگفتی برخوردار است.
از مجموع 74 میدان نفتی موجود در ین کشور تنها از 15 میدان نفتی استفاده شده است. برخی از این میدانهای نفتی هم ذخیره‌ی نفتی زیادی دارند و با هر مقیاسی که محاسبه شود، جزو میدانهای بزرگ نفتی به حساب میآیند. مجنون، نهر عمر، حلفایا، غرب قرنه، ناصریه، رطاوی و شرق بغداد از جمله‌ی این میدانها هستند.
صحرای غربی عراق منطقهای است که انتظار میرود نفت زیادی از آن کشف شود، اما هنوز هیچ عملیات کاوشی در این منطقه انجام نشده است. با علم به اینکه از مجموع 58 میدان نفتی باقیمانده حدود 10 میدان جزو میدانهای بزرگاند. میدانهایی که در حال حاضر از آنها استفاده میشود شامل 6 میدان نفتی با حدود 2000 چاه و عبارت است از: «میدانهای نفتی زمیله که حدود 630 چاه نفت در آنها حفر شده است، میدانهای نفتی غرب قرنه، زبیر و نهر عمر که حدود 60 درصد نفت عراق از آنها تولید میشود، میدانهای نفتی کرکوک که حدود 40 درصد نفت از آنها استخراج میشود، میدانهای نفتی مجنون که هنوز بهرهبرداری نشده است.» تولید تمام این میدانها در سالهای 2001 و 2002م. حدود 2.5 میلیون بشکه در روز بود. در حالی که میزان تولید قبل از جنگ عراق و ایران بالغ بر 3.5 میلیون بشکه در روز بود. (کاظمالزبیدی، 1390: 52-53)
هر چند که گفته میشود، ذخیره‌ی نفتی قطعی عراق 115میلیارد بشکه است که 12درصد ذخیره‌ی نفتی 1087میلیارد بشکهای جهان به حساب میآید. کارشناسان پیشبینی میکنند که عراق چندین برابر این میزان ذخیره‌ی قطعی داشته باشد، زیرا از زمان ملی شدن صنعت نفت عراق در سال 1972م. برآورد دقیقی در خصوص میدانهای نفتی عراق انجام نگرفته است.
بر اساس برآورد اداره‌ی اطلاعات انرژی آمریکا، ذخیره‌ی نفتی تثبیت نشده‌ی عراق به 400 میلیارد بشکه میرسد، زیرا میدان نفتی قرنه غربی به تنهایی 100 میلیارد بشکه ذخیره‌ی تثبیت نشده دارد.
کارشناسان همچنین اشاره میکنند که عراق بیش از 526 چاه نفت دارد که تنها 125 حلقه‌ی آن اکتشاف شده است، بنابراین سخن گفتن از ذخیرههای تثبیت نشده درست است به همین دلیل در چند دهه‌ی آینده ممکن است عراق به پاسخگوی اصلی نیازهای روز افزون نفت تبدیل شود. (عبدالله سلمان و عبدالصاحب، 1390: 100)
هزینه‌ی تولید اندک
یکی از مهمترین مواردی که در تولید نفت و قابلیت تجاریسازی آن برای کشورهای صاحب مخزن، بسیار کلیدی است، هزینه‌ی تولید نفت از مرحلهی اکتشاف تا استخراج است، هزینه‌ی تولید علاوه بر اینکه بر قیمت نهایی نفت تأثیرگذار است، بر میزان اقبال شرکتهای بینالمللی برای اقدام به استخراج در این کشورها نیز تأثیرگذار است.
بسیاری از مخازن نفتی موجود در دنیا، با اینکه نفت قابل توجهی را در خود جای دادهاند ولی به دلیل بالا بودن هزینه‌ی استخراج از آنها، مورد توجه قرار نگرفتهاند. با اینکه استخراج از منابع نفتی موجود در منطقه‌ی خاورمیانه بسیار کمهزینه است ولی در بین کشورهای موجود در این منطقه نیز، نفت عراق کمهزینهترین است.
هزینه‌ی تولید نفت در عراق کمترین هزینه در جهان است، زیرا که میدانهای نفتی آن نزدیک سواحل دریا قرار دارند و از لحاظ زمینشناسی ساختاری ساده دارند. وزارت نفت طرحهای میان مدت و بلندمدتی برای افزایش تولید نفت عراق تهیه کرده است که بر اساس آن میزان تولید نفت عراق به بیش از 6میلیون بشکه در روز میرسد. هدفی که برای سال 2007م. در نظر گرفته شده، 3.5 میلیون بشکه در روز است.
هزینهای که برای این افزایش تولید برآورد میشود، حدود 4 میلیارد دلار است. از اهداف دیگر، اهدافی که در طرح بخش نفت در نظر گرفته شده است افزایش تولید گاز و دعوت از شرکتهای خارجی برای مشارکت در راهاندازی و تولید از میدانهای نفت و گاز است که بر اساس عقود مشارکت در تولید انجام میشود. (کاظمالزبیدی، 1390: 55- 56)
نفت عراق نزدیک سطح زمین است و به علت حجم نفتی که در میدانهای نفتی آن وجود دارد متوسط خروج نفت از چاهها هم بالاست. بیش از یک سوم ذخایر کنونی نفت عراق تنها در فاصله‌ی 600 متری سطح زمین قرار دارد.
بسیاری از شرکتهای غربی تأکید میکنند که استخراج یک بشکه نفت در عراق بیشتر از 1.5 دلار هزینه نخواهد داشت در حالی که در کشورهای درگیر ممکن است هزینه‌ی نفت به بشکهای 10 دلار نیز برسد برای مثال در دریای شمال بین 12 تا 16 دلار است. در میدانهای نفتی تگزاس و کانادا هم هزینه‌ی استخراج هر بشکه‌ی نفت به 20 دلار میرسد بنابراین زمانی که قیمت نفت به زیر 20 دلار برسد استخراج نفت از میدانهای نفتی آمریکایی سودی نخواهد داشت برعکس اگر قیمت نفت ارزان شود، استخراج آن از چاههای عراق بسیار سودمند است.
(عبدالله سلمان و عبدالصاحب، 1390: 100) طبق آمارهایی که شرکتهای صاحب امتیاز در عراق منتشر کردهاند هزینه‌ی اکتشاف و تولید نفت در عراق بالغ بر 26 سنت برای هر بشکه است. اما هزینه‌ی تولید که هزینه‌ی چاهها و تأسیسات تولید را هم شامل میشود، به طور متوسط در مناطق مختلف عراق حدود یک دلار در هر بشکه است. این هزینهها نسبت به آنچه که در سطح جهان وجود دارد کمتر است. (برایت اوکوغو، 2003: 13 به نقل از کاظمالزبیدی، 1390: 57)
درآمدهای ویژه برای شرکتهای بین المللی
یکی از مهمترین عواملی که موجب جذب شرکتهای بینالمللی برای حضور در کشورهای دیگر جهت اکتشاف و استخراج نفت میشود، مربوط به میزان درآمد احتمالی این شرکتها از منابع نفتی این کشورهاست. هر چقدر زمینه‌ی سودآوری این شرکتها بیشتر باشد، احتمال حضور آنان و رقابت بین این شرکتها برای فعالیت در یک کشور بیشتر است، هر چند که سازوکارهای قراردادی گوناگونی جهت طرح بحث در حوزه‌ی منافع استحصالی از طی این مراحل وجود دارد ولی در کل، میزان درآمد و امکان جذب درآمد بیشتری با ریسک کمتر مهمترین ملاک برای حضور یک شرکت بینالمللی در یک کشور صاحب منابع نفتی است.
(عبدالله سلمان و عبدالصاحب، 1390: 101)ی جهانی، احتمال افزایش قیمت به یک‌باره نیز وجود دارد، ضمن اینکه در حافظه‌ی نفتی دنیا، قیمتهای بسیار بالا تا حدود 140 دلار نیز ثبت شده است که به افزایش قیمت در آینده کمک میکند. که به حتم، قیمت در نظر گرفته شده، قیمتی واقعی نبوده و بسیار کمتر از قیمت نفت در آینده است، با توجه به بحرانهای موجود در جامعهدرآمدهایی که برای نفت عراق برآورد شده است.
نقش مهمی در جذب شرکتهای سرمایهگذار به این کشور دارد، اگر قیمت نفت بر اساس 25 دلار (که کف قیمتی است چرا که هماکنون نفت حدود 90 دلار است) برای یک بشکه حساب شود، درآمدهای اقتصادی حاصل از نفت عراق (برای 250 میلیارد بشکه نفت تثبیت نشده) رقمی نزدیک به 3.125 تریلیون دلار خواهد شد با فرض اینکه هزینه‌ی تولید نفت برای هر بشکه 1.5 دلار باشد، قرارداد مثلاً 50 ساله بین دولت و شرکتهای سرمایهگذار تقسیم شود، دستاورد شرکت 29 میلیارد در سال خواهد بود که رقم قابل توجهی است
بین عراق و سایر کشورهای اوپک به دلیل تضاد منافع و دیدگاههای متفاوتی که نسبت به کشورهای مصرفکننده وجود دارد، اختلافنظرهای فراوانی وجود دارد. به عنوان نمونه، از آنجا که هزینه‌ی تولید نفت در عراق بسیار کمتر از هزینه‌ی تولید در ایران - که اتفاقاً هزینه‌ی تولیدی ایران نیز پایین است- میباشد، سبب تغییر در سیاستهای این کشور در جذب سرمایهگذاری خارجی، نوع قراردادهای همکاری، بهرهبرداری از مخازن مشترک و ... خواهد شد.
جایگاه نفت عراق در اوپک
پیدایش اوپک، واکنشی سیاسی و ضداستعماری از سوی دولت‌های در حال توسعه‌ی تولیدکننده‌ی نفت در برابر سیاستها و ترفندهای بیدادگرانه‌ی شرکتهای چندملیتی بود. چرا که این شرکتها به منظور نگاهبانی از منافع خویش، از ابزارهای چون کودتا، دخالت سیاسی، رشوه، عهدنامههای استعماری و غیره بهره میگرفتند. ضمن اینکه بازار جهانی نفت، شاهد انحصار چندقطبی بود که 60 سال بر این بازار حاکم بود.
به طوری که دامنه و نفوذ این شرکتهای بزرگ نفتی تا آنجا گسترش یافت که در دهه‌ی 1950م.، حدود 90درصد تولید و فروش نفتخام و فرآوردههای نفتی در خارج از کشور آمریکا و حدود نیمی از ذخایر نفتی داخل آمریکا در اختیار این شرکتها «به ویژه هفت خواهران نفتی» قرار داشت.هفتخواهران به طور تکتک یا دستهجمعی هر سه جریان عمده‌ی تولید، پالایش و بازاریابی فروش را در اختیار داشت.
چنانچه این شرکتها در سال 1960م.، تقریباً به تنهایی، تمام تولید نفت ایران، عراق، عربستان سعودی، کویت و ونزوئلا را که بالغ بر تقریباً 7.9 میلیون بشکه در روز میشد و تقریباً 86.7 درصد از صادرات نفت خام جهان را در آن زمان تشکیل میداد، به بازار عرضه میداشتند. هفتخواهران، کنترل قسمت عظیمی از منابع شناخته شده‌ی بالقوه را نیز در اختیار گرفته بودند.
هر چند عراق و عربستان داخل سازمان اوپک همکاری نفتی نداشتند، این هماهنگی در داخل اوپک راه خود را پیدا کرد. در فاصله‌ی زمانی بین 1971م. تا مارس 1974م.، همکاری نفتی بین کشورهای نفتخیز حوزه‌ی خلیج فارس شکوفا شد و عربستان توانست جریان تندروی داخل سازمان اوپک را در خصوص بالا بردن قیمت نفت و پایین آوردن تولید آن رهبری کند اما عراق و ایران از این سیاست ناراضی بودند.
هر چند این سیاست منافعی مشترک را محقق میکرد ولی بیانگر سیاستهای مشترک نبود، چون بین این سه کشور، همکاری مشترکی وجود نداشت. مطرح شدن دو دسته، گروه بازها به رهبری ایران و لیبی که در تلاش برای بالابردن قیمت نفت بودند و الجزایر، عراق و نیجریه را هم شامل میشد ولی گروه کبوترها که به دنبال قیمت متوسطی برای نفت بودند به رهبری عربستان شکل گرفته بود و با حضور کشورهای امارات، کویت و قطر تشکیل میشد. (کاظمالزبیدی، 1390: 48)
بین عراق و سایر کشورهای اوپک به دلیل تضاد منافع و دیدگاههای متفاوتی که نسبت به کشورهای مصرفکننده وجود دارد، اختلافنظرهای فراوانی وجود دارد. به عنوان نمونه، از آنجا که هزینه‌ی تولید نفت در عراق بسیار کمتر از هزینه‌ی تولید در ایران - که اتفاقاً هزینه‌ی تولیدی ایران نیز پایین است- میباشد، سبب تغییر در سیاستهای این کشور در جذب سرمایهگذاری خارجی، نوع قراردادهای همکاری، بهرهبرداری از مخازن مشترک و ... خواهد شد چرا که غفلت از این امر، میتواند موجب از دست دادن جایگاه جمهوری اسلامی ایران در اوپک و بازار نفت و گاز جهانی شود.
کویت هم که به دلایل سیاسی و راهبردی و مقابله با صدام، شرکتهای خارجی را از کشورهای بزرگ جذب کرده بود تا در مناطق شمالی و مرزی این کشور برای تولید نفت سرمایهگذاری کنند، امروز رقیبی جدید را کنار خود میبیند که همان شرکای کویت را برای سرمایهگذاری در مرزهای شمالی کویت جذب کرده است. ضمن اینکه عربستان هم عراق را رقیبی می بیند که سهم این کشور را در بازار نفت خواهد گرفت، به ویژه که عقود مشارکتی خواهان افزایش سریع تولید است.
این مسئله به معنای مخالفت عراق به پایبندی به سهمی است که در اوپک برای او در نظر گرفته شده است؟ به ویژه اینکه عراق در سالهای جنگ و محاصره، خسارتهای زیادی متحمل شده است. در مقابل عربستان از این وضعیت بهره برد و خود را به عنوان ناجی و برطرفکننده‌ی نگرانیهای بازار معرفی کرد و کاستیهای تولید نفت را که ناشی از مشکل عراق بوده است، جبران کرد. ممکن است عربستان سعودی به دنبال تجدید نظر در سهمی باشد که در اوپک برای عراق در نظر گرفته شده است یا خود را برای نبردی جدید با عراق جدید برای گرفتن سهم بیشتر در بازار آماده کند که به نفع هیچ‌کدام از این دو کشور نیست. (کاظمالزبیدی، 1390: 50-51)
تحلیل آینده‌ی نفت عراق
با توجه به ویژگیهای منحصربه‌فرد نفت عراق در بسیاری از تحلیلهای کارشناسان، نفت این کشور به عنوان یک گزینه‌ی اساسی در آینده‌ی انرژی جهان مؤثر است به گونهای که در چشمانداز جهانی انرژی که مربوط به 20-30 سال آینده است، چندین سناریو تنها با توجه به میزان نفت عراق در آینده تدوین شده است و بسیاری از کشورها به ویژه در منطقه‌ی خلیج‌فارس، استراتژیهای خود را بر اساس نفت این کشور و میزان احتمالی استخراج و فروش عراق تنظیم نمودهاند و در احتساب میزان درآمدهای بالقوه‌ی صادراتی که یکی از ارکان اساسی برنامهریزی بودجه برای هر کشور است، میزان فروش عراق را دخیل نمودهاند.
(بهشتی دهکردی و همکاران؛ 1385)، در تحلیل میزان درآمدهای بالقوه‌ی ایران با توجه به میزان صادرات نفت بیان کردهاند که در سال 2020م. در شرایط عدم بازگشت عراق، 38 تا 40 میلیارد دلار و در صورت حضور فعال این کشور، بین 29 تا 31 میلیارد دلار، عاید ایران خواهد شد، حال آنکه با توجه به میزان قدرتمندی عراق در حضور در بازارهای جهانی از یک سو و افزایش تحریمها و فشارها بر روی جمهوری اسلامی ایران، این میزان درآمد میتواند کمتر هم باشد.
با توجه به جدیّت عراق در قراردادهای نفتی و استفاده از شرکتهای بزرگ جهت استخراج از منابع نفتی و گازی به ویژه در مخازن مشترک، میبایست سیاست‌گذاران و مجریان حوزه‌ی نفت و گاز جمهوری اسلامی ایران با دقت و تلاش مضاعفی وارد عرصه‌ی عمل شوند و پیش از آنکه، وضعیت این میادین نیز به میادین مشترک پارس جنوبی شبیه شود، از ثروت و سرمایه‌ی ایرانی دفاع نمایند.
فرصتها و تهدیدهای نفت عراق برای نفت ایران
تهدیدهای احتمالی
در تحلیل کلی تهدیدهایی که از سوی نفت عراق نسبت به نفت جمهوری اسلامی ایران وجود دارد میبایست به چند مورد توجه کرد و در قالب یک دستهبندی کلی به محورهای اصلی اشاره نمود.
محور اول: برنامه های آینده‌ی عراق؛
عراق در سال 2008م. یک برنامه‌ی 10 ساله (2008- 2017)، نقشه‌ی راهی برای بخش نفت و گاز خود تدارک دیده که قرار است صنعت نفت عراق در طی دو مرحله، ظرفیت تولیدی خود را به 6میلیون بشکه در روز افزایش دهد. این دو مرحله عبارت‌اند از:
مرحلهی اول (2008- 2012): رسیدن به ظرفیت تولیدی 4.1میلیون بشکه در روز (یعنی معادل ظرفیت تولیدی ایران) و مرحلهی دوم (2012- 2017): رسیدن به ظرفیت تولیدی 6 میلیون بشکه در روز. همچنین اکتشاف 40میلیارد بشکه نفت و 70تریلیون فوت مکعب گاز طبیعی نیز در این برنامه مود توجه قرار گرفته است و نکته‌ی جالبتر این است که براساس برنامه‌ی عملکردی انجام شده، بازنگری اساسی در برنامه‌ی یاد شده انجام شد و در مرحلهی دوم (2012- 2017)، ظرفیت تولیدی از 6میلیون بشکه به 12میلیون بشکه در روز ارتقا داده شد (حسینی، 1389: 514) که البته با روند رو به رشد و برنامههای اجرایی و پیمانهای مشترک با شرکتهای بینالمللی مطرح دنیا نظیر شل، اکسون و ... این مهم، چندان هم دور از دسترس نخواهد بود، به گونهای که جایگاه نفتی عربستان را نیز به شدت تهدید میکند.
در طی دو مرحلهی مناقصه که به فاصله‌ی 6ماه از یک‌دیگر یعنی در ژوئن و دسامبر 2009م. توسط کشور عراق جهت واگذاری بهرهبرداری از مخازن نفت و گازی این کشور برگزار گردید، بسیاری از بزرگ‌ترین شرکتهای دنیا حضور داشتند که در مخازن مختلف برنده شدند، ضمن اینکه بهرهبرداری از میدان بزرگ مجنون که با میدان آزادگان ایران مشترک است، شرکتهای شل و پتروناس واگذار گردید و در قراردادهای گازی نیز، شرکتها گازپروم روسیه، TPAO ترکیه، پتروناس مالزی و کوگازکره برای بهرهبرداری از میدان بدره که با میدان آذر ایران مشترک است، برنده‌ی مناقصه گردیدند. (حسینی، 1389: 515)
عراق قصد دارد که با افزایش سقف تولید تا مرز ۵.۵میلیون بشکه در روز، در سال ۲۰۱۴م. درخواست سهمیه‌ی مجدد متوازن با عربستان را تقدیم اوپک نماید. در حالی که با روند موجود، سهم ایران از اوپک دچار مشکل خواهد شد و احتمال نزول جایگاه ایران به مقام سومی اوپک بیش از گذشته میباشد. عراق با تثبیت خود در بازارهای آسیایی، در صدد گسترش صادرات در سالهای آینده و رقابت با عربستان سعودی در بازارهای جهانی است. آنچه که تهدید جدیتری برای جمهوری اسلامی ایران به شمار میآید، وجود حوزههای نفتی مشترک با عراق است.
در مرزهای دو کشور، 5 مخزن نفتی دهلران، نفتشهر، پایدار غرب، آزادگان و یادآوران قرار گرفتهاند. در حالی که ایران از 3 منطقه‌ی دهلران، پایدار غرب و نفتشهر، تولید اندکی دارد و از دو میدان بزرگ «آزادگان» و «یادآوران»، بهرهبرداری چندانی انجام نمیگیرد، بسیاری از شرکتهای بینالمللی در حال استخراج از این منابع مشترک به سود عراق میباشند.
در طی یک سال اخیر که تحریمهای نفتی ایران شدت گرفته است، عربستان توانسته است کاهش نفت ایران را با افزایش ظرفیت خود جبران نماید و در واقع به این طریق، تهدیدهای ایران نسبت به کاهش عرضه و افزایش قیمت را خنثی نموده است که خواسته و ناخواسته به سود کشورهای تحریم کننده‌ی ایران بوده است.
محور دوم: میادین مشترک ایران با عراق؛
ایران در مرز خود با عراق، ۵ مخزن نفتی مشترک دارد که ۳ میدان دهلران، نفتشهر و پایدار غرب از این میادین در حال تولید و ۲ میدان آزادگان و یادآوران هم در حال توسعه هستند. بنابر محاسبات صورت گرفته، میدان آزادگان، یکی از غنیترین میادین نفتی جهان است و میدان یادآوران نیز با ۱۷ میلیارد بشکه ذخیره‌ی نفت به تنهایی معادل کل ذخیره‌ی کشور الجزایر، نفت را در خود نگهداری میکند. وجود چنین ذخایر ارزشمندی در کنار میل و نیاز شدید عراق به افزایش درآمدهای نفتی خود باعث گردید این کشور طی چند سال اخیر، بیش از ۷۰ بلوک اکتشافی و ۶۵ میدان نفتی خود را به مناقصه‌ی بینالمللی بگذارد که شرکتهای بزرگی از انگلیس، روسیه، فرانسه، چین، نروژ و مالزی شرکت کرده و برنده شدند.
آمارهای موجود نشان میدهد که با انجام این مناقصه‌ها، شرکتهای غربی، روسی و آسیایشرقی متعهد شدهاند ظرف یک سال حدود ۸ میلیارد دلار و طی ۳ سال، بالغ بر ۲۰ میلیارد دلار در پروژههای نفتی عراق سرمایهگذاری کنند. هدف عراق از این اقدام‌ها، افزایش حجم تولید روزانه‌ی خود از 2.5میلیون بشکه‌ی فعلی به روزانه ۶میلیون بشکه تا ۴ سال آینده و ۱۲ میلیون بشکه در روز طی ۶ سال آینده است؛ هدفی که در صورت تحقق این کشور را به رقیبی جدّی برای عربستان و عنصری تعیینکننده در اوپک تبدیل میکند.
ایران بنا بر گزارشهای رسمی ظرف چند سال آینده و در صورت ادامه‌ی روند فعلی سرمایهگذاریها، از نظر ذخایر نفت در جا پس از عربستان، کانادا و ونزوئلا به رده‌ی چهارم رفته است و از لحاظ تولید روزانه در جهان نیز پس از عربستان، روسیه، آمریکا، چین، عراق و احتمالاً کانادا به رده‌ی ۶ یا ۷ و از نظر صادرات در درون اوپک هم بعد از عربستان، امارات، عراق و نیجریه به پله‌ی ۵ تنزل پیدا میکند.
- میدان نفتی « نفتشهر»؛
میدان نفتی «نفتشهر» از جمله میادین خشکی مشترک بین ایران و عراق است که در فاصله‌ی ۱۰۰ کیلومتر شمال غربی ایلام و ۲۳۰ کیلومتری جنوب غربی کرمانشاه واقع شده است. این میدان به دلیل آسیب‌هایی که در دوران جنگ متحمل شده بود هنوز با عدم بهره‌وری مناسب مواجه است. نفتشهر، «نفت‌شاه یا طینه سابق» به عنوان تنها شهر نفتخیز استان کرمانشاه حدود 2.5کیلومتر با نوار مرزی ایران، عراق فاصله دارد. بر این اساس چاههای نفت عراق نیز کنار دره‌ای واقع شدهاند که نفتشهر در داخل آن قرار دارد.
این منطقه به لحاظ اهمیت برای هر دو کشور از جایگاه ویژهای برخوردار است تا جایی که طی سالهای ۵۱ تا ۵۳ ارتش عراق حدود ۷۵ بار این منطقه را مورد حمله قرار داد اما هیچ‌گاه موفق به تصدی بر آن نشد. این میدان نفتی دارای معادل ۶۹۲ میلیون بشکه نفت و کلاهک گازی است. آسماری فوقانی «بخش کلهر» با ضخامت ۷۱ متری در این میدان، خواص مخزنی دارد، این میدان در سال ۱۹۲۳م. در تاقدیس نفت شهر کشف شد و میدان نفت‌خانه بخش عراقی این میدان در سال ۱۹۲۷م. توسط شرکت نفت انگلیس و عراق کشف گردید. پس از پیروزی انقلاب اسلامی به میدان نفتی نفت شهر تغییر نام یافت و تنها میدان نفتی در حال تولید استان کرمانشاه میباشد.
- میدان نفتی دهلران؛
میدان دهلران بهره‌مند از کلاهک گازی و نفت خام درجای اولیه به میزان 4هزار و ۲۱۲میلیون بشکه است که از این حجم میتوان حدود ۶۳۵ میلیون بشکه را برداشت کرد که تا سال۱۳۷۰ حدود ۱۲میلیون بشکه نفت از این میدان برداشت شده است. میدان نفتی دهلران در ۱۲۰ کیلومتری غرب دزفول، ۲۰۰ کیلومتری شمال اهواز و ۲۰ کیلومتری شهر دهلران قرار گرفته که از هدفهای تعیین شده جهت ارتقای بهره‌وری این میدان میتوان به افزایش نرخ تولید از 1000بشکه نفت در روز به ۲۵هزار بشکه نفت در روز طی یک فاز اشاره کرد.
- آزادگان شمالی و جنوبی؛
میدان عظیم نفتی آزادگان یکی از بزرگ‌ترین میادین نفتی ایران و جهان است که در سال ۱۳۷۶ کشف شد. این میدان در محدوده‌ای به وسعت ۲۰ ؟؟؟؟ در ۷۵ کیلومتر در۸۰ کیلومتری غرب اهواز و منطقه‌ی دشت آزادگان واقع شده است. میدان نفتی آزادگان به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم میشود که به اذعان بعضی کارشناسان گازپروم، میدان آزادگان یک میدان واحد است. میدان نفتی آزادگان شمالی در ۱۲۰ کیلومتری غرب اهواز، منطقه‌ی مرزی بین ایران و عراق واقع شده است. این میدان در حدود 5هزار و 8میلیون بشکه نفت دارد. میدان مشترک آزادگان از جمله میادینی است که بیش از ۱۰ سال طرح و توسعه‌ی آن طول کشیده و هر چند قرار بوده تولید اولیه‌ی آن روزانه به ۵۰هزار بشکه برسد اما هم اکنون ۳۵هزار بشکه نفت تولید روزانه دارد.
- میدان نفتی یادآوران.
میدان نفتی یادآوران با مجموع نفتخام درجای بیش از ۱۷ میلیارد و ۳۰۰ میلیون بشکه در جنوب میدان نفتی آزادگان در خوزستان و نزدیک مرز مشترک ایران و عراق واقع شده است. تولید روزانه‌ی میدان نفتی یادآوران بیش از ۳۰۰ تا ۴۰۰هزار بشکه نفت خام پیشبینی شده است. قرارداد توسعه‌ی میدان نفتی یادآوران با ارزش تقریبی 2میلیارد دلار میان شرکت ملی نفت ایران و شرکت ساینوپک چین امضا شد. بر اساس این قرارداد، توسعه‌ی فاز اول میدان یادآوران برای تولید ۸۵هزار بشکه و فاز دوم برای تولید ۱۰۰هزار بشکه در مجموع ۱۸۵هزار بشکه نفت در روز به این شرکت چینی واگذار شد.
اولین لرزه‌نگاری در منطقه در سال ۱۳۷۵ انجام شده و در سال ۱۳۷۹ لرزه‌نگاری اکتشافی صورت گرفت و با ادامه‌ی اکتشاف مشخص شد فاصله‌ی بین دو میدان نفتی کوشک و حسینیه نیز مخزن نفت است. بین میادین کوشک و حسینیه فاصلهای است که به ظاهر محل مخزن جدید است. مجموع میادین کوشک و حسینیه و حد فاصل تازه کشف شده بین این دو میدان به نام «یادآوران» تغییر نام داد.
محور سوم: تأثیرات جانبی نفت عراق بر نفت ایران.
آنچه که مغفول میماند این است که همواره توجه و حساسیت جدّی ایران متوجه عربستان بوده است و کمتر به تهدیدی که از سوی عراق و آینده‌ی نفت آن برای ایران وجود دارد، تمرکز شده است هر چند که در به تازگی این مورد نیز از دغدغههای سیاست‌گذاران حوزه‌ی انرژی قرار گرفته است. افزون بر اینکه، عراق با برنامههای جدّی در صدد کسب جایگاه ویژهای در اوپک و بازار جهانی نفت و گاز است، در طی یک سال اخیر که تحریمهای نفتی ایران شدت گرفته است، توانسته است کاهش نفت ایران را با افزایش ظرفیت خود جبران نماید و در واقع به این طریق، تهدیدهای ایران نسبت به کاهش عرضه و افزایش قیمت را خنثی نموده است که خواسته و ناخواسته به سود کشورهای تحریم کننده‌ی ایران بوده است، از سوی دیگر، افزایش قدرت نفتی عراق با توجه به تسلط کشورهای غربی بر نفت این کشور، موجب کاهش قدرت چانهزنی و دیپلماسی انرژی جمهوری اسلامی میشود که میبایست به صورت جدّی مورد توجه مسئولین حوزه‌ی انرژی قرار گیرد و با راهکارهای دیپلماتیک در صدد کنترل سیاستهای نفتی عراق باشند.
ضمن اینکه آمریکا به عنوان بزرگ‌ترین دشمن ایران، با نقشهای حساب شده پس از 11 سپتامبر، ضمن زمینهسازی جهت حضور در منطقه‌ی خاورمیانه، منابع نفتی کشور عراق را با اشغال این کشور در دست گرفت. کنترل منابع نفتی استراتژیک عراق در آغاز قرن 21، ایالات متحده را قادر میکند با یک دستور کار جهانی، اهداف چند منظوره را برای اعمال قدرت خود (در حوزههای پولی، اقتصادی، امنیتی و دفاعی) و نیز ایجاد نظم نفتی بینالمللی دنبال کند. در استراتژی جدید آمریکا در منطقه، 2 عامل نرمافزاری (پیشبرد دموکراسی) و سختافزاری (استفاده از قدرت نظامی برای مقابله با تهدیدها) به چشم میخورد.
بر این اساس، ایالات متحده در صدد است در سیر شکلدهی نظم جهانی به وسیله‌ی استراتژی نرمافزاری و سختافزاری به هدفهای خود دست یابد. از جمله هدفهای آمریکا که به منزله‌ی استراتژی مهمی در سیاست خارجی این کشور به شمار میرود، کنترل مراکز حیاتی اقتصادی و استراتژیک جهان است که با سلطه و کنترل منابع تأمینکننده‌ی انرژی بر کشورهای پیشرفته‌ی جهان میتواند اعمال کند. (تخشید و متین، 1390: 228) که عراق برای تحقق این اهداف آمریکایی میتوانست به عنوان یکی از مراکز کلیدی محسوب شود که بنا به اطلاعات به دست آمده در طی چند سال گذشته، افزون بر غارتی که از سوی آمریکا در منابع نفتی عراق صورت گرفته است، کنترل منابع نفتی این کشور نیز در اختیار ایالات متحده است.
فرصتهای پیش‌رو
همکاریهای نفتی ایران و عراق در طی سالهای اخیر در مسیری رو به رشد قرار داشته و به عنوان مکمل یک‌دیگر و در جهت تأمین منافع دو کشور تلقی شدهاند. از این رو، انتظار میرود که فعالیت شرکتهای نفتی چند ملیتی در عراق، به ویژه در مناطق نفتی مشترک دو کشور، به نحوی مدیریت شود که به روابط صمیمانه‌ی موجود در میان این دو کشور همسایه لطمه وارد نشود. زیرا ایران به عنوان کشوری که دارای قابلیتهای فنی و مهندسی و امکانات ویژه در صنعت نفت است میتواند در بازسازی و توسعه‌ی صنعت نفت عراق سهم عمدهای داشته باشد، از جمله نقاط قوت ایران، میتوان به تجارب ارزشمند این کشور در زمینه‌ی ساخت پالایشگاه اشاره کرد.
با توجه به اینکه عراق، اجرای تعدادی پالایشگاه را در برنامههای خود گنجانده است، از این رو ایران میتواند در طرحهای یاد شده و همچنین تولید نفت در طرحهای مشترک همکاری نماید. طرح دیگری که ایران میتواند در اجرای آن به عراق کمک نماید، بهرهبرداری از گازهای همراه نفت است که در حال حاضر به هدر میرود در حالی که درآمد حاصل از آن میتواند به چیزی حدود 3 میلیارد دلار در سال بالغ شود. تا کنون طرحهایی مانند توسعه‌ی میدانهای نفتی مشترک و همچنین طرح احداث خطوط لوله که نفت خام عراق را به ایران ارسال و محصولات نفتی را پس از پالایش به عراق منتقل سازد، مورد توجه قرار گرفتهاند. (ثقفیعامری، 1389: 214)
جمهوری اسلامی ایران میتواند در چندین محور ضمن همکاری با کشور عراق، علاوه بر استفاده از فرصتها، در صدد تبدیل تهدیدهای موجود به فرصتهای جدید برآید. به جرئت میتوان گفت، عراق میتواند مهمترین شریک استراتژیک نفتی ایران در آینده‌ی نه چندان دور باشد که با یک ائتلاف جدّی، زمینه‌ی قدرتمندی و چانهزنی فراوانی برای هر دو کشور در عرصههای سیاسی- اجتماعی و بازارهای اقتصادی را فراهم سازد، ضمن اینکه نزدیکی فرهنگی- مذهبی و تمدنی دو کشور نیز بر قدرت این ائتلاف میافزاید و حتی امکان قدرت بهتر تنگه‌ی هرمز به عنوان مهمترین و استراتژیک‌ترین تنگه‌ی نفتی جهان را نیز بهتر و بیشتر فراهم میکند که یکی دیگر از نقاط اشتراک این دو کشور است.
از سوی دیگر نباید فراموش کرد که عربستان، هر چند که در حال حاضر بیشترین صادرات بازار نفت را در اختیار دارد ولی این روند با توجه به کاهش قدرت مخازن این کشور، رو به افول میباشد و در طی چند سال آینده، بازار نفت و انرژی با کاهش تولید و صادرات این کشور، مواجه خواهد شد که زمینه‌ی قدرت بیشتر ائتلاف ایران- عراق را فراهم می‌سازد.
البته در صورت غفلت از این ائتلاف و با توجه به نیاز کشور عراق به تولید بیشتر و تولید ثروت برای بازسازیهای نفتی، کشورهای دیگر در صدد ایجاد همکاری متشترک و ائتلاف با این کشور بر خواهند آمد که در این حالت، چشم‌اندازی که برای عراق متصور است، ارتباط این کشور با تولیدکنندگان بزرگ مثل عربستان و روسیه، ظهور یک عراق قدرتمند به عنوان یک متحد استراتژیک برای آمریکا در منطقه و آثار این قدرت جدید، برتری عراق در درون اوپک، نقش عراق در منطقه و به‌خصوص در ارتباط با ایران، سناریوهای احتمالی که ممکن است پیش بیاید و ... میباشد، مسائلی که نکات مهم و چالشهای مختلفی را پیشروی بازار و به ویژه همسایگان آن قرار میدهد و بایستی مورد توجه باشد (حسینی، 1389: 509) از این رو، این مسائل ضرورت توجه جدّیتر مسئولین را به کشور عراق بیشتر میکند. جمهوری اسلامی ایران میتواند در چندین محور به همکاری با این کشور بپردازد که در ادامه به برخی از این موارد اشاره میگردد.
اولین حوزه‌ی همکاری را میتوان در مسائل فنی- مهندسی دانست، با توجه به اینکه، کشور عراق در حال توسعه‌ی صنایع نفت و گاز خویش است و نیاز به حضور گروهها و شرکتهای فنی جهت راهاندازی و استخراج از میادین مربوطه دارد- هرچند که ایران در مناقصه‌های سال 2009م. حضور جدّی نداشت- میبایست از فرصت به وجود آمده، استفاده نموده و در حوزه‌ی مسائل فنی- مهندسی با این کشور همکاری نماید و از این راه، علاوه بر کسب درآمدهای مربوط، به ایجاد همکاری جدّیتر در سایر عرصههای نفتی و تجاری این کشور اقدام نماید، ضمن اینکه، تحقق این امر میتواند زمینهای برای همکاری دو کشور در استحصال و استخراج مناسب از میادین مشترک با حفظ قواعد تولید صیانتی باشد.
دومین عرصه‌ی همکاری را میتوان در حوزه‌ی آموزش و پژوهش در عرصههای مربوط به نفت و گاز و انتقال تجربیات محقق ساخت. با توجه به تجربه‌ی 100 ساله‌ی ایران در حوزه‌ی نفت و مدیریت 30ساله‌ی کارآمد و مستقل پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، میتوان با برگزاری دورههای دانش‌افزایی و آموزشی برای متخصصان عراقی، علاوه بر ایجاد اعتماد در آنها، زمینه‌ی همکاریهای دیگر را نیز فراهم ساخت.
سومین عرصه‌ی همکاری مربوط به مسائل مربوط به راهاندازی پالایشگاهها و مراکز فراورش نفت خام جهت ایجاد ارزش افزوده‌ی بیشتر در منابع نفت و گاز است که این امر به ویژه در مخازن مشترک، امکان سودآوری بیشتری را فراهم میکند.
هر چند که میتوان زمینههای دیگر همکاری را نیز پیشنهاد داد ولی نباید فراموش کرد که تمامی موارد یاد شده، نیازمند همت و تلاش فراوان مسئولین، اعتمادسازی و جلب نظر طرف عراقی است که البته این امر نیز نیازمند برخورداری جمهوری اسلامی ایران از یک دیپلماسی قدرتمند در حوزه‌ی انرژی است. با توجه به اینکه در مذاکره‌های اخیر جمهوری اسلامی ایران با گروه (1+5)، مکان پیشنهادی ایران، کشور عراق (شهر بغداد) بود، این امر میتواند به عنوان یک گام جدّی در اعتمادسازی در طرف عراقی محسوب شود که به طور قطع در روابط حسنه‌ی ایران و عراق در آینده تأثیر بسیار خوبی خواهد داشت، آنچه که مسلم است این است که وجود دشمنان مشترک در مقابل این دو کشور و نزدیکی فرهنگی و همجواری مکانی بین آنها میتواند به عنوان عناصر اساسی در ایجاد همکاری و ائتلافهای قدرتمند بین دو کشور به شمار آید.
جمع بندی و نتیجه گیری
با توجه به جایگاه ویژه‌ی نفت عراق در بازار انرژی امروز و پتانسیلهای موجود، این کشور در طی چند سال اخیر، توجه فراوانی را به خود جلب نموده است. نیاز فراوان کشور عراق به بازسازیهای بعد از اشغال، ناتوانی دانشی و فنی در اکتشاف، استخراج و فراورش منابع نفتی، قرار داشتن در موقعیت ویژه جغرافیایی، نیاز روز افزون جامعه‌ی جهانی به انرژی و ... موجب شده است که بسیاری از شرکتهای بینالمللی و کشورهای صنعتی، نسبت به منابع نفتی این کشور و استفاده از فرصت به وجود آمده در جهت حداکثرسازی منافع خویش، اقدام‌های اساسی را لحاظ نمایند.
وضعیت پیچیده‌ی نفت و انرژی ایران و شرایط تحریمها و کارشکنیهای طرف غربی، وجود مخازن مشترک نفت و گاز با عراق و مواردی از این دست، ایجاب میکند که جمهوری اسلامی ایران نیز به صورت خاص به نفت عراق و فرصتها و تهدیدهای احتمالی نفت این کشور برای نفت جمهوری اسلامی ایران توجه داشته باشد. از آنجا که امکان جبران و جایگزینی نفت ایران از سوی نفت عراق بسیار زیاد است و از سوی دیگر، عراق میکوشد موقعیت خود را در اوپک بهبود بخشیده و در طی برنامههای خویش در صدد افزایش میزان تولید نفت خویش به 12میلیون بشکه در روز تا چند سال آینده است که همین امر میتواند موقعیت ایران را از لحاظ سیاسی و اقتصادی به خطر اندازد.
از این رو جمهوری اسلامی ایران میبایست با تحلیل دقیق موقعیت موجود و با توجه به پیشبینیهای کارگشا نسبت به آینده، در صدد ایجاد ائتلاف جدّی با کشور عراق برآمده و ضمن تلاش برای حفظ سهم و ثروت خویش در مخازن مشترک، در راستای تبدیل تهدیدهای احتمالی به فرصتهای جدید برآید و با ایجاد همکاری مشترک، زمینه‌ی قدرتمندی هر دو کشور را در عرصههای سیاسی و اقتصادی فراهم آورد.(*)
منابع:
- استرن اندی(1389)، ترجمه‌ی آناهیتا معتضدراد، برنده‌ی جنگهای نفتی کیست؟، انتشارات طاق بستان، تهران.
- اسرافیلیدیزجی بهروز(1388)، مخازن نفتی وگازی مشترک ایران با کشورهای همسایه در حوزه‌ی زاگرس، نشریه‌ی شاهدجوان، شماره‌ی 55، صص 20- 21.
- اسماعیلی زیبا(1388)، میادین مشترک: خط مقدم صنعت نفت، روزنامه‌ی جامجم، به تاریخ 1/ 10/ 1388.
- بهشتی دهکردی علی، رحیمی غلامعلی و رازدان مهسا(1385)، چشمانداز جهانی نفت و انرژی، مؤسسات مطالعات بینالمللی انرژی، پاییز 1385.
- تخشید محمدرضا، متین مهدی(1390)، تسلط بر منابع نفتی استراتژیک خلیج فارس و تهاجم نظامی ایالات متحده به عراق، فصلنامه‌ی مطالعات جهان، دوره‌ی اول، شماره‌ی 1، پاییز 1390، صص 205- 232.
- ثقفیعامری ناصر(1389)، ایران و تحولات ژئوپولتیک نفت و گاز، مجموعه مقالات نفت و سیاست خارجی، پژوهشکده‌ی تحقیقات راهبردی مجمع تشخیص مصلحت نظام، آبان 1389، صص 206- 231.
- حسینی سیدمهدی(1389)، توسعه صنایع نفت عراق و تأثیر آن بر بازار انرژی و ایرانی تحقیقات راهبردی مجمع تشخیص مصلحت نظام، آبان 1389، صص 508- 527.، مجموعه مقالات نفت و سیاست خارجی، پژوهشکده
- قنبری علی(1390)، اقتصادهای نفتی، نشر چالش، تهران.
- کاظمالزبیدی حسن لطیف، عبدا... سلمان هیثم، عبودحلفی عبدالجبار، الفریجی حیدر(1390)، ترجمه‌ی جواد اصغری، مجموعه مقالات نفت و سیاستهای نفتی عراق، نشر مؤسسه‌ی مطالعات اندیشهسازان نور، تهران.
- نوروزی محمد(1390)، گفتارهای عمومی درباره‌ی مسائل نفت ایران، انتشارات انجمن علمی دانشجویی معارف اسلامی و مدیریت، دانشگاه امام صادق علیهالسلام، تهران.
-سایت برهان
*محمد نوروزی؛ دانشجوی دکترای مدیریت قراردادهای بینالمللی نفت و گاز دانشگاه امام صادق(علیه السلام)