به گزارش مشرق، داستان همیشگی خریداران و مستاجران در بازار مسکن به‌طور معمول در ابتدای هر سال شنیده و تکرار می‌شود؛ اما باز هم این مشکلات همچون گذشته گریبان متقاضیان آن را می‌گیرد و ردپای قیمت‌های جدید با آغاز سال نو دیده می‌شود.
در چنین شرایطی، مسوولان دولتي همواره سالي آرام توام با ثبات قيمت‌ها را براي بازار مسکن پيش‌بيني مي‌کنند، اما باید بدانیم که مسکن سال 92 کمی متفاوت با گذشته است و به عواملي همچون کميت و کيفيت تحويل واحدهاي مسکن‌مهر، چگونگي اجراي مرحله دوم قانون هدفمندسازي يارانه‌ها و بازارهاي موازي طلا و بورس بستگی دارد.
البته دولت وعده داده است که تا پایان دولت دهم تحويل واحدهاي مسکن‌مهر به اتمام برسد؛ با اين حال برخي کارشناسان بر اين باورند که عرضه مسکن‌مهر در شهرهاي بزرگ تاثير کمتري بر پاسخ‌گويي به تقاضا در اين بخش دارد و شاهد بالا رفتن غول گرانی از پله‌های افزایش قیمت‌ها خواهیم بود؛ البته وزیر راه و شهرسازی در مقابل این اظهار دغدغه‌ها تنها به این نکته بسنده می‌کند و می‌گوید: کسی نگران افزایش قیمت‌ها در بازار مسکن نیست و رسانه‌ها اصرار بر نگرانی دارند. علی نیکزاد معتقد است که از 3 سال گذشته به مردم اطمینان داده که قیمت اجاره و مسکن افزایش نمی‌یابد و در حال حاضر هم هر کسی در کشور نیازمند مسکن باشد، به او خانه می‌دهند.
اما رییس اتحادیه مشاوران املاک بازار مسکن سال 92 را جور دیگری تحلیل می‌کند و می‌گوید: با توجه به پیشرفت‌هایی که تاکنون در مسکن‌مهر و بافت فرسوده داشته‌ایم، تا پایان سال و ابتدای سال 92 معضل مسکن به 10 درصد می‌رسد و 90 درصد مشکلات حل خواهد شد.
مصطفی‌قلی خسروی معتقد است که طرح مسکن‌مهر در حال باروری است و اگر بخواهیم شتاب‌زده و عجولانه در بازار مسکن حرکت کنیم، به هیچ نتیجه‌ای نمی‌رسیم.
* بحث را از سبد هزینه خانوار آغاز می‌کنیم. از نگاه شما به‌عنوان فردی که به حوزه مسکن و اتفاق‌های اطراف آن اشراف دارد، مسکن چند درصد از درآمد خانوار را به خود اختصاص می‌دهد؟
ببینید، در سبد هزینه خانوار ابتدا خوراک و پوشاک اهمیت پیدا می‌کند و مسکن در جایگاه بعدی قرار دارد؛ البته عده‌ای معتقدند که مسکن در اولویت سبد معیشت خانوار جای دارد. مسکن و یا همان سرپناه، مکانی است که هیچ‌کسی بدون آن نمی‌تواند زندگی کند و به عقیده من 70 درصد درآمد خانوار را دربرمی‌گیرد.
در حال حاضر هزینه اجاره و ملک در کشور بالا است و کارمند یک اداره تنها 500 هزار تومان حقوق و کارگر نیز 390 هزار تومان دریافت می‌کند. با توجه به این سطح درآمد، مسوولان به فکر هستند که هزینه مسکن را پایین آورند و به همین دلیل طرح مسکن‌مهر اجرا شد که البته تاثیر بسیاری در رونق بخش مسکن داشت. در کنار آن، بافت‌های فرسوده در حال شکل‌گیری است و طرح تفصیلی اجرا می‌شود و همه این‌ها لازم و ملزوم یکدیگر هستند؛ چراکه هم نیازمند طرح تفصیلی هستیم، هم کمبود مسکن باید جبران شود و نیز هزینه‌ها کاهش یابد.
برای همه این‌ها در وزارت راه و شهرسازی برنامه‌ریزی شده است و مسوولان در تلاش هستند که بتوانند رفاه مردم را به حد عالی برسانند. اما مسایلی همچون تحریم و برخی شیطنت‌ها می‌توانند روی تمام سیاست‌گذاری‌ها اثرگذار باشد. همه برنامه‌ها نیز در حالی اجرایی شدن است و همچنان با سرعت به سمت رشد اقتصادی می‌رویم.
* درست است که به سمت رونق می‌رویم، اما قیمت‌ها هم در کنار آن در حال افزایش است و این مساله غیرقابل انکار است. حتی گزارش‌های میدانی هم مهر تاییدی روی گران شدن بازار خرید و فروش و اجاره مسکن است. این موضوع را چگونه تحلیل می‌کنید؟
شما ممکن است به‌صورت موردی سوال کرده و با این افزایش قیمت‌ها روبه‌رو شده باشید. در این‌جاست که برخی بنگاه‌ها اعلام می‌کنند 35 درصد رشد قیمت خرید و فروش داشته‌ایم و برخی دیگر، از افزایش‌های 40 درصدی می‌گویند. باید به تمام بنگاه‌های معاملات املاک برای رصد قیمت‌ها مراجعه کرد و به صورت موردی نمی‌توان افزایش قیمت‌ها را قبول کرد.
* شما اگر از نیاوران به سمت مناطق پایینی بروید و بنگاه‌ها را رصد کنید، به‌راحتی رشد قیمت‌ها را لمس می‌کنید و دیگر لازم نیست همه بنگاه‌ها را رصد کنید.
من یک سوالی از شما می‌کنم و این‌که در بنگاه‌ها درباره قیمت‌ها از چه کسانی سوال می‌کنید؟
* مشخص است؛ مسوول خرید و فروش ملک و یا اجاره.
ببینید، در بنگاه‌های معاملات املاک، به فرد جوازدار مجوز داده شده است و شما باید با این فرد صحبت کنید. آقایانی که به‌عنوان راهنما و یا مشاور صحبت می‌کنند، یک شبه می‌خواهند ره صد ساله را بروند و پول جمع کنند. فرد صاحب جواز مسوول پاسخ‌گویی به مراجعان است و نه بقیه افرادی که در یک بنگاه معاملات املاک مشغول فعالیت هستند.
* پس شما این افزایش قیمت‌هایی که اتفاق افتاده است را چگونه توجیه می‌کنید؟
من به عنوان رییس اتحادیه مشاوران املاک از رسانه‌ها می‌خواهم که درباره قیمت‌ها ننویسند. اگر در کشور کمبود میوه وجود داشته باشد و در رسانه‌ها اعلام شود که پرتقال کم است، وزیر صنعت، معدن و تجارت با یک بازرگان برای واردات تماس می‌گیرد تا تنظیم بازار صورت گیرد. اما می‌خواهم از شما بپرسم که اگر معضل و یا مشکلی در بخش مسکن به‌وجود آید، چه اقدامی می‌توان انجام داد؟ در بخش مسکن کاری نمی‌توان کرد.
* درست است، در زمان گرانی ،بازار مسکن را به سختی می‌توان کنترل کرد و تولید در این بخش هم به حدی نرسیده است که بتواند پاسخ‌گوی تقاضا باشد. در رابطه با مسکن‌مهر هم از چند سال گذشته عنوان می‌شود 5/2 میلیون واحد مسکونی در حال ساخت است و هنوز واحدها در اختیار مردم قرار نگرفته است.
این موضوع را قبول ندارم. بهتر است به سال 86 برگردید که قیمت‌ها دقیقه‌ای بالا می‌رفت، اما همین دولتی که عده‌ای از آن انتقاد می‌کنند، مسکن‌مهر را رقم زد و سپس سامانه ساماندهی املاک و معاملات را راه‌اندازی کرد. تنها سخن گفتن از مسکن‌مهر در همان ابتدای کار، قیمت‌ها را پایین کشید. باید بدانید که ساختمان‌سازی یک روزه اتفاق نمی‌افتد، 2 سال طول می‌کشد که یک طرح اجرا شود.
طرح مسکن‌مهر در حال باروری است و هر لحظه می‌‌بینیم در نقطه‌ای واحدهای مسکونی افتتاح می‌شود و در اختیار متقاضیان قرار می‌گیرد. این امر نشان می‌دهد که آرام‌آرام طرح مسکن‌مهر به نتیجه نزدیک می‌شود.
* با این حال، طرح مسکن‌مهر در سال 90 نتوانست جلوی افزایش قیمت‌ها را بگیرد و شما می‌دانید که هر گاه افزایش قیمتی در یک بازار اتفاق بیفتد، بازگشت به قیمت قبلی بسیار سخت است.
شما اولین گامی را که به مدرسه گذاشتید، به‌خاطر دارید که چقدر پول توجیبی از پدر دریافت می‌کردید و در حال حاضر بچه‌ها چه مبلغی دریافت می‌کنند. تورم اجتناب‌ناپذیر است. حجم بیسکویت و تنقلات تغییر نکرده، اما قیمت‌ها به شدت بالا رفته است.
شاخص بانک مرکزی نیز هر ساله از تورم 20 درصدی حکایت دارد، آن زمان شما انتظار دارید که قیمت مسکن فقط 17، 18 درصد تغییر کند. این‌گونه نیست، قیمت‌ها حتی بیشتر خواهد شد. ما نمی‌توانیم رژیم را کمونیستی فرض کنیم؛ تجارت آزاد است و همه دنیا با تورم روبه‌رو است. اما ما باید برنامه‌ریزی داشته باشیم که افزایش قیمت‌ها در بخش مسکن از حد تورم بالاتر نرود.
در کشور عده‌ای زیاده‌خواه وجود دارند که قانون را رعایت نمی‌کنند. اگر قانون به‌درستی اجرا شود، شاید دیگر نیازی به مجلس نباشد. اما از آن‌جایی که قانون رعایت نمی‌شود، قانون دیگری در کنار آن به‌نام مجازات مطرح می‌شود و وقتی به این موضوع هم توجهی نشود، قانون‌گذار باید قانون را تغییر دهد. همه این‌ها قابل تغییر است.
سیاست‌گذاران مسکن و اقتصاد کشور به فکر این هستند که تورم از حد طبیعی بالاتر نرود، اما برخی زیاده‌خواهان خلاف این موضوع فکر می‌کنند و به محض این‌که اتفاقی می‌افتد، از شرایط به نفع خود سوءاستفاده می‌کنند. برای نمونه دیده می‌شود که عده‌ای استخر خود را پر از کالا کرده‌اند تا در زمان مناسب، با قیمت‌های بالا بفروشند. این‌ها مسایلی است که نمی‌توان منکر شد و دولت هم در حال مبارزه با آن است.
* شما از احتکار صحبت می‌کنید، اما احتکار مساله‌ای نیست که بتوان به حوزه مسکن نسبت داد.
درست است. در بخش مسکن نمی‌توان احتکار کرد، مسکن را همه می‌بینند و آن را نمی‌توان به زیرزمین برد.
* شما از تورم اعلامی بانک مرکزی صحبت کردید، اما برخی از کارشناسان معتقدند این نرخ واقعی نیست، زیرا شاخص مسکن از تورم حذف شده است. تحلیل شما در این رابطه چیست؟
من نمی‌توانم بگویم آمار بانک مرکزی غیرواقعی است، زیرا آن زمان باید بگوییم مسوولان نرخ‌های غیرواقعی در کشور اعلام می‌کنند. من اعتقاد دارم که گروهی از مردم کشور که سرمایه‌دار هستند، متوجه اصل مسایل نیستند. اگر این‌ها به اصل حرکت‌ها دقت کنند، متوجه می‌شوند که ما مکاسب داشتیم و مکاسب نشان می‌دهد که چگونه باید در کاسبی انصاف داشت. باید بگویم که ضعف عمومی مکاسب در میان بساز و بفروش‌ها و بازرگانان وجود دارد و اگر کسی می‌خواهد در این حوزه‌ها فعالیت کند، باید یک دوره مکاسب بگذارند تا بداند پول برای چی هست، چه‌کار باید کرد تا این قدر ولع نزند. دلیل تورم در کشور، این موضوع است.
* با این حال باید قبول داشته باشیم که در یک‌سال گذشته افزایش قیمت در بازار مسکن را شاهد بودیم.
بله، افزایش قیمت خرید و فروش مسکن را در یک‌سال گذشته داشتیم.
* پیش‌بینی شما از بازار مسکن سال 92 چیست؟
با توجه به پیشرفت‌هایی که تاکنون در مسکن‌مهر و بافت فرسوده داشته‌ایم، تا پایان سال و ابتدای سال 92 معضل مسکن به 10 درصد می‌رسد و 90 درصد مشکلات حل خواهد شد. اگر مراجعه‌ای به بافت‌های فرسوده داشته باشید و با بهسازی و نوسازی‌هایی که اتفاق افتاده است، متوجه این سخنان من می‌شوید. بهره‌وری بافت‌های فرسوده از نیمه‌های سال 91 آغاز می‌شود و می‌توان گفت توازن در بخش مسکن تا حدودی تغییر می‌کند.
از سوی دیگر، تاکنون در بخش مسکن به این شکل انبوه‌سازی تجربه نکرده‌ایم و طرح موفقی بوده است. عده‌ای می‌گویند مسکن‌مهر برای اقشار متوسط جامعه چه تاثیری دارد؟ من می‌گویم وقتی مردم جنوبی‌ترین منطقه شهر مسکن‌مهر خریداری کنند، افراد میانی شهر به مناطق جنوبی می‌روند و این جابه‌جایی باعث تحول می‌شود و قیمت‌ها را می‌شکند.
* تابستان سال 90 که رشد اجاره‌بها اتفاق افتاد، طرح تعزیراتی برای کنترل بازار اجرا شد. آیا اجرای این طرح را موفق می‌دانید؟
طرح تعزیراتی تنها یک طرح بوده و هست که دیگر به اجرا نرسید.
* بالاخره این طرح اجرا می‌شد و حتی یک‌سری از بنگاه‌های معاملات املاک را هم تعطیل کردند.
ببینید، طرح برای خود زمان دارد و در آن مدت اجرا می‌شود. در بازار مسکن نیازمند قانون هستیم و برای کنترل بازار باید قانون تعزیراتی داشت تا مجازات هم صورت گیرد. مالکیت محترم است و تاکید شده که اگر مالک راضی نباشد، نماز و روزه در آن ملک صحیح نیست. در چنین شرایطی مالک می‌تواند قیمت ملک خود را بالا ببرد و مشاوران املاک باید با چانه‌زنی قیمت‌ها را پایین آورند.
مثالی می‌زنم. فردی یک خانه چند طبقه دارد و می‌خواهد واحدهای آن را اجاره دهد. این فرد تورم سال و هزینه خانواده خود را محاسبه می‌کند و قیمت‌ها را افرایش می‌دهد. بر این اساس باید بگویم که مشاوران املاک آورنده قیمت بالا نیستند، مالکیت محترم است و مالک قیمت ملک را براساس هزینه‌های خود تغییر می‌دهد.
* با توجه به این افزایش قیمت‌هایی که در بازار مسکن و اجاره اتفاق افتاده، آیا می‌توان گفت که طرح تعزیراتی موفق عمل نکرده است؟
ببینید، این طرح در زمان خود اثرگذار بود. در مرداد ماه سال 90 برای ملاقات یک بیمار به بیمارستان رفته بودم که خانمی عنوان کرد خدا پدرتان را بیامرزد، مالک من می‌خواست 500 هزار تومان روی اجاره‌بها بگذارد که به 200 هزار تومان رسید.
باید بگویم که اجرای هیچ‌یک از طرح‌ها بی‌تاثیر نیستند، اما اگر تاثیر صددرصد می‌خواهیم، باید به قانون تبدیل شوند.
* به نظر شما، با توجه به شرایطی که در سال جدید در بازار مسکن انتظار می‌رود و احتمال رشد قیمت‌ها، ضرورتی برای اجرای دوباره طرح تعزیراتی وجود دارد؟
این طرح اگر بخواهد به همان شکل قبلی اجرا شود، دیگر اثرگذار نخواهد بود. این طرح باید به مجلس برود و مشخص شود که براساس تورم چه میزان باید روی اجاره‌بها باید برود. البته از این نکته هم غافل نشویم که سیاست‌های تنبیهی هیچ‌گاه کارساز نیست، اما گاهی باید در مقابل سوداگران ایستاد. این‌که هر نرخی خواستی در قرارداد بنویسی، در هیچ کجای دنیا تعریفی ندارد. ما باید مردم را به سمت شفاف‌سازی سوق دهیم.
* تاکنون این پیشنهاد را به مسوولان مربوطه داشته‌اید؟
من سیاست‌گذار مسکن نیستم و نمی‌توانم اظهارنظری در این رابطه داشته باشم.
* اجرای طرح اجاره دو ساله را چگونه ارزیابی می‌کنید. شما شکست این طرح را قبول دارید؟
همان‌طور که عنوان کردید، اجاره دو ساله فقط یک طرح بود. آقای نیکزاد، وزیر راه و شهرسازی اعلام کردند که از این پس مردم می‌توانند قراردادهای دو ساله برای اجاره بنویسند، اما فقها و علما این موضوع را درست ندانستند و با آن مخالفت کردند.
الزام برای انعقاد قرارداد دو ساله دخالت در امر مالکیت است. ممکن است یک مالک با مستاجری مواجه شود که آدم خوبی نباشد. او منتظر است که 12 ماه تمام شود تا مستاجر جدید بیاورد.
* اصلا این طرح به مرحله اجرایی شدن رسید؟
خیر، طرح در همان مقطع بحث‌برانگیز بود و کسی تمکین نکرد. مالک اختیار دارد که ملک خود را یک‌سال اجاره بدهد یا دو سال؛ البته توافق دوطرفه میان مالک و مستاجر است.
* در حال حاضر طرح مالیات بر خانه‌های خالی برای بررسی به وزارت اقتصاد ارسال شده است. این طرح تا چه اندازه قابلیت اجرایی دارد؟
در گذشته تجربه‌ای در زمینه مالیات بر خانه‌های خالی داشته‌ایم، اما این طرح موفق نبود. این موضوع به سال‌های ۷۱ تا ۷۴ برمی‌گردد. اما امروز با توجه به شرایطی که بخش مسکن با آن روبه‌روست، ابزارهای مالیاتی باید فعال‌تر بشوند؛ چراکه در نقاطی از تهران خانه‌هایی وجود دارند که به‌صورت خالی رها شده‌اند.
هم‌اکنون در کشور قانونی نداریم که بتوانیم با افرادی که خانه‌های خود را خالی رها کرده‌اند، برخورد کنیم. به این ترتیب قانون‌گذار باید قانون درستی را تصویب کند تا خانه‌ها به‌صورت بهینه در اختیار مردم قرار گیرد.
در کشورهای پیشرفته از ترس مالیات مضاعفی که باید پرداخت شود، کسی نمی‌تواند خانه را خالی بگذارد. در واقع به اندازه‌ای مالیات روی خانه‌های خالی قرار می‌دهند که کسی جرات نمی‌کند خانه خالی نگه دارد، اما در ایران دیده می‌شود که یک نفر 5 تا 10 خانه را بدون استفاده می‌گذارد. مالیات می‌تواند این مسایل را کنترل کند.
* یکی دیگر از طرح‌های دولت برای کنترل بازار مسکن، مالیات بر خانه‌های لوکس است، اما برخی کارشناسان معتقدند که این طرح هیچ باری از مشكلات بخش مسكن كم نمی‌كند. نظر شما در این رابطه چیست؟
این مالیات قابلیت اجرایی ندارد، زیرا چطور می‌توان تشخیص داد که خانه من لوکس است و خانه دیگری نه. نحوه سنجش خانه‌ها چه چیزی است. مالیات بر خانه‌های لوکس به هیچ‌وجه طرح خوبی نخواهد بود و سلیقه‌ها و بدسلیقه‌گی‌ها را زیر سوال می‌برد. ما نباید برای سلیقه مردم نظر داشته باشیم؛ یکی دوست دارد خانه‌اش را با چوب بسازد و دیگری با آجر. با اجرای این طرح، دیگر کسی به سراغ زیباسازی خانه و شهر خود نمی‌رود و این اشتباه محض است.
* در کشور نیازمند ساخت چه تعداد واحد مسکونی هستیم تا بتوانیم پس از چند سال سطح تقاضا و عرضه را به هم نزدیک کنیم؟
موالید و ازدواج‌ها را باید آمارگیری کرد و به تعداد آنها مسکن تولید کرد؛ البته من آماری در این زمینه در اختیار ندارم، فقط می‌توانم بگویم که جلوی دبیرستان‌های دخترانه و پسرانه و دانشگاه‌ها بروید و متوجه می‌شوید که همه این‌ها خانه می‌خواهند. این بهترین آماری است که می‌توان سرانگشتی تهیه کرد.
البته دولت در این قضیه وارد شده و برنامه‌ریزی علمی می‌کند؛ همان‌طور که رییس‌جمهور در سال 86 اعلام کرد که پای خود را در بخش مسکن گذاشته است تا مشکلات حل شود و اگر این کار را نکرده بود، همچنان حلبی‌آباد را در کنار شهرهای خود می‌دیدیم.
ببینید، ما تنها نباید انتقاد کنیم، باید درد را بشناسیم و راه‌حل نشان دهیم. اگر راه‌حل و راهکار پیدا نشود، همین‌طور معضل روی هوا می‌ماند.
* یک سوالی که همواره مطرح است؛ این‌که چرا هیچ‌گاه مسکن در کشور ما تبدیل به یک کالای مصرفی نشده؟
در حال حاضر در کشورهای پیشرفته مسکن تبدیل به یک کالای مصرفی شده و زمانی که کالا می‌شود، می‌توان روی آن قیمت گذاشت؛ در حالی که امروزه یکی از کالاهایی که نمی‌توانیم روی آن قیمت بگذاریم و دخالتی داشته باشیم، مسکن است. این موضوع باید از سوی کارشناسان مورد بررسی قرار گیرد، چراکه مساله ساده‌ای نیست.
باید بگویم که تا وقتی مسکن کالای سرمایه‌ای باشد، مالکیت آن محترم است و وقتی تبدیل به کالای مصرفی شود، دیگر نمی‌گوییم آن کالا محترم است. ما باید از کشورهای توسعه‌یافته در بازار مسکن الگوبرداری کنیم.
* ما کدام راه را به انحراف رفته‌ایم که امروز کنترل بازار مسکن حتی از اختیار برنامه‌ریزان خارج شده است؟
ما اشتباه نکردیم؛ اشتباهی بوده که از دوران گذشته به ما رسیده است. قبل از انقلاب به جایی رسیدیم که مسکن را در بلیت بخت‌آزمایی گذاشته بودند و در واقع مسکن به یک رویا تبدیل شده بود.
در آن زمان در جنوب تهران منطقه‌ای به‌نام حلبی‌آباد وجود داشت و به‌دلیل همان سیاست‌های نادرست بود، اما در حال حاضر با وجود اجرای برخی برنامه‌ها در کشور نه حلبی‌آباد و نه کپرنشین دیده می‌شود.
* به عنوان سوال پایانی بگویید که آیا دیدن مسکن به عنوان کالای سرمایه‌ای در ایران باید به آرزو تبدیل شود؟
ببینید، در کدام دولت در 30 ساله گذشته دیده‌اید که مسوولان تا این اندازه دغدغه داشته و واحد مسکونی ساخته شده باشد. ابتدای انقلاب که آقای خسروشاهی آمد، عنوان کرد که زمین مال خدا است و عده‌ای از روی ترس، خانه‌های خود را فروختند. هنوز به دهه دوم انقلاب نرسیده بودیم که در سال 68 بار دیگر قیمت مسکن انفجاری افزایش پیدا کرد و ثانیه‌ای بالا می‌رفت. با این حال، هیچ کدام از دولتمردان خود را فدا نکردند که مشکل مسکن حل شود.
زمانی که آقای کرباسچی آمد، گفت هر کس 80 هزار حقوق در این کشور ندارد، نمی‌تواند زندگی کند و دست به اقدام‌هایی زد؛ به‌طوری که مسکن همیاری و وانت‌یاری و... ساختند. او گفت هر کسی می‌خواهد خانه بسازد، تعدادی کولر و وانت به من بدهد. برای جواز می‌آمد و کولر می‌گرفت.
در آن زمان تراکم نداشتیم که بفروشیم، برخی شهرها 120 درصد و برخی نیز 180 درصد ساخت بود. کرباسچی وقتی فهمید مردم کولر و وانت می‌دهند، تراکم را از 8 هزار تومان شروع به فروش کرد و کم‌کم روی قیمت‌ها رفت. به هر ترتیب با این سیاست، تراکم فروخته و شهر نیز با مشکل مواجه شد.
باید بگویم وقتی این بدعت‌ها گذاشته می‌شود، بازگشت این بدعت‌ها خیلی مشکل است. همه مشکلات به امروز رسید. با این حال، این دولت عنوان می‌کند خانه ارزان برای اقشار کم‌درآمد می‌سازم تا تعادل به بازار عرضه و تقاضای مسکن بازگردد. منبع: اقتصاد پرس
در چنین شرایطی، مسوولان دولتي همواره سالي آرام توام با ثبات قيمت‌ها را براي بازار مسکن پيش‌بيني مي‌کنند، اما باید بدانیم که مسکن سال 92 کمی متفاوت با گذشته است و به عواملي همچون کميت و کيفيت تحويل واحدهاي مسکن‌مهر، چگونگي اجراي مرحله دوم قانون هدفمندسازي يارانه‌ها و بازارهاي موازي طلا و بورس بستگی دارد.
البته دولت وعده داده است که تا پایان دولت دهم تحويل واحدهاي مسکن‌مهر به اتمام برسد؛ با اين حال برخي کارشناسان بر اين باورند که عرضه مسکن‌مهر در شهرهاي بزرگ تاثير کمتري بر پاسخ‌گويي به تقاضا در اين بخش دارد و شاهد بالا رفتن غول گرانی از پله‌های افزایش قیمت‌ها خواهیم بود؛ البته وزیر راه و شهرسازی در مقابل این اظهار دغدغه‌ها تنها به این نکته بسنده می‌کند و می‌گوید: کسی نگران افزایش قیمت‌ها در بازار مسکن نیست و رسانه‌ها اصرار بر نگرانی دارند. علی نیکزاد معتقد است که از 3 سال گذشته به مردم اطمینان داده که قیمت اجاره و مسکن افزایش نمی‌یابد و در حال حاضر هم هر کسی در کشور نیازمند مسکن باشد، به او خانه می‌دهند.
اما رییس اتحادیه مشاوران املاک بازار مسکن سال 92 را جور دیگری تحلیل می‌کند و می‌گوید: با توجه به پیشرفت‌هایی که تاکنون در مسکن‌مهر و بافت فرسوده داشته‌ایم، تا پایان سال و ابتدای سال 92 معضل مسکن به 10 درصد می‌رسد و 90 درصد مشکلات حل خواهد شد.
مصطفی‌قلی خسروی معتقد است که طرح مسکن‌مهر در حال باروری است و اگر بخواهیم شتاب‌زده و عجولانه در بازار مسکن حرکت کنیم، به هیچ نتیجه‌ای نمی‌رسیم.
* بحث را از سبد هزینه خانوار آغاز می‌کنیم. از نگاه شما به‌عنوان فردی که به حوزه مسکن و اتفاق‌های اطراف آن اشراف دارد، مسکن چند درصد از درآمد خانوار را به خود اختصاص می‌دهد؟
ببینید، در سبد هزینه خانوار ابتدا خوراک و پوشاک اهمیت پیدا می‌کند و مسکن در جایگاه بعدی قرار دارد؛ البته عده‌ای معتقدند که مسکن در اولویت سبد معیشت خانوار جای دارد. مسکن و یا همان سرپناه، مکانی است که هیچ‌کسی بدون آن نمی‌تواند زندگی کند و به عقیده من 70 درصد درآمد خانوار را دربرمی‌گیرد.
در حال حاضر هزینه اجاره و ملک در کشور بالا است و کارمند یک اداره تنها 500 هزار تومان حقوق و کارگر نیز 390 هزار تومان دریافت می‌کند. با توجه به این سطح درآمد، مسوولان به فکر هستند که هزینه مسکن را پایین آورند و به همین دلیل طرح مسکن‌مهر اجرا شد که البته تاثیر بسیاری در رونق بخش مسکن داشت. در کنار آن، بافت‌های فرسوده در حال شکل‌گیری است و طرح تفصیلی اجرا می‌شود و همه این‌ها لازم و ملزوم یکدیگر هستند؛ چراکه هم نیازمند طرح تفصیلی هستیم، هم کمبود مسکن باید جبران شود و نیز هزینه‌ها کاهش یابد.
برای همه این‌ها در وزارت راه و شهرسازی برنامه‌ریزی شده است و مسوولان در تلاش هستند که بتوانند رفاه مردم را به حد عالی برسانند. اما مسایلی همچون تحریم و برخی شیطنت‌ها می‌توانند روی تمام سیاست‌گذاری‌ها اثرگذار باشد. همه برنامه‌ها نیز در حالی اجرایی شدن است و همچنان با سرعت به سمت رشد اقتصادی می‌رویم.
* درست است که به سمت رونق می‌رویم، اما قیمت‌ها هم در کنار آن در حال افزایش است و این مساله غیرقابل انکار است. حتی گزارش‌های میدانی هم مهر تاییدی روی گران شدن بازار خرید و فروش و اجاره مسکن است. این موضوع را چگونه تحلیل می‌کنید؟
شما ممکن است به‌صورت موردی سوال کرده و با این افزایش قیمت‌ها روبه‌رو شده باشید. در این‌جاست که برخی بنگاه‌ها اعلام می‌کنند 35 درصد رشد قیمت خرید و فروش داشته‌ایم و برخی دیگر، از افزایش‌های 40 درصدی می‌گویند. باید به تمام بنگاه‌های معاملات املاک برای رصد قیمت‌ها مراجعه کرد و به صورت موردی نمی‌توان افزایش قیمت‌ها را قبول کرد.
* شما اگر از نیاوران به سمت مناطق پایینی بروید و بنگاه‌ها را رصد کنید، به‌راحتی رشد قیمت‌ها را لمس می‌کنید و دیگر لازم نیست همه بنگاه‌ها را رصد کنید.
من یک سوالی از شما می‌کنم و این‌که در بنگاه‌ها درباره قیمت‌ها از چه کسانی سوال می‌کنید؟
* مشخص است؛ مسوول خرید و فروش ملک و یا اجاره.
ببینید، در بنگاه‌های معاملات املاک، به فرد جوازدار مجوز داده شده است و شما باید با این فرد صحبت کنید. آقایانی که به‌عنوان راهنما و یا مشاور صحبت می‌کنند، یک شبه می‌خواهند ره صد ساله را بروند و پول جمع کنند. فرد صاحب جواز مسوول پاسخ‌گویی به مراجعان است و نه بقیه افرادی که در یک بنگاه معاملات املاک مشغول فعالیت هستند.
* پس شما این افزایش قیمت‌هایی که اتفاق افتاده است را چگونه توجیه می‌کنید؟
من به عنوان رییس اتحادیه مشاوران املاک از رسانه‌ها می‌خواهم که درباره قیمت‌ها ننویسند. اگر در کشور کمبود میوه وجود داشته باشد و در رسانه‌ها اعلام شود که پرتقال کم است، وزیر صنعت، معدن و تجارت با یک بازرگان برای واردات تماس می‌گیرد تا تنظیم بازار صورت گیرد. اما می‌خواهم از شما بپرسم که اگر معضل و یا مشکلی در بخش مسکن به‌وجود آید، چه اقدامی می‌توان انجام داد؟ در بخش مسکن کاری نمی‌توان کرد.
* درست است، در زمان گرانی ،بازار مسکن را به سختی می‌توان کنترل کرد و تولید در این بخش هم به حدی نرسیده است که بتواند پاسخ‌گوی تقاضا باشد. در رابطه با مسکن‌مهر هم از چند سال گذشته عنوان می‌شود 5/2 میلیون واحد مسکونی در حال ساخت است و هنوز واحدها در اختیار مردم قرار نگرفته است.
این موضوع را قبول ندارم. بهتر است به سال 86 برگردید که قیمت‌ها دقیقه‌ای بالا می‌رفت، اما همین دولتی که عده‌ای از آن انتقاد می‌کنند، مسکن‌مهر را رقم زد و سپس سامانه ساماندهی املاک و معاملات را راه‌اندازی کرد. تنها سخن گفتن از مسکن‌مهر در همان ابتدای کار، قیمت‌ها را پایین کشید. باید بدانید که ساختمان‌سازی یک روزه اتفاق نمی‌افتد، 2 سال طول می‌کشد که یک طرح اجرا شود.
طرح مسکن‌مهر در حال باروری است و هر لحظه می‌‌بینیم در نقطه‌ای واحدهای مسکونی افتتاح می‌شود و در اختیار متقاضیان قرار می‌گیرد. این امر نشان می‌دهد که آرام‌آرام طرح مسکن‌مهر به نتیجه نزدیک می‌شود.
* با این حال، طرح مسکن‌مهر در سال 90 نتوانست جلوی افزایش قیمت‌ها را بگیرد و شما می‌دانید که هر گاه افزایش قیمتی در یک بازار اتفاق بیفتد، بازگشت به قیمت قبلی بسیار سخت است.
شما اولین گامی را که به مدرسه گذاشتید، به‌خاطر دارید که چقدر پول توجیبی از پدر دریافت می‌کردید و در حال حاضر بچه‌ها چه مبلغی دریافت می‌کنند. تورم اجتناب‌ناپذیر است. حجم بیسکویت و تنقلات تغییر نکرده، اما قیمت‌ها به شدت بالا رفته است.
شاخص بانک مرکزی نیز هر ساله از تورم 20 درصدی حکایت دارد، آن زمان شما انتظار دارید که قیمت مسکن فقط 17، 18 درصد تغییر کند. این‌گونه نیست، قیمت‌ها حتی بیشتر خواهد شد. ما نمی‌توانیم رژیم را کمونیستی فرض کنیم؛ تجارت آزاد است و همه دنیا با تورم روبه‌رو است. اما ما باید برنامه‌ریزی داشته باشیم که افزایش قیمت‌ها در بخش مسکن از حد تورم بالاتر نرود.
در کشور عده‌ای زیاده‌خواه وجود دارند که قانون را رعایت نمی‌کنند. اگر قانون به‌درستی اجرا شود، شاید دیگر نیازی به مجلس نباشد. اما از آن‌جایی که قانون رعایت نمی‌شود، قانون دیگری در کنار آن به‌نام مجازات مطرح می‌شود و وقتی به این موضوع هم توجهی نشود، قانون‌گذار باید قانون را تغییر دهد. همه این‌ها قابل تغییر است.
سیاست‌گذاران مسکن و اقتصاد کشور به فکر این هستند که تورم از حد طبیعی بالاتر نرود، اما برخی زیاده‌خواهان خلاف این موضوع فکر می‌کنند و به محض این‌که اتفاقی می‌افتد، از شرایط به نفع خود سوءاستفاده می‌کنند. برای نمونه دیده می‌شود که عده‌ای استخر خود را پر از کالا کرده‌اند تا در زمان مناسب، با قیمت‌های بالا بفروشند. این‌ها مسایلی است که نمی‌توان منکر شد و دولت هم در حال مبارزه با آن است.
* شما از احتکار صحبت می‌کنید، اما احتکار مساله‌ای نیست که بتوان به حوزه مسکن نسبت داد.
درست است. در بخش مسکن نمی‌توان احتکار کرد، مسکن را همه می‌بینند و آن را نمی‌توان به زیرزمین برد.
* شما از تورم اعلامی بانک مرکزی صحبت کردید، اما برخی از کارشناسان معتقدند این نرخ واقعی نیست، زیرا شاخص مسکن از تورم حذف شده است. تحلیل شما در این رابطه چیست؟
من نمی‌توانم بگویم آمار بانک مرکزی غیرواقعی است، زیرا آن زمان باید بگوییم مسوولان نرخ‌های غیرواقعی در کشور اعلام می‌کنند. من اعتقاد دارم که گروهی از مردم کشور که سرمایه‌دار هستند، متوجه اصل مسایل نیستند. اگر این‌ها به اصل حرکت‌ها دقت کنند، متوجه می‌شوند که ما مکاسب داشتیم و مکاسب نشان می‌دهد که چگونه باید در کاسبی انصاف داشت. باید بگویم که ضعف عمومی مکاسب در میان بساز و بفروش‌ها و بازرگانان وجود دارد و اگر کسی می‌خواهد در این حوزه‌ها فعالیت کند، باید یک دوره مکاسب بگذارند تا بداند پول برای چی هست، چه‌کار باید کرد تا این قدر ولع نزند. دلیل تورم در کشور، این موضوع است.
* با این حال باید قبول داشته باشیم که در یک‌سال گذشته افزایش قیمت در بازار مسکن را شاهد بودیم.
بله، افزایش قیمت خرید و فروش مسکن را در یک‌سال گذشته داشتیم.
* پیش‌بینی شما از بازار مسکن سال 92 چیست؟
با توجه به پیشرفت‌هایی که تاکنون در مسکن‌مهر و بافت فرسوده داشته‌ایم، تا پایان سال و ابتدای سال 92 معضل مسکن به 10 درصد می‌رسد و 90 درصد مشکلات حل خواهد شد. اگر مراجعه‌ای به بافت‌های فرسوده داشته باشید و با بهسازی و نوسازی‌هایی که اتفاق افتاده است، متوجه این سخنان من می‌شوید. بهره‌وری بافت‌های فرسوده از نیمه‌های سال 91 آغاز می‌شود و می‌توان گفت توازن در بخش مسکن تا حدودی تغییر می‌کند.
از سوی دیگر، تاکنون در بخش مسکن به این شکل انبوه‌سازی تجربه نکرده‌ایم و طرح موفقی بوده است. عده‌ای می‌گویند مسکن‌مهر برای اقشار متوسط جامعه چه تاثیری دارد؟ من می‌گویم وقتی مردم جنوبی‌ترین منطقه شهر مسکن‌مهر خریداری کنند، افراد میانی شهر به مناطق جنوبی می‌روند و این جابه‌جایی باعث تحول می‌شود و قیمت‌ها را می‌شکند.
* تابستان سال 90 که رشد اجاره‌بها اتفاق افتاد، طرح تعزیراتی برای کنترل بازار اجرا شد. آیا اجرای این طرح را موفق می‌دانید؟
طرح تعزیراتی تنها یک طرح بوده و هست که دیگر به اجرا نرسید.
* بالاخره این طرح اجرا می‌شد و حتی یک‌سری از بنگاه‌های معاملات املاک را هم تعطیل کردند.
ببینید، طرح برای خود زمان دارد و در آن مدت اجرا می‌شود. در بازار مسکن نیازمند قانون هستیم و برای کنترل بازار باید قانون تعزیراتی داشت تا مجازات هم صورت گیرد. مالکیت محترم است و تاکید شده که اگر مالک راضی نباشد، نماز و روزه در آن ملک صحیح نیست. در چنین شرایطی مالک می‌تواند قیمت ملک خود را بالا ببرد و مشاوران املاک باید با چانه‌زنی قیمت‌ها را پایین آورند.
مثالی می‌زنم. فردی یک خانه چند طبقه دارد و می‌خواهد واحدهای آن را اجاره دهد. این فرد تورم سال و هزینه خانواده خود را محاسبه می‌کند و قیمت‌ها را افرایش می‌دهد. بر این اساس باید بگویم که مشاوران املاک آورنده قیمت بالا نیستند، مالکیت محترم است و مالک قیمت ملک را براساس هزینه‌های خود تغییر می‌دهد.
* با توجه به این افزایش قیمت‌هایی که در بازار مسکن و اجاره اتفاق افتاده، آیا می‌توان گفت که طرح تعزیراتی موفق عمل نکرده است؟
ببینید، این طرح در زمان خود اثرگذار بود. در مرداد ماه سال 90 برای ملاقات یک بیمار به بیمارستان رفته بودم که خانمی عنوان کرد خدا پدرتان را بیامرزد، مالک من می‌خواست 500 هزار تومان روی اجاره‌بها بگذارد که به 200 هزار تومان رسید.
باید بگویم که اجرای هیچ‌یک از طرح‌ها بی‌تاثیر نیستند، اما اگر تاثیر صددرصد می‌خواهیم، باید به قانون تبدیل شوند.
* به نظر شما، با توجه به شرایطی که در سال جدید در بازار مسکن انتظار می‌رود و احتمال رشد قیمت‌ها، ضرورتی برای اجرای دوباره طرح تعزیراتی وجود دارد؟
این طرح اگر بخواهد به همان شکل قبلی اجرا شود، دیگر اثرگذار نخواهد بود. این طرح باید به مجلس برود و مشخص شود که براساس تورم چه میزان باید روی اجاره‌بها باید برود. البته از این نکته هم غافل نشویم که سیاست‌های تنبیهی هیچ‌گاه کارساز نیست، اما گاهی باید در مقابل سوداگران ایستاد. این‌که هر نرخی خواستی در قرارداد بنویسی، در هیچ کجای دنیا تعریفی ندارد. ما باید مردم را به سمت شفاف‌سازی سوق دهیم.
* تاکنون این پیشنهاد را به مسوولان مربوطه داشته‌اید؟
من سیاست‌گذار مسکن نیستم و نمی‌توانم اظهارنظری در این رابطه داشته باشم.
* اجرای طرح اجاره دو ساله را چگونه ارزیابی می‌کنید. شما شکست این طرح را قبول دارید؟
همان‌طور که عنوان کردید، اجاره دو ساله فقط یک طرح بود. آقای نیکزاد، وزیر راه و شهرسازی اعلام کردند که از این پس مردم می‌توانند قراردادهای دو ساله برای اجاره بنویسند، اما فقها و علما این موضوع را درست ندانستند و با آن مخالفت کردند.
الزام برای انعقاد قرارداد دو ساله دخالت در امر مالکیت است. ممکن است یک مالک با مستاجری مواجه شود که آدم خوبی نباشد. او منتظر است که 12 ماه تمام شود تا مستاجر جدید بیاورد.
* اصلا این طرح به مرحله اجرایی شدن رسید؟
خیر، طرح در همان مقطع بحث‌برانگیز بود و کسی تمکین نکرد. مالک اختیار دارد که ملک خود را یک‌سال اجاره بدهد یا دو سال؛ البته توافق دوطرفه میان مالک و مستاجر است.
* در حال حاضر طرح مالیات بر خانه‌های خالی برای بررسی به وزارت اقتصاد ارسال شده است. این طرح تا چه اندازه قابلیت اجرایی دارد؟
در گذشته تجربه‌ای در زمینه مالیات بر خانه‌های خالی داشته‌ایم، اما این طرح موفق نبود. این موضوع به سال‌های ۷۱ تا ۷۴ برمی‌گردد. اما امروز با توجه به شرایطی که بخش مسکن با آن روبه‌روست، ابزارهای مالیاتی باید فعال‌تر بشوند؛ چراکه در نقاطی از تهران خانه‌هایی وجود دارند که به‌صورت خالی رها شده‌اند.
هم‌اکنون در کشور قانونی نداریم که بتوانیم با افرادی که خانه‌های خود را خالی رها کرده‌اند، برخورد کنیم. به این ترتیب قانون‌گذار باید قانون درستی را تصویب کند تا خانه‌ها به‌صورت بهینه در اختیار مردم قرار گیرد.
در کشورهای پیشرفته از ترس مالیات مضاعفی که باید پرداخت شود، کسی نمی‌تواند خانه را خالی بگذارد. در واقع به اندازه‌ای مالیات روی خانه‌های خالی قرار می‌دهند که کسی جرات نمی‌کند خانه خالی نگه دارد، اما در ایران دیده می‌شود که یک نفر 5 تا 10 خانه را بدون استفاده می‌گذارد. مالیات می‌تواند این مسایل را کنترل کند.
* یکی دیگر از طرح‌های دولت برای کنترل بازار مسکن، مالیات بر خانه‌های لوکس است، اما برخی کارشناسان معتقدند که این طرح هیچ باری از مشكلات بخش مسكن كم نمی‌كند. نظر شما در این رابطه چیست؟
این مالیات قابلیت اجرایی ندارد، زیرا چطور می‌توان تشخیص داد که خانه من لوکس است و خانه دیگری نه. نحوه سنجش خانه‌ها چه چیزی است. مالیات بر خانه‌های لوکس به هیچ‌وجه طرح خوبی نخواهد بود و سلیقه‌ها و بدسلیقه‌گی‌ها را زیر سوال می‌برد. ما نباید برای سلیقه مردم نظر داشته باشیم؛ یکی دوست دارد خانه‌اش را با چوب بسازد و دیگری با آجر. با اجرای این طرح، دیگر کسی به سراغ زیباسازی خانه و شهر خود نمی‌رود و این اشتباه محض است.
* در کشور نیازمند ساخت چه تعداد واحد مسکونی هستیم تا بتوانیم پس از چند سال سطح تقاضا و عرضه را به هم نزدیک کنیم؟
موالید و ازدواج‌ها را باید آمارگیری کرد و به تعداد آنها مسکن تولید کرد؛ البته من آماری در این زمینه در اختیار ندارم، فقط می‌توانم بگویم که جلوی دبیرستان‌های دخترانه و پسرانه و دانشگاه‌ها بروید و متوجه می‌شوید که همه این‌ها خانه می‌خواهند. این بهترین آماری است که می‌توان سرانگشتی تهیه کرد.
البته دولت در این قضیه وارد شده و برنامه‌ریزی علمی می‌کند؛ همان‌طور که رییس‌جمهور در سال 86 اعلام کرد که پای خود را در بخش مسکن گذاشته است تا مشکلات حل شود و اگر این کار را نکرده بود، همچنان حلبی‌آباد را در کنار شهرهای خود می‌دیدیم.
ببینید، ما تنها نباید انتقاد کنیم، باید درد را بشناسیم و راه‌حل نشان دهیم. اگر راه‌حل و راهکار پیدا نشود، همین‌طور معضل روی هوا می‌ماند.
* یک سوالی که همواره مطرح است؛ این‌که چرا هیچ‌گاه مسکن در کشور ما تبدیل به یک کالای مصرفی نشده؟
در حال حاضر در کشورهای پیشرفته مسکن تبدیل به یک کالای مصرفی شده و زمانی که کالا می‌شود، می‌توان روی آن قیمت گذاشت؛ در حالی که امروزه یکی از کالاهایی که نمی‌توانیم روی آن قیمت بگذاریم و دخالتی داشته باشیم، مسکن است. این موضوع باید از سوی کارشناسان مورد بررسی قرار گیرد، چراکه مساله ساده‌ای نیست.
باید بگویم که تا وقتی مسکن کالای سرمایه‌ای باشد، مالکیت آن محترم است و وقتی تبدیل به کالای مصرفی شود، دیگر نمی‌گوییم آن کالا محترم است. ما باید از کشورهای توسعه‌یافته در بازار مسکن الگوبرداری کنیم.
* ما کدام راه را به انحراف رفته‌ایم که امروز کنترل بازار مسکن حتی از اختیار برنامه‌ریزان خارج شده است؟
ما اشتباه نکردیم؛ اشتباهی بوده که از دوران گذشته به ما رسیده است. قبل از انقلاب به جایی رسیدیم که مسکن را در بلیت بخت‌آزمایی گذاشته بودند و در واقع مسکن به یک رویا تبدیل شده بود.
در آن زمان در جنوب تهران منطقه‌ای به‌نام حلبی‌آباد وجود داشت و به‌دلیل همان سیاست‌های نادرست بود، اما در حال حاضر با وجود اجرای برخی برنامه‌ها در کشور نه حلبی‌آباد و نه کپرنشین دیده می‌شود.
* به عنوان سوال پایانی بگویید که آیا دیدن مسکن به عنوان کالای سرمایه‌ای در ایران باید به آرزو تبدیل شود؟
ببینید، در کدام دولت در 30 ساله گذشته دیده‌اید که مسوولان تا این اندازه دغدغه داشته و واحد مسکونی ساخته شده باشد. ابتدای انقلاب که آقای خسروشاهی آمد، عنوان کرد که زمین مال خدا است و عده‌ای از روی ترس، خانه‌های خود را فروختند. هنوز به دهه دوم انقلاب نرسیده بودیم که در سال 68 بار دیگر قیمت مسکن انفجاری افزایش پیدا کرد و ثانیه‌ای بالا می‌رفت. با این حال، هیچ کدام از دولتمردان خود را فدا نکردند که مشکل مسکن حل شود.
زمانی که آقای کرباسچی آمد، گفت هر کس 80 هزار حقوق در این کشور ندارد، نمی‌تواند زندگی کند و دست به اقدام‌هایی زد؛ به‌طوری که مسکن همیاری و وانت‌یاری و... ساختند. او گفت هر کسی می‌خواهد خانه بسازد، تعدادی کولر و وانت به من بدهد. برای جواز می‌آمد و کولر می‌گرفت.
در آن زمان تراکم نداشتیم که بفروشیم، برخی شهرها 120 درصد و برخی نیز 180 درصد ساخت بود. کرباسچی وقتی فهمید مردم کولر و وانت می‌دهند، تراکم را از 8 هزار تومان شروع به فروش کرد و کم‌کم روی قیمت‌ها رفت. به هر ترتیب با این سیاست، تراکم فروخته و شهر نیز با مشکل مواجه شد.
باید بگویم وقتی این بدعت‌ها گذاشته می‌شود، بازگشت این بدعت‌ها خیلی مشکل است. همه مشکلات به امروز رسید. با این حال، این دولت عنوان می‌کند خانه ارزان برای اقشار کم‌درآمد می‌سازم تا تعادل به بازار عرضه و تقاضای مسکن بازگردد. منبع: اقتصاد پرس