گروه بين الملل مشرق -  انديشكده چاتم هاوس انگليس - كه به اتاق فكر اتحاديه اروپا شهرت دارد - در نشستي در آخرين ماه سال گذشته ميلادي به بررسي آخرين تحولات سوريه با محوريت نقش ايران و تركيه در بحران اين كشور پرداخته است.

به گزارش مشرق، در اين نشست نگراني‌هاي تركيه كه در خط مقدم حمايت از گروه‌هاي تروريستي قرار گرفته است بررسي و تاكيد شد كه تسليح و تجهيز اين گروه‌ها در آينده براي تركيه دردسرساز خواهد شد.

تركيه در عين حمايت سياسي از اين گروه‌ها، از پيوند گروه پ.ك.ك با معارضان سوري براي ضربه زدن به تركيه بشدت هراس دارد و همين موضوع آينده مبهمي را براي اين كشور رقم خواهد زد. سقوط بشار اسد و روي كار آمدن هريك از اين گروه‌هاي سلفي و وابسته به اخوان تهديدي براي تركيه و امنيت آن خواهد بود.

انديشكده انگليسي چاتم هاوس يك ماه پس از برگزاري اين نشست، اقدام به انتشار جمع‌بندي نهايي آن كرده است. اين انديشكده از انتشار اسامي و سوابق افرادي كه نظرات خود را در قالب اين جمع‌بندي بيان كرده‌اند خودداري كرده است.

پنج فاز واكنش تركيه به بحران سوريه

واكنش تركيه به بحران سوريه طي چندين فاز مجزا شكل گرفته است. پس از تمركز اوليه بر تلاش‌هاي ديپلماتيك براي تشويق بشار اسد به انجام اصلاحات سياسي، تركيه در ماه آگوست 2011 تمام روابط خود با سوريه را قطع كرد.

اين اقدام تركيه با دو اقدام ديگر همراه شد: حمايت از سقوط بشار اسد، كمك مالي و تسليحاتي به گروه‌هاي معارض. فاز پنجم اين واكنش حمايت از دخالت مستقيم نظامي در سوريه است كه البته تركيه تمايلي به اقدام يكجانبه ندارد.

نگراني‌هاي تركيه؛ تجزيه سوريه و تحريك پ.ك.ك

نگراني تركيه از بحران سوريه را مي‌توان به چند بخش تقسيم كرد: نگراني از هجوم سيل پناهندگان به مرزهاي اين كشور، زرادخانه‌ سلاح‌هاي شيميايي سوريه، تبعات امنيتي تجزيه شدن سوريه (شكل‌گيري منطقه خودمختار كردنشين) و منافع اقتصادي تركيه در شمال عراق (90 درصد مبادلات تجاري حكومت منطقه كردستان عراق با تركيه است).

شدت گرفتن ماهيت فرقه‌اي و بعد مذهبي بحران سوريه نيز از جمله نگراني‌هاي ترك‌هاي عرب زبان علوي است در نزديكي مرز با سوريه ساكن هستند. حكومت سكولار تركيه بيش از هرچيز نگران اين است كه يك حكومت اسلام‌گراي سني جايگزين دولت سكولار بشار اسد شود.

آخرين تحولات در مواضع تركيه

سيل پناهجويان به سمت اردوگاه‌هاي مرزي شمال سوريه همچنان در حركت است. به نظر مي‌رسد دولت بشار اسد قادر به بازپس‌گيري اين مناطق تحت كنترل معارضان نباشد، اما از سوي ديگر نمي‌توان زمان سقوط دولت اسد را نيز پيش‌بيني كرد. معارضان سوري هم‌اكنون نيازمند دخالت نظامي و تسليحات بيشتر براي سرنگوني اسد هستند.

تركيه درعين حال كه تمايلي به دخالت نظامي يكجانبه ندارد، علاقه‌اي به تحويل سلاح‌هاي سنگين به معارضان - كه ممكن است در اختيار شبه نظاميان پ.ك.ك قرار بگيرد - ندارد. از سوي تركيه با ادامه حمايت‌هاي سياسي از معارضان، براي به حداقل رساندن خطرات و تهديدات احتمالي سقوط بشار، در حال رايزني‌هاي بين‌المللي از جمله با ايران و روسيه است.

گرچه اين كشور خواهان برقراري منطقه پرواز ممنوع بر فراز سوريه است، اما درعين حال به تدريج نقش سازمان ملل در تصميم‌گيري براي دخالت نظامي را – كه بسيار بعيد است - پذيرفته است. به همين ترتيب، تركيه اقدام به انجام تدابير دفاعي از جمله استقرار موشك‌هاي پاتريوت ناتو در مرز با سوريه كرده است.

واكنش‌هاي ايران به بحران سوريه

اتحاد 33 ساله ميان ايران و سوريه، ائتلافي استراتژيك در منطقه را پديد آورده است. اين روابط براساس اهداف مشترك مبتني بر واقعيت شكل گرفته و تقويت شده است. سقوط اسد، شكست استراتژيك سنگيني براي سياست خارجي ايران خواهد بود. سوريه نه تنها مسير دسترسي به لبنان و اسرائيل را براي متحدش – ايران – فراهم مي‌كند، بلكه راه اصلي ارسال كمك‌هاي مالي و نظامي به حزب‌الله بوده است و ادامه حيات حزب‌الله جزء حياتي‌ترين منافع ايران در منطقه است.

واكنش ايران در قبال بحران سوريه كه همزمان با انقلاب‌هاي عربي بود، ايران را در شرايط سختي قرار داد. مقامات ايران كه خود را حامي انقلاب‌هاي صورت گرفته عليه حكومت‌هاي دست‌نشانده غرب در مصر و تونس مي‌خواند ناگهان با آغاز ناآرامي‌ها و تظاهرات در سوريه غافلگير شدند.

در اين شرايط رهبران ايران با اين معما روبرو شدند كه اميدوار باشند نخبگان سياسي آينده در سوريه ادامه اتحاد با ايران را انتخاب خواهند كرد و نظاره‌گر تحولات باشند يا در مقابل خيزش مردمي شكل گرفته بايستند و خود را در معرض اتهام دورويي و مقابله با خواست عمومي قرار دهند؛ كه البته ايران راه دوم را انتخاب كرد.

حمايت ايران از حكومت اسد شكل‌هاي مختلفي داشته است: فراهم كردن تجهيزات كنترل تظاهرات و تجمعات به سرويس‌هاي امنيتي سوريه، ارائه كمك‌هاي فني براي كنترل ارتباطات و اينترنت و كمك‌هاي اقتصادي براي بي اثر كردن تحريم‌ها.

گرچه كمك‌هاي ايران به دولت بشار اسد در طول بحران اين كشور دائما در جريان بوده است، اما اين كمك‌ها همگام و متناسب با تغيير و تحولات صورت گرفته در انگيزه‌ها و استراتژي ايران در قبال بحران سوريه بوده است.

در تابستان سال گذشته ميلادي، ناتواني دولت سوريه در كنترل ناآرامي‌هاي گسترده در شهرهاي مختلف اين كشور بشدت مقامات تهران را ناراحت كرده بود و برخي از مقامات سياسي ايران نگران بودند كه نقش اشتباهي را در اين بازي انتخاب كرده‌اند. در اين زمان، ايران تلاش كرد با گروه‌هاي نوظهور معارض در سوريه گفتگو كند تا از مواضع و روابط آينده اين گروه‌ها با ايران، آمريكا و اسرائيل اطلاع پيدا كند. گرچه، اين گفتگوها نيز در نهايت منجر به حصول نتيجه مطلوب نشد.

با بالا رفتن احتمال سقوط اسد، ايران بار ديگر تلاش كرد تا با گروه‌هاي معارض ارتباط برقرار كند. در حالي كه ايران به تلاش‌هاي ظاهرسازانه براي آرام كردن اوضاع در سوريه ادامه مي‌داد، از سوي ديگر از گزينه‌اي براي حل بحران سوريه حمايت مي‌كرد كه براساس آن، با كناره‌گيري اسد، يكي از نزديكان وفادارش جانشين بشار اسد شود. همانطور كه گفته شد اولويت اصلي ايران تداوم همكاري نظامي و اطلاعاتي با نظام سوريه است.

اعتماد ايران به روسيه در حمايت از اسد

روابط نزديك ايران و روسيه پيامدها و اثرات مهمي براي بحران سوريه داشته است. هر دو كشور ايران و روسيه داراي اين هدف مشترك هستند كه مطمئن شوند سوريه پس از اسد به آغوش آمريكا و غرب نخواهد رفت.

با شدت گرفتن جنگ داخلي در سوريه، ايران نيز تصميم گرفت در وقايع اين كشور بطور مستقيم نقش ايفا كند و اين تصميم به معناي وابستگي بيشتر به عملكرد روسيه در سوريه بود. در نتيجه، روسيه با تمام توان استراتژي خود در سوريه را به پيش برد و تمديد و اجراي آشكار قراردادهاي نظامي با سوريه نمونه‌اي از اين تلاش بود.

با اين حال، از آنجا كه روسيه و ايران نمي‌خواهند هزينه‌هاي مديريت بحران سوريه بيش از آنچه كه تا كنون بوده است بالا برود، درعين حال كه حمايت كافي براي باقي نگه داشتن اسد در قدرت را انجام مي‌دهند، در حال انجام مذاكرات چندجانبه - و ارائه راه حل براي پايان بحران - هستند.

اما در صورت تغيير موضع روسيه بر ضد اسد و حمايت از بركناري وي، ابهامات و سوالات بسياري در مورد استراتژي و واكنش ايران باقي خواهد ماند. در چنين شرايطي ايران متحمل شديدترين فشارها از سوي جامعه بين‌المللي خواهد شد و خود را بيش از پيش در انزوا قرار خواهد داد. اگر قرار بر اين باشد روسيه كه يكي از نزديك‌ترين متحدان سوريه است چرخش اساسي در مواضع خود ايجاد كند، ايران بايد به دقت پيامدهاي ادامه حمايت از اسد را بررسي كند.

گرچه هر دو كشور ايران و روسيه در ارتباط با سوريه پس از اسد – به دليل حمايت‌هايشان از بشار اسد - با مشكل مواجه خواهند شد اما ايران در اين ميان بزرگترين بازنده خواهد بود، چرا كه اين كشور به عنوان حامي مستقيم دولت اسد و علويان حاكم بر سوريه تلقي خواهد شد.

بحران سوريه و نگراني‌هاي ايران

مقامات سياسي ايران طي دهه‌هاي گذشته روابط بسيار خوبي را با عناصر مورد اعتماد خود در دستگاه امنيتي و ارتش سوريه داشته‌اند. يكي از نگراني‌هاي ايران دورنماي هرگونه تغيير در دستگاه نظامي و امنيتي سوريه است كه ابهامات بسياري در زمينه ادامه همكاري با ايران و تامين منافع استراتژيك اين كشور بوجود خواهد آورد.

از آنجايي كه ايران مرز مشتركي با سوريه ندارد، از تجزيه احتمالي اين كشور در بلندمدت در قبال روي كار ماندن بشار اسد چندان نگران تهديدات داخلي آن نيست، اما اين چندپارگي احتمالي مي‌تواند به دليل تاثير بر كشورهاي هم مرز با سوريه كه از متحدان ايران هستند نگران كننده باشد.