گروه گزارش ویژه مشرق؛  در پایان جنگ جهانی دوم، ارتش سرخ شوروی بخش زیادی از اروپا را به اشغال خود درآورده بود. آمریکا بیم آن داشت که استالین سلطه‌ ی خود را حتی بر بخش غربی اروپا هم اعمال کند. در این ایام بود که در واشنگتن سیاست « سو ظن جنگ سرد» جای سیاست «همکاری دوران جنگ» را گرفت. نیاز به ایجاد سازمانی ضروری بود که بتواند در مورد حملات غافلگیرانه هشدار بدهد. فعالیتهای غیرمتمرکز اطلاعاتی را هماهنگ کند و در موارد لزوم، دست به عملیات مخفی بزند. در اواسط  سال 1947، رئیس جمهور ترومن «سازمان اطلاعات مرکزی (سیا)» را پایه گذاری کرد. البته ایده ی تشکیل این سازمان به فرانکلین روزولت، رئیس جمهور قبلی آمریکا برمی گردد.
 

1. معرفی اجمالی سازمان سیا

*سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا به مثابه ی یک نهاد مستقل اطلاعاتی

سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا یکی از 16 نهاد، جامعه ی اطلاعاتی آمریکا محسوب می شود. این نهاد تنها نهادی است که به رئیس جمهور به صورت بی واسطه متصل است و از نظر بودجه، امکانات و حوزه ی اختیارات در بالاترین سطح نسبت به سایر اعضای جامعه اطلاعاتی آمریکا (مثل اف بی آی، وزارت امنیت داخلی و ...) قرار دارد. مسئولیت سیا، به دست آوردن اطلاعات و تحلیل آن در خصوص دولت ها، شرکت ها و افراد دیگر کشورها (خارجی) و گزارش این اطلاعات به دست آمده و پردازش شده به منظور بهره برداری مدیر اطلاعات ملی (مسئول کل جامعه ی اطلاعاتی آمریکا) و دولت آمریکاست. غیر از این دو وظیفه، وظیفه ی سوم سیا، «دست پنهان» (Hidden Hand) دولت آمریکا شناخته می شود، اجرای عملیات های پنهان به هدایت رئیس جمهور ایالات متحده یا رئیس اطلاعات ملی است.
 

*وظایف سیا
وظایف این سازمان به شرح زیر است:

1.جمع آوری اطلاعات از طریق منابع انسانی و دیگر روش ها با توجه به اینکه این سرویس، حق احضاریه یا قدرت اجرایی قانونی ندارد و وظیفه ی امنیت داخلی بر عهده ی او نیست.

2.تعیین جهت گیری کلی و هماهنگی برای جمع آوری اطلاعات ملی مورد نیاز و مصوب اعضای جامعه ی اطلاعاتی، از خارج از آمریکا به کمک منابع انسانی؛ بر عهده داشتن مسئولیت هماهنگی دیگر سازمان ها، بخش ها و یا واحدهای دولتی ایالات متحده که وظیفه ی جمع آوری در حیطه ی وظایف کاری آن ها منظور شده است، و اطمینان از حصول بیشترین بهره برداری از این منابع و حداقل کردن ریسک برای ایلات متحده ی آمریکا در مشارکت در این گونه جمع آوری.

3.ارتباط دادن و تخمین زدن اطلاعات مرتبط با امنیت ملی و فراهم آوردن تمهیدات جهت پخش این گونه اطلاعات.

4.اجرای دیگر وظایف مرتبط با اطلاعات که بر روی امنیت ملی تاثیر گذارند و ممکن است رئیس جمهور یا رئیس اطلاعات ملی آنها را هدایت کنند.

سیا از 4 معاونت اصلی که بار اصلی مجموعه بر دوش آنهاست، تشکیل شده است: معاونت های پشتیبانی، علم و فناوری، عملیات و اطلاعات.

معاونت پشتیبانی وظیفه ی پشتیبانی اداری و مالی از فعالیت های سازمان سیا را بر عهده داردو معاونت علم و فناوری سازمان سیا وظیفه ی تولید تکنولوژی های جدید برای کاربرد در فعالیت های اطلاعاتی سازمان را بر عهده دارد و علاوه بر آن، جمع آوری فنی در سازمان با مدیریت این معاونت انجام می شود. معاونت عملیات، تمام فعالیت های مربوط به جاسوسی و اقدام پنهان، توسط افسران این معاونت انجام می شود. معاونت اطلاعات نیز وظیفه ی تجزیه و تحلیل اطلاعات را بر عهده دارد.
 
2. سیاست خارجی ایالات متحده ی آمریکا  
در مورد مفهوم سیاست خارجی در مباحث علوم سیاسی و روابط بین الملل تعاریف زیادی وجود دارد. در این گزارش، سیاست خارجی «استراتژی تصمیم گیرندگان یک کشور با نیل به اهداف خاص بر اساس منافع ملی در مقابل سایر کشورها» تعریف شده است. سیاست خارجی جنبه ی سیستماتیک دارد و وقتی روابط خارجی یک کشور (بازیگر بین المللی) در جهت منافع ملی آن کشور با سایر کشورها (بازیگران) تنظیم شود، سیاست خارجی یک کشور محقق شده است. سیاست خارجی یک کشور در خلا ایجاد نمی شود و محصول منافع و تعهدات است. بنابراین، در نگاه سیاستگذاری خارجی مثل انواع سیاستگذری ضرورت یک نگاه سیستمی که دارای ورودی، پردازش، خروجی و بازخورد باشد احساس می شود.

«تصمیم» واژه ی محوری ادبیات سیاست خارجی است. تحلیل سیاست خارجی در جایگاه زیررشته ی روابط بین الملل، به دنبال توصیف، تبیین، تفسیر، و پیش بینی سیاست ها و تصمیم هایی است که سیاستگذاران و تصمیم گیران در قبال پدیده ها و بازیگران خارجی اتخاذ می کنند. فرایند تصمیم گیری درسیاستگذاری خارجی (که تصمیم گیری در قلب آن جای دارد) به توصیف ذیل است:

1.شناخت مسائل و مشکلات

2.شناسایی روش های مختلف برطرف کردن مسائل و برخورد با آن ها

3.انتخاب مناسب ترین آنها یا ارائه ی راه حلی برای مسائل و موضوعات (تصمیم گیری)

4.اجرای تصمیم گرفته شده

5.ارزیابی پیامدهای مثبت و منفی تصمیم اجرا شده

سیاست خارجی در کشورهای مردم سالار چنین روندی را برای تولید خروجی مطلوب در تطابق با حداکثر منافع ملی طی می کند. سیاست خارجی ایالات متحده آمریکا از منظر فرآیندهای تصمیم گیری سیاست خارجی چنین روندی را می پیماید.در قسمت سوم گزارش به دنبال این خواهیم بود که تاثیر سازمان سیا در فرایند تصمیم گیری سیاست خارجی آمریکا را توضیح دهیم.
 
3. نقش سیا در سیاست خارجی ایالات متحده آمریکا
کارکرد تمامی سازمان های اطلاعاتی تولید اطلاعات از اهداف و موضوعات مختلف است. اگر بخواهیم سیر فعالیت های سازمان سیا از بدو تاسیس آن تا امروز بررسی کنیم به سه نقش این سازمان در روند سیاست خارجی امریکا خواهیم رسید. این سه نقش عبارتند از: 1. نقش شناختی. 2. نقش نظارتی. 3. نقش اجرایی (عملیات پنهان).

*نقش شناختی سیا در سیاستگذاری خارجی
پشتیبانی شناختی اصلی ترین نقش سازمان های اطلاعاتی در سیاستگذاری است. این نقش به «چشم باز» بودن سیا برای مقامات تصمیم گیرنده در سیاست خارجی آمریکا، دلالت دارد. در واقع، سیا با در اختیار قرار دادن اطلاعات تجزیه و تحلیل شده در اختیار سیاستمداران، آنها را در تصمیم گیری بهتر یاری می نمایند. مسلماست که هرچقدر این تحلیل ها دقیقتر و منطبق با واقعیت باشند، تاثیر بیشتری بر تصمیم گیری سیاستمداران آمریکایی خواهد داشت.

یکی از رویدادهای جالب توجه سیاست خارجی امریکا در دوران جنگ سرد سفر غیرمنتظره ی ریچارد نیکسون به چین در سال 1972 بود. تحلیلگران سیاست خارجی معمولا در پاسخ به دلایل سفر نیکسون و برقراری روابط میان دو کشور دارای ایدئولوژی های متخاصم، به متغیرهایی مانند نیاز چین به شراکت اقتصادی با آمریکا و اختلاف میان چین و شوروی تاکید می کنند. فارغ از این تحلیلها، سوال اساسی این بود که چرا نیکسون این سفر تاریخی و غیر منتظره را در سال 1972 انجام دادند، نه قبل یا بعد آن. پاسخ به این پرسش یکی دیگر از موارد بسیار معتبر است که نشان دهنده ی نقش شناختی سیا در سیاستگذاری خارجی است.

سازمان سیا در سال 1961 موفق به استخدام یکی از افسران سازمان اطلاعات نظامی شوروی موسوم به جی آریو به نام دیمیتری پولیاکف می شود. پولیاکف در طول هیجده سال جاسوسی برای سازمان سیا منشا اطلاعات فوق العاده ای در مورد تحولات درونی حزب کمونیست شوروی، راهبردهای اطلاعاتی سازمان های اطلاعاتی شوروی و جاسوسان شوروی در غرب بوده است. در این میان، مهم ترین کاری که پولیاکف در حوزه ی سیاست خارجی آمریکا انجام داد این بود که اطلاعات مربوط به تنش و اختلاف میان چین و شوروی را در اختیار سیا قرار داد. به اعتقاد ویکتور چرکاشین، که یکی از افسران اطلاعاتی کا گ ب بود، اخبار پولیاکف در خصوص تخریب روابط میان چین و شوروی در طول دهه ی 1970 به ریچارد نیکسون کمک کرد تا در زمان مناسبی تصمیم سفر به چین را عملیاتی کند.
 
*سازمان سیا و جمهوری اسلامی ایران: ناکامی در پشتیبانی شناختی از سیاست گذاران
ناکامی سیا در پیش بینی سقوط شاه و پیروزی انقلاب اسلامی ایران، یکی از بزرگترین شکست های این سازمان در امر پیش بینی و گزارش اطلاعاتی و تاثیر منفی کمبود اطلاعات بر سیاستگذاری تلقی می شود. البته علاوه بر این سازمان، سایر نهادهای عضو جامعه اطلاعاتی آمریکا گزارش ها و تحلیل هایی را درباره ی ناآرامی های تهران به وزارت خارجه و سایر نهادهای تصمیم گیری ارسال می کردند؛ برای نمونه، اداره ی اطلاعات و تحقیقات وزارت خارجه (که یکی از اعضای جامعه ی اطلاعاتی امریکا به شمار می آید) در 29 ژانویه 1978 طی تحلیلی درباره ی راهپیمایی های شهر قم، اهمیت و حساسیت قابل ملاحظه ی این رویداد را خاطر نشان ساخته بود.

از ژانویه تا مه 1978 گزارش های مداوم سفارت آمریکا در تهران می توانست نهادهای سیاستگذار و تصمیم گیرنده در واشنگتن را را در مورد جدیت شرایط هشیار نماید. مفاد این گزارش ها نشان دهنده ی برتری و قدرت مخالفان در برابر دولت بود؛ اما این گزارش ها به دو علت نتوانستند بر برداشت سیاستگذاران و تصمیم گیران سیاست خارجی تاثیر بگذارند: یکی اینکه سفیر آمریکا در تهران (ویلیام سولیوان) به شدت گزارش های ارسالی را کنترل می کرد و دیگر اینکه طبقه بندی پایین گزارش های حاوی اطلاعات هشدار دهنده، مانع از جلب توجه جدی واشنگتن به مفاد آنها می شد.  پس از ناکامی اطلاعاتی آمریکا در موضوع انقلاب اسلامی ایران، نه تنها نفوذ این کشور در ایران از بین رفت بلکه منجر به ایجاد خلا اطلاعاتی در آمریکا در خصوص شوروی شد.
 
*نقش نظارتی سیا در روند سیاست خارجی آمریکا
یکی از نقش های موثر سازمان سیا در سیاست خارجی آمریکا تولید شناخت لازم در خصوص پایبندی کشورهای طرف معاهده با ایالات متحده به تعهدات خود در این قراردادها بوده است. بهترین موردی که این نقش سازمان سیا را آشکار می کند، معاهدات کنترل تسلیحات میان آمریکا و شوروی در دوران جنگ سرد است. در این معاهدات، سازمان سیا به عنوان ابزار بازرسی پنهانی برای آگاهی از پایبندی یا عدم پایبندی شوروی به مفاد معاهدات مورد استفاده قرار گرفته است. سازمان سیا این نقش را تا حد زیادی مدیون فناوری ماهواره های جاسوسی است. براوردهای اطلاعاتی سازمان سیا مبنای مذاکرات کنترل تسلیحات هسته ای استراتژیک میان آمریکا و شوروی در اواخر دهه ی 1960 بودند. برای مثال، معاهده «سالت یک» فقط درباره ی پرتاب گرهای موشک بود وتولید موشک و موضوع تعداد کلاهک ها را در مفاد خود جای نمی داد. علت این امر آن بود که در آن زمان ماهواره های جاسوسی سازمان سیا فقط قادر به تشخیص و تصویربرداری از پرتاب گرها و سایت های پرتابی بودند و توانایی تشخیص و نظارت بر میزان تولید موشک و تعداد کلاهک را نداشتند. با توسعه ی توانایی جمع آوری پنهانی سیا از شوروی، پیمان «سالت دو» شاهد افزایش مفاد پیمان به موضوعاتی مانند کلاهک هسته ای شد.

برداشت از سیا (یا هر سازمان اطلاعاتی دیگر) در نقش ابزار نظارتی، علاوه بر ابزار بازرسی پنهانی از معاهدات، مفهوم دیگری را نیز دارد که به معنی جمع آوری اطلاعات از عملکرد دستگاه دیپلماسی کشور برای نظارت بر حسن اجرای وظایف و کارکردهای دیپلماتیک است. البته این برداشت از نقش نظارتی سیا حداقل در تئوری، در ایالات متحده ی آمریکا جایگاهی ندارد؛ زیرا به قول یکی از افسران اطلاعاتی بخش عملیات سیا، در حوزه ی فعالیت های خارجی دولت آمریکا تمام صلایت و اقتدار در اختیار وزارت امور خارجه ی آمریکا قرار دارد و این وزارتخانه نقش سگ نگهبان را برای سایر سازمان های فعال در مسائل خارجی آمریکا ایفا می کند.  
 
*نقش اجرایی (عملیات پنهان) سازمان سیا در سیاست خارجی
استفاده از اقدام پنهان برای توسعه ی منافع و امنیت ملی گاهی اوقات با عنوان گزینه ی سوم در کشورداری یاد می شود؛ زیرا اقدام پنهان گزینه ای است که از لحاظ ویژگی ها مابین اقدامات دیپلماتیک و جنگ تمام عیار قرار دارد. این نوع اقدام در انواعی طبقه بندی می شود: 1. عملیات های روانی یا تبلیغات 2. عملیات های سیاسی. 3. عملیات های اقتصادی. 4. عملیات های شبه نظامی.

عملیات های روانی می توانند در قالب راه اندازی رادیو، تلویزیون یا سایر رسانه ها باشند؛ عملیات های اقتصادی نیز معمولا در قالب اقداماتی برای از بین بردن منابع و عوامل تولید اقتصادی یک کشور یا سنگ اندازی بر سر راه اقدامات اقتصادی اش انجام می شوند و عملیات های شبه نظامی نیز در قالب راه اندازی کودتاها و حمایت از آن ها، ترور هدفمند یا ایجاد و حمایت از گروههای شبه شورشی شبه نظامی اجرایی می شوند.

یکی از مثالها در این زمینه، عملیات براندازی سیا در ایران (کودتای 28 مرداد سال 1332 شمسی) بود. دولت امریکا برای به قدرت رسیدن کمونیست ها در ایران، گسترش نفوذ شوروی در کشور به علت بی ثباتی حاکم و البته رفتارهای مصدق در ان دوران نگران بود. سیاست خارجی آمریکا و انگلیس در این دوره در مورد ایران، تغییر نخست وزیر ایران و بازگشت سیاستمداران غرب گرا به قدرت بود. کیم روزولت یکی از افسران بخش عملیات پنهان سیا برای رهبری عملیات انتخاب شد.

او بر این باور بود که برای موفقیت در این عملیات، جلب حمایت مردم و ارتش ضروری است. جلب حمایت مردم کار بسیار دشواری به نظر می رسید؛ زیرا مصدق محبوبیت بالایی در میان مردم داشت. روزولت اقدام پنهان سیاسی را برای جلب حمایت مردم جهت بازگرداندن شاه به سلطنت شروع کرد. اعلامیه هایی در خیابان های تهران پخش شد که حکومت مصدق را رژیم کمونیستی معرفی می کرد.

تعدادی از لات ها و چاقوکش های تهران سازماندهی شدند تا تظاهر کنندگان حامی مصدق را مورد ضرب و جرح قرار دهند و متفرق کنند. از رانندگان درخواست شد برای حمایت از شاه با چراغ های روشن حرکت کنند و چون اوباش شیشه های ماشین هایی را که چراغشان خاموش بود می شکستند، همه ی رانندگان با چراغ روشن حرکت می کردند. در واقع، سازمان سیا تظاهرات را به نفع شاه سازمان می داد و از طرفداران وی مخفیانه حمایت ملی و سیاسی می کرد. در پی این اقدامات، بدنه ی ارتش با این تصور که مردم خواهان برکناری حکومت مصدقند، آماده ی همکاری با آمریکا شدند. امکانات مورد نیاز در اختیار بخشی از ارتش که طرفدار شاه بود قرار گرفت. نظامیان طرفدار شاه مصدق را دستگیر کردند و شاه پیروزمندانه از ایتالیا به ایران بازگشت. عملیات آژاکس اولین اقدام موفقیت آمیز پنهان در دهه ی 1950 و تحت حکومت آیزنهاور بود که به مقدمه ای برای سایر اقدامات پنهان در آن دهه تبدیل شد.
 
 
 
روش دیگر سازمان سیا در اقدام پنهان، حمایت از گروه های مخالف دولت حاکم است؛ مانند حمایت از کنتراها در نیکاراگوئه، حمایت از تبعیدی های کوبا در عملیات خلیج خوک ها، حمایت ازز کردها در دهه ی 1970 و مجاهدین افغان در دهه ی 1980. راه اندازی ایستگاههای رادیویی و رسانه ای از دیگر شیوه های اقدام پنهان سازمان سیا در حمایت از سیاست خارجی آمریکا بوده است. شیوه های اخیر در سال های گذشته علیه جمهوری اسلامی ایران ( مانند راه اندازی رادیو فردا، صدای آمریکا، من و تو و سایر کانال های ماهواره ای) نیز مورد استفاده قرار گرفته است.

نقش سازمان سیا در برقراری روابط دیپلماتیک نظیر آنچه میان دولت خودگردان و رژیم صهیونیستی یا دولت اردن و رژیم صهیونیستی و میانجیگری میان هند و پاکستان به انجام رسیده است، نشان دهنده ی بعد یگری از کارکردهای این سازمان در اجرای سیاست خارجی آمریکا در موضوع مناقشات و بحران های بین المللی است.     
 
4. نتیجه گیری و جمع بندی
رویه ی عملی سازمان سیا نشان دهنده ی اولویت کارکرد اقدام پنهان در نقش سازمان های اطلاعاتی آمریکا در سیاست خارجی است. سیاستگذاران آمریکایی نیز برخلاف ماموریت اصلی سازمان سیا در قانون امنیت ملی سال 1947 که نقش اصلی این سازمان را جمع اوری و تحلیل داده ها معرفی می کند، از این سازمان بیشتر برای انجام اقدام پنهان و عملیاتی کردن تصمیم های مورد نظر در کشورهای دیگر استفاده کرده اند.

اگرچه سازمان سیا همزمان کارکرد جمع آوری و تحلیل اطلاعات را در دستور کار خود قرار داده است، فضای اکم بر جامعه ی سیاستگذاری آمریکا، آن را ابزاری برای پیشبرد سیاست خارجی ضدکمونیستی ایالات متحده، توسط تووانایی ویژه ی آن در اقدام پنهان ( سیاسی، شبه نظامی، اقتصادی و تبلیغاتی) در نظر داشته است ( که می توان شاخص های آن را در دستورالعمل های شورای امنیت ملی و خواسته های روسای جمهور آمریکا از دهه ی 1950 به بعد مشاهده کرد. مواردی مانند انتخابات ایتالیا در 1984، کودتای ایران در 1953، براندازی دولت گواتمالا در 1954، خلیج خوکهای کوبا در 1960، دولت النده در شیلی 1970، کنتراهای نیکاراگوئه و مجاهدین افغان در دهه ی 1980 موید این ادعا هستند.



منابع و مآخذ:
***************************************

1. کتاب سازمان های اطلاعاتی و سیاست خارجی (مطالعه ی موردی نقش سازمان سیا در سیاست خارجی آمریکا)، دکتر مهدی میرمحمدی، صص 56-58، صص 99-101، صص 115-116، صص 118-121، صص 136- 140، صص 150- 159، صص 209- 212.