جایگاه ویژه حرم امام رضا(ع)
بر طبق روایات معتبر، مرقد مطهر علی بن موسی الرضا علیه السلام بوستان سرسبز و خرمی است از بوستان‌های بهشتی و اگر آدمی بتواند خود را از پلیدی‌ها و وسوسه‌های شیطانی رهانیده و روح خود را شکوفا سازد و نفس را به فضیلت‌ها و پرستش خدای متعال آرایش دهد، در همین دنیا می‌تواند عطر دل انگیز بهشتی را از رواق‌های نورانی و اطراف ضریح که امواج ناپیدای کرانه انوار معنوی آن را در خود گرفته‌اند، ببوید و صداهای آن جهانی را بشنود و دریابد که حرم مطهر رضوی از باغ‌های خرم و بی‌نظیر بهشتی است. بلکه به یقین منزلت آن حرم فراتر از آن است؛ چه این که امام رضا علیه السلام جلوه رضوان خدای متعال است و این جلوه به حدی است که باغ‌های بهشتی در مقابل آن ناچیز می‌نماید.
حضرت رضا(ع) فرمود: «و هی بأرض طوس و هی و الله روضة من ریاض الجنة؛ این بقعه در سرزمین طوس است و سوگند به خدا که باغی است از باغ‌های بهشت.»
در روایتی دیگر فرمود: «این بقعه، بوستانی است از بوستان‌های بهشت و محل رفت و آمد فرشتگان الهی و هم‌واره تا زمانی که در صور دمیده شود، گروهی از فرشتگان از آسمان به سوی آن مرقد مطهر فرود می‌آیند و گروهی از آنان از آن جا به سوی آسمان بالا می‌روند.»
امام هادی(ع) پس از آن به مستجاب بودن دعا در آن بقعه مبارک اشاره می‌کند و می‌فرماید: «دلیل مستجاب شدن دعا در آن جا، این است که آن محل و قبر آن حضرت، از بقعه‌های بهشت است و هر مؤمنی که آن جا را زیارت کند، خداوند او را از آتش نجات داده و داخل بهشت خواهد کرد.»
طبق روایت جناب شیخ صدوق، امام جواد(ع) با تعبیری لطیف به این نکته اشاره می‌کند. آن حضرت فرمود: «میان دو کوه طوس، مشتی از خاک بهشت گرفته شده و در آن جا گذاشته شده است؛ هر کس داخل آن شود، روز قیامت از آتش جهنم در امان خواهد بود.»
به احتمال زیاد، مقصود امام جواد(ع) از داخل شدن در حرم، زیارت آن حضرت باشد؛ به همان سان که احتمال می‌رود مقصود ظاهر سخن باشد. بر طبق ظاهر این حدیث حتی داخل شدن در روضه مطهر، آثار شگفت انگیزی دارد.
فضیلت زیارت با معرفت امام رضا(ع)
روایات مختلف و متعدد نشان می‌دهد زیارت هرگاه از روی معرفت باشد، زائر را به اهداف عالی می‌رساند. از امام باقر علیه السلام در این باره چنین نقل کرده‌اند: «فمن زاره عارفاً بحقه؛ کسی که حضرت را زیارت کند و حق او را بشناسد.»
این تعبیر از امام صادق، امام کاظم، امام رضا، و امام جواد علیهم السلام درباره آن حضرت نقل شده است. برطبق این روایات، پاداش زیارت آن حضرت زمانی به انسان خواهد رسید که زائر به حق آن حضرت معرفت داشته باشد و به درستی بداند چه کسی را زیارت می‌کند.
از بررسی مجموع روایات استفاده می‌شود که زیارت از روی معرفت، آن است که زائر معتقد باشد امام علی بن موسی الرضا علیه السلام هشتمین معصوم، حجت و خلیفه خداست و پس از او چهار معصوم حجت وخلیفه خدا در روی زمین خواهند بود. به عبارت دیگر، زائری حق امام هشتم را به درستی می‌شناسد که شیعه دوازده امامی باشد و تنها محبت و دوست داشتن ایشان کفایت نمی‌کند.
بزنطی از آن حضرت چنین نقل کرده است: «هر کس از دوستان من که حق مرا بشناسد و زیارتم کند، روز قیامت او را شفاعت خواهم کرد.»
بر طبق این حدیث، افزون بر دوستی حضرت، شناخت حق وی برای دستیابی به شفاعت آن حضرت لازم است. در روایتی دیگر از آن حضرت این گونه نقل کرده‌اند: «هر کس مرا زیارت کند و حق اطاعتی از مرا که خدای تبارک و تعالی بر مردم واجب کرده، بشناسد، من و پدرانم روز قیامت شفاعت کنندگان او خواهیم بود.»
امام صادق علیه السلام این حق را که شناخت آن اهمیت ویژه‌ای دارد به روشنی توضیح داده است. آن حضرت فرمود: «یکی از فرزندان من در شهر طوس در سرزمین خراسان کشته خواهد شد! هر کس او را زیارت کند و حق او را بشناسد، روز قیامت خودم دست او را خواهم گرفت و روانه بهشت خواهم کرد؛ گر چه اهل گناه کبیره باشد.»
از امام صادق پرسیدند: شناخت حق آن حضرت یعنی چه؟ حضرت فرمود: «یعنی بداند که او امام و حجت خداست و اطاعت از او واجب و او غریب و شهید است.»
بر طبق روایتی دیگر، امام صادق علیه السلام فرمود: «زیارت با معرفت امام حسین علیه السلام آن است که زائر بداند آن حضرت از ناحیه خدای عزوجل امام است و اطاعت از ایشان بر همه مردم واجب است.»
درباره حضرت رضا علیه السلام نیز فرمود: «کسی که آن حضرت را زیارت کند و معتقد باشد که ایشان پس از پدرش موسی بن جعفر، امام معصوم و حجت خداست و بر همه مردم اطاعت از ایشان واجب است، مانند کسی است که رسول خدا صلوات الله علیه و آله را زیارت کرده است.»
به طور خلاصه، بر طبق روایات مختلف زیارت از روی معرفت عبارت است از: یک- زائر معتقد باشد که امام رضا علیه السلام امام معصوم و حجت خدا است. دو- زائر بر این باور باشد که او هشتمین امام معصوم است. سه- زائر اعتقاد داشته باشد که پس از ایشان چهار امام معصوم دیگر و قبل از ایشان هفت امام معصوم دیگر که آخرین آن‌ها حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام است، وجود داشته است.
همه این سه نکته را می‌توان در یک مسئله خلاصه کرد و آن این که زائر شیعه دوازده امامی باشد. افزون بر نکته‌های یاد شده، در برخی از روایات اشاره شده بود که زائر آن حضرت بداند که ایشان غریب است و در غربت و به دور از خانواده‌اش به شهادت رسیده است؛ یعنی امام غریب و شهید است.
پیش گویی از آینده
همان طور که از جناب علی بن مهزیار و حضرت عبدالعظیم حسنی نقل شد، در آن روزگار شمار زائران حضرت رضا علیه السلام بسیار کم بود؛ به گونه‌ای که جناب عبدالعظیم حسنی از امام جواد علیه السلام نقل کردند که از این مسئله بسی شکوه داشت. تا آن جا که اشک‌های آن حضرت بر گونه‌هایش جاری شد. از این رو، هم‌واره مؤمنان را تشویق می‌کردند به زیارت آن مرقد مطهر بروند. اما حضرت رضا علیه السلام خود از آینده مرقد مطهرش خبر داد. آن حضرت به شاعر معروف، جناب دعبل خزاعی فرمود: «طوس در آینده به محل رفت و آمد شیعیان و زائران من تبدیل خواهد شد. شیعیان و دوستانم از دور و نزدیک برای زیارت من به طوس خواهند آمد.»
نیز از آن حضرت نقل شده است: «خدا این مکان(مرقد مرا) محل رفت و آمد شیعیان و دوستان من قرار خواهد داد...» همان طور که آن حضرت اشاره فرمودند: مرقد ایشان از غربت در آمده و در روزگار ما شب و روز مردان و زنان مؤمن از دور و نزدیک با دل‌هایی آکنده از عشق و محبت فرزند فاطمه(س)، به سوی آن مرقد مطهر می‌آیند و با سلام‌های برآمده از ژرفای جانشان در برابر علی بن موسی الرضا علیه السلام فروتنی کرده و می‌کوشند قطره‌ای از دریای ناپیدای کرانه حقوق اهل بیت(ع) را ادا کنند و از آن پایگاه معنویت و کانون ریزش و خیزش رحمت‌های الهی جرعه‌ای بنوشند و از آن بوستان سرسبز و با صفای بهشتی گلی بچینند.
زمان زیارت
زیارت پیامبر خدا صلوات الله علیه و آله و همه معصومان علیهم السلام در همه زمان‌ها مفید و مناسب است؛ چه این که در نهایت از بهترین راه‌های تقرب به خدای متعال است و نباید از آن غفلت ورزید. بلکه باید فرصت‌ها را غنیمت شمرد و هرگاه زمینه زیارت حضرت رضا علیه السلام فراهم شد، از آن بهره برده و به زیارت آن حضرت شتافت.
اما به طور کلی عبادت خدای متعال در برخی از زمان‌ها و مکان‌ها مؤثرتر است. به عنوان مثال، ماه رمضان، شعبان، رجب، شب و روز جمعه و دسته‌ای دیگر از ایام و لیالی که بر طبق روایات، دعا، زیارت و عبادت در آن زمان‌ها بیشتر اثر دارد. از این رو، زیارت آن حضرت نیز در چهارچوب این قاعده کلی در ساعت‌های خاص مانند ثلث آخر شب، قبل از اذان صبح، بین الطلوعین، شب جمعه و... مؤثرتر خواهد بود. با این حال، بر زیارت آن حضرت در دو زمان خاص تأکید شده است.
ماه رجب
بر طبق روایتی که پیش‌تر از این نقل شد و در کتاب‌های معتبر شیعه، از قبیل کافی، تهذیب الاحکام، کامل الزیارات، عیون اخبار الرضا و... گزارش شده است، امام جواد علیه السلام فرمود: «زیارت حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام از حج فضیلت بیشتری دارد.»
آن حضرت در پاسخ به این سؤال که هر گاه کسی به حج رفته و پس از بازگشت از حج به زیارت امام حسین علیه السلام مشرف شده و آن گاه هزینه و مقدمات سفر دوباره به حج برایش فراهم شد، آیا بهتر است به حج رود یا برای زیارت امام رضا علیه السلام راهی خراسان شود، فرمود: «... اگر به خراسان رود و به امام رضا علیه السلام سلام کند، فضیلت بیشتری دارد. لیکن این سفر باید در ماه رجب باشد و سزاوار نیست در این ماه انجام شود؛ چون حکومت به خاطر آن از ما و شما بدگویی می‌کند.»
همان طور که جناب علامه مجلسی از این روایت برداشت کرده، این روایت نشان‌گر آن است که زیارت آن حضرت در ماه رجب مستحب مؤکد است و به طور خاص در این ماه بر آن تأکید شده است. دومین نکته‌ای که جناب مجلسی از این روایت فهمیده، آن است که به سبب تقیه، زیارت آن حضرت ترک می‌شود؛ زیرا امام جواد علیه السلام فرمود: اگر در این زمان به زیارت آن حضرت روید، ما و شما، یعنی شیعیان را آزار خواهند داد؛ از این رو، هر زمانی که این گونه باشد، زیارت حضرت طبق این حدیث ترک می‌گردد.
در روایتی دیگر، از امام جواد علیه السلام نقل کرده‌اند: «زیارت امام رضا علیه السلام در همه زمان‌ها خوب است، ولی با فضیلت‌ترین زمان زیارت آن حضرت، ماه رجب است.»
ایام مخصوص به حضرت رضا(ع)
سخنان جناب علامه مجلسی در بحارالانوار نشان‌گر آن است که بر استحباب زیارت آن حضرت در ایامی که به گونه‌ای به ایشان ارتباط دارد، تأکید بیشتری دارد. این ایام عبارت است از: یک- روز تولد آن حضرت؛ یعنی یازدهم ذی قعده. دو- روز شهادت آن حضرت؛ آخر ماه یا هفدهم ماه صفر و یا بیست و چهارم ماه رمضان. سه- روز بیعت مردم با ایشان؛ یعنی روز اول یا ششم ماه رمضان. در آینده به ششم رمضان اشاره خواهد شد. چهار- روز بیست و سوم ذی قعده که بنابر قولی در چنین روزی آن حضرت به شهادت رسیده است. سید بن طاووس می‌نویسد: در برخی از آثار دانشوران غیر عرب شیعه، بر این نکته تأکید شده است. پنج- روز بیست و پنجم ماه ذی القعده، معروف به روز «دحو الارض»؛ یعنی روزی که خدای متعال زمین را گسترانید و عبادت در آن روز آثار و برکات عظیم و بی‌مانندی دارد. زیارت حضرت رضا علیه السلام در این روز بسیار تأکید شده است و جناب میرداماد آن را از افضل اعمال این روز دانسته است. شش- روز ششم ماه رمضان. سید بن طاووس می‌نویسد: روایت شده است که مناسب است دو رکعت نماز خوانده شود و در هر رکعت حمد یک بار و سوره توحید بیست و پنج بار قرائت شود و مناسب آن است که این نماز در حرم مطهر حضرت رضا پس از زیارت آن حضرت خوانده شود. هفت- روز چهارشنبه. سید بن طاووس در جمال الاسبوع می‌نویسد: روز چهارشنبه به نام امامان موسی بن جعفر، علی بن موسی، محمد بن علی و علی بن محمد علیهم السلام است. از این رو، زیارت آن حضرت در چنین روزی مستحب است. هشت- روز جمعه، زیارت پیامبر، حضرت فاطمه و دوازده امام و از جمله حضرت علی بن موسی الرضا علیهم السلام مستحب است.
چرا امام هشتم را رضا نامیدند؟
میان همه نام‌ها و القاب هشتمین امام شیعیان، حضرت علی بن موسی(ع)، لقب «رضا» به معنای خشنود و خرسند از همه مشهورتر است. اما آن حضرت از چه چیزی خرسند بودند که به این نام شهره شدند؟ نام اصلی امام هشتم «علی» است و لقب یا نام معروفش رضاست. به طوری که از روایات فهمیده می‌شود، علت نام‌گذاری رضا بر آن حضرت از چند جهت است: 1- آن حضرت مورد رضا و پسند خداوند در آسمان و رسول خدا(ص) و امامان در زمین بود.(بحار الانوار، ج49، ص4) 2- مخالف و موافق شیعه و سنی او را پسندیدند و آن حضرت مورد رضا و پسند همه بود. 3- آن حضرت راضی به رضای پروردگار بود و این خصلت ارزشمند را که مقامی بالاتر از مقام صبر نیست، به طور کامل داشت.(انوار البهیّه، ص 14)
جالب این که به دلیل رابطه میان مأمون و امام رضا(ع) و قبول ولایت‌عهدی از سوی ایشان، این سؤال در زمان حیات حضرت و چندی پس از آن نیز مطرح شده است و برخی دلیل آن را رضایت‌مندی امام از پذیرش ولایت‌عهدی عنوان می‌کردند!
در روایات آمده شخصی از فرزند امام رضا(امام جواد علیهما السلام) علت این نام‌گذاری پدر را جویا می‌شود. حضرت جواد(ع) ضمن رد هر گونه رضایت پدر بزرگوارش از پذیرش ولایت‌عهدی، به صراحت می‌فرماید: دروغ گفتند و به گناه اندر افتادند! چنین نیست، بلکه خداوند تبارک و تعالی او را «رضا» نام داده است؛ زیرا او در آسمان خدا از او راضی بود و در زمین خدا از پیامبر و امامان پس از او رضایت داشت.
آن شخص از امام می‌پرسد: مگر همه نیاکان چنین نبودند که خدای عزوجل و پیامبرش از او راضی باشند، پس چرا در این میان، تنها پدر شما را رضا نامیدند؟
امام جواد(ع) در پاسخ فرمود: چون همان گونه که همسویان و دوستانش از او خرسند بودند، دشمنان و مخالفانش هم از وی رضایت داشتند و این وضعیت برای هیچ یک از نیاکان ایشان رخ نداده بود؛ از همین رو تنها او را «رضا» نامیده‌اند.
در روایت دیگری هم آمده است که حضرت موسی بن جعفر(ع) هر گاه فرزندش علی بن موسی را خطاب می‌کرد، او را با کنیه «ابوالحسن» فرا می‌خواند و هنگامی که می‌خواست فرزندش را نزد او آورند یا درباره او سخن می‌گفت، وی را با لقب «رضا» نام می‌برد. این در حالی است که آن زمان، هنوز نه از حکومت مأمون خبری بود و نه از ولی‌عهد شدن امام رضا(ع)!