به گزارش گروه دفاع و امنیت مشرق، هواپیماهای رزمی برای ایجاد امکان پرواز تا اهدافی فراتر از برد پروازی معمول، با سوختگیری هوایی به مقاصد مورد نظر خود دسترسی پیدا می‎کنند. در این فرایند یک هواپیما در نقش سوخترسان و هواپیمای دیگر به عنوان دریافت کننده سوخت و اجرا کننده مأموریت اصلی ایفای نقش می‎نمایند.

در دهه‎های ابتدائی دوران هوانوردی با هواپیماهای موتوردار، درک نیاز به سوختگیری هوایی در پرواز، خلبانان مبتکر و شجاع را به این فکر انداخت که در حال پرواز با گرفتن قوطی‎های حاوی سوخت از کشتی‎ها توسط چنگک و ریختن آن به باک هواپیمای خود به افزایش مدت زمان پرواز اقدام کنند.

هر چند که اینگونه بررسی و فعالیت‎ها برای ممکن کردن سوختگیری در حال پرواز از 1918 آغاز شد اما اثر بخشی ناکافی و مخاطرات فراوان راه حل بهتری را طلب می‎کرد. نهایتاً در 1923 اولین سوختگیری هوایی یک هواپیما از هواپیمای دیگر با موفقیت به انجام رسیده و راه حل مناسب ایجاد شد.


امروز بیش از 90 سال از اولین سوختگیری هوایی در دنیا، 63 سال از اولین سوختگیری هوایی رزمی (در جنگ کره) و 40 سال از اولین سوختگیری هوایی در کشورمان می‎گذرد. در این مدت بزرگترین و تأثیرگذارترین مأموریت‎های تهاجم هوایی در دنیا و ایران به واسطه همین قابلیت سوختگیری در آسمان ممکن شده است.

برای نمونه می‎توان به عملیات نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران (نهاجا) علیه پایگاه‎های هوایی H-3 در غرب عراق و حضور بمب‎افکن‎های ولکان نیروی هوایی انگلیس در جنگ فالکلند در نزدیکی آرژانتین به واسطه سوختگیری هوایی اشاره کرد.

پیش از انقلاب اسلامی ایران، هواپیماهای جنگنده بمب‎افکن اف-4 فانتوم (در سه گونه موجود آن) و جنگنده رهگیر اف-14 قابلیت سوختگیری هوایی داشتند. سوخترسان‎های موجود در نهاجا نیز شامل 13 فروند بوئینگ707 و 3 فروند بوئینگ747 بود که یکی از بزرگترین ناوگان‎های سوخترسان را در نیروهای هوایی دنیا تشکیل می‎دادند.

لازم به ذکر است که سوخترسان‎های 747 کشورمان، خود توانایی سوختگیری هوایی از دو نوع سوخترسان موجود در کشور را دارند. هر چند برد پروازی این هواپیما بسیار بالا است اما وجود این قابلیت برای افزایش مداومت پرواز یا برد پروازی این هواپیما در صورت لزوم مفید خواهد بود.
 

لازم به ذکر است دو روش عمده سوخترسانی هوایی توسط سوخترسان‎های بزرگ استفاده از بوم و سبد است. در روش اول یک بوم حاوی لوله سوخت‎دهی در انتهای بدنه هواپیما نصب شده و برای اجرای عملیات لوله از بوم به صورت تلسکوپی خارج شده و دریچه ورود سوخت در هواپیمای رزمی متصل می‎شود. در روش دوم یک سبد که به انتهای لوله انعطاف‎پذیر متصل است از سامانه سوخترسانی خارج شده و به لوله سوختگیری در هواپیمای رزمی وصل می‎شود.
 
 
 

با این روش در مقایسه با بوم، میزان کمتری سوخت در واحد زمان قابل انتقال است اما این سامانه کوچکتر و سبکتر از مجموعه ادوات بوم سوخترسانی بوده، هر هواپیمای سوخترسان امکان حمل دستکم 2 سامانه از این نوع را داشته و حفظ وضعیت دو هواپیمای سوخترسان و دریافت کننده طی عملیات سوختگیری با محدودیت کمتری روبرو می‎شود.

هواپیماهای سوخترسان بوئینگ747 با وجود ابعاد بزرگتر و حجم سوخت قابل حمل بیشتر، تنها با استفاده از یک بوم سوخترسانی امکان تغذیه هواپیماهای رزمی را داشته اما بوئینگ‎های 707 دارای یک بوم و دو سامانه سبد هستند و در نهایت می‎توانند به طور همزمان به سه هواپیما سوخترسانی کنند. البته نصب سامانه سبد روی 747ها نیز در صورت لزوم در آینده قابل اجرا خواهد بود.

توانمندی راهبردی در جنگ تحمیلی

مدت کوتاهی پس از انقلاب اسلامی، نیروهای مسلح کشورمان درگیر جنگی فراگیر و تحمیلی از سوی رژیم بعث عراق شدند و نیروی هوایی ارتش به عنوان یک یگان واکنش سریع مأمور به انهدام نفرات، تجهیزات، استحکامات، پایگاه‎های نظامی و مراکز مهم اقتصادی این رژیم بود. در این راستا برای انهدام اهداف موجود در عمق خاک عراق توسط هواپیماهای بمب‎افکن اف-4 و نیز برای حفاظت دائمی از مراکز سیاسی و اقتصادی و مرزهای هوایی کشور در مناطق عملیاتی توسط «اف-4 فانتوم» و «اف-14 تامکت» توان سوختگیری هوایی به یکی از مهترین قابلیت‎های نهاجا تبدیل شد.

در نتیجه متخصصان این نیرو همواره در آماده نگاه داشتن و حفظ ناوگان سوخترسان کشور کوشش کرده و خلبانان این ناوگان با هماهنگی کامل با هواپیماهای رزمی و از خودگذشتگی‎های فراوان در تلاش رزمندگان ایران اسلامی برای کسب برتری در مقابل ارتش بعث عراق کارنامه درخشانی از خود برجای گذاشتند.
 

به گزارش مشرق، ممکن شدن عملیات‎های بمباران اهداف در عمق خاک دشمن از جمله حمله به پایگاه‎های H-3 عراق نزدیک مرز اردن توسط جنگنده‎های اف-4ئی که عملیاتی برون‎مرزی برای هواپیماهای سوخترسان کشورمان نیز محسوب می‎شود و حفاظت دائم از کاروان کشتی‎های تجاری و نفتکش و حراست آسمان پایانه‎های نفتی خصوصاً جزیره خارک توسط جنگنده‎های نهاجا تنها به کمک همین ناوگان سوخترسان ممکن می‎شد.
 

در سوی دیگر میدان، نیروی هوایی عراق که در بخش عمده جنگ از وجود هواپیماهای بزرگ سوخترسان بی‎بهره بود در حمله به اهداف داخل خاک ایران تنها به هواپیماهای بمب‎افکن بزرگ خود وابسته بود که پرواز آنها در داخل خاک ایران با مخاطرات فراوانی روبرو بوده و به ساقط شدن اکثر این هواپیماها انجامید. همچنین هواپیماهای بسیار سریع میگ-25 نیز هر چند عمدتاً در نفوذ به مرزهای ایران موفق بودند اما به دلیل خطای سامانه‎های هدفگیری خود در انهدام اهداف نظامی و اقتصادی موفقیتی کسب نمی‎کردند و در نهایت با حضور رهگیرهای کشورمان عمدتا مجبور به ترک منطقه می‎شدند.

اما با مجهز شدن جنگنده‎های فرانسوی میراژ اف-1 نیروی هوایی عراق به قابلیت سوخترسانی به یکدیگر، زهردارترین عملیات‎های هوایی این کشور علیه ایران به وقوع پیوست. نمونه بسیار معروف این دست عملیات‎ها نفوذ به عمق خاک ایران و بمباران نیروگاه برق نکا در مازندارن است.
 

همچنین بخشی از گسترش جغرافیایی جنگ نفتکش‎ها توسط عراق نیز مدیون همین قابلیت است. بعدها عراقی ها این رویه را ادامه داده و ضمن ایجاد قابلیت سوختگیری هوایی روی هواپیماهای شرقی خود مانند میگ-27 و سوخو-22 ، هواپیماهای سوخترسان ایلیوشین-76 را نیز از روسیه (شوروی سابق) خریداری کرده و سعی در افزایش توان سوخترسانی هوایی خود نمودند که با نگاهی به نقش بی‎بدیل و موفق سوخترسان‎های بوئینگ707 و 747 کشورمان اتفاق افتاد.

برای فانتوم به کام تامکت

متخصصان کشورمان نیز با درک برخی مشکلات و محدودیت‎های استفاده از هواپیماهای سوخترسان بزرگ و احتمالاً نحوه عملیات میراژهای عراقی، در اواخر جنگ تحمیلی اقدام به توسعه سامانه سوخترسانی هواپیماهای جنگنده به جنگنده کردند. اولین محصول این ایده، سامانه سوخترسانی با سبد نصب شونده زیر بدنه جنگنده اف-4 فانتوم برای سوخت‎دهی به رهگیرهای اف-14تامکت بود.

لازم به ذکر است در سوخترسانی جنگنده به جنگنده به دلیل سنگینی و بزرگی بوم تنها از سبد و لوله انعطاف‎پذیر متصل به آن استفاده می‎شود.

یکی از مواردی که برای اف-14های کشورمان در عملیات‎های طولانی مدت بر فراز خلیج فارس که بسیاری از آنها بیشتر از 5 ساعت به طول می‎انجامید، محدودیت ایجاد می‎نمود لزوم بازگشت به داخل ایران و رسیدن به منطقه ایستایی هواپیمای سوخترسان، اجرای عملیات سوختگیری و بازگشت به منطقه بود که با توجه به خالی شدن آسمان از هواپیمای رهگیر بعضاً دشمن از همین فرصت استفاده نموده و اقدام به حمله می‎نمود.
 

ایجاد امکان سوخت‎دهی به سایر جنگنده‎ها در هواپیمای جنگنده اف-4 این مزیت را ایجاد می‎نمود که سوخترسان به هواپیمای اف-14 در حال گشت‎زنی نزدیک شده و بدون خالی شدن منطقه از هواپیمای شکاری عملیات سوختگیری هوایی نیز انجام شود. اولین آزمایش‎های این قابلیت در فروردین ماه 1367 به انجام رسید که  کاملاً موفقیت آمیز بوده در حالی که افزودن این قابلیت به هواپیمای اف-4 برای اولین بار در دنیا در ایران به انجام می‎رسید.

دیگر تلاش ارزنده متخصصان نهاجا در گسترش توانایی سوختگیری هوایی در جنگنده‎های نهاجا که در دوران جنگ تحمیلی آغاز شده بود افزودن توانایی سوختگیری در حال پرواز به جنگنده‎های اف-5 تایگر بود.

خاطرات امیر خلبان فضل الله جاویدنیا نشان می‎دهد اولین تایگر تغییر یافته در این پروژه در رژه هوایی 31 شهریور ماه 1367 حاضر شد. در زمان جنگ این جنگنده کوچک و چابک به دلیل محدودیت برد برای ایجاد امکان نفوذ به خاک عراق قادر به حمل مهمات زیادی نبود و در عوض سوخت بیشتری حمل می‎نمود.
 

همچنین در مأموریت‎های گشت هوایی نیز مداومت پروازی این هواپیما کمتر از اف-4 و اف-14 بود که با ایجاد قابلیت سوختگیری هوایی مداومت و برد پروازی این جنگنده به میزان قابل توجهی افزایش یافت.

در تصاویر منتشر شده دو نمونه هواپیمای تکنفره اف-5ئی و دو نفره اف-5اف مجهز به لوله سوختگیری که به طور ثابت سمت راست کابین خلبان نصب شده است مشاهده شده‎اند. به گزارش مشرق، در حالیکه به نظر می‎رسد ایران اولین کشوری است که اف-5های خود را به سامانه سوختگیری هوایی به طور عملیاتی و با اتکا به توان داخلی مجهز کرده اما متأسفانه تصاویر مناسبی از اجرای سوختگیری هوایی توسط این جنگنده در کشور منتشر نشده است.

 

بدیهی است این هواپیماها قابلیت سوختگیری از سامانه سوخترسان نصب شده در هواپیمای اف-4 را نیز دارند و همانطور که در مورد میراژهای عراقی اشاره شد با روش سوختگیری جنگنده به جنگنده و نفوذ هر دو هواپیمای سوخترسان و دریافت کننده در عمق خاک دشمن برد پروازی هواپیمای رزمی به میزان چشمگیری افزایش می‎یابد در حالی که با اتکا به سوخترسان‎های بزرگ به دلیل خطر بسیار بالای انهدام سوخترسان اجرای چنین عملیاتی تقریبا ناممکن است.

امروزه نسل جدید سامانه سوخترسانی نصب شونده در هواپیمای جنگنده تحت پروژه صانع توسعه یافته است. این سامانه‎ها در مأموریت‎های مربوطه زیر بدنه هواپیما نصب شده و در بقیه مواقع به راحتی جدا می‎شوند.
 

شاهین‎ها هم دورپرواز می‎شوند

پس از پایان جنگ تحمیلی نیروی هوایی ارتش ایجاد یا ارتقاء قابلیت‎های سوختگیری هوایی و افزایش برد را برای جنگنده‎های جدید خود نیز آغاز کرد.

به گزارش مشرق، یکی از این فعالیت‎ها تجهیز جنگنده «میگ-29 فالکروم» به لوله سوختگیری هوایی بود. در طراحی این هواپیمای از ابتدا سامانه سوختگیری هوایی در نظر گرفته نشده و محلی برای این منظور در بال و بدنه آن وجود نداشت.

در زمان اجرای این پروژه در نهاجا کشور روسیه به عنوان سازنده این جنگنده هنوز میگ-29های خود را به سامانه سوختگیری هوایی مجهز نکرده و بنا بر این هیچ الگو و نمونه مشابه خارجی از این اقدام برای فالکروم موجود نبود. اجرای این پروژه نیازمند بررسی‎های جامع و محاسبات و ایجاد تغییراتی در سامانه‎های مختلف از جمله سامانه الکترونیکی ورود و خروج سوخت، سامانه‎های برقی و سیم‎کشی، ایجاد مسیر عبور سوخت به مخازن و سامانه‎های مرتبط موتور بوده و آزمایشگرهای لازم برای ایجاد این قابلیت در این جنگنده مهم طراحی و ساخته شد.
 

این سامانه نخستین بار در تابستان 1374 یعنی کمتر از 5 سال پس از ورود میگ-29 به ایران اولین آزمایش خود را با دریافت سوخت از بوئینگ707 با موفقیت به انجام رساند. سامانه طراحی شده که از آن با نام طالع یاد می‎شود روی یک فروند میگ-29 دو نفره به صورت ثابت نصب شده و طبق اخبار اعلام شده قابلیت نصب یا برداشتن به تناسب مأموریت محوله را داشته است.
 

پس از اجرای این پروژه اخباری مبنی بر ارتقاء این سامانه تحت برنامه جدیدی به نام طلیعه منتشر شد که مربوط به سامانه سوختگیری هوایی با قابلیت‎های بیشتر برای میگ-29 می‎شد. احتمالاً طراحی و ساخت سامانه‎ای با قابلیت جمع شدن در بدنه از اهداف این پروژه بوده.

البته اخبار رسمی از نتیجه نهایی طرح طالع و وضعیت طرح طلیعه منتشر نشده و مدتهاست دیگر تصاویر و اخباری از سوختگیری هوایی روی همه فالکروم‎های ایرانی در رزمایش‎ها و یا نمایشگاه‎ها دیده نشده است.

دیگر پروژه اجرا شده روی جنگنده میگ-29 در زمینه افزایش برد این هواپیما نصب مخازن سوخت 1200 لیتری ساخت ایران زیر بال آن است که با نام پروژه "خورشید" شناخته می‎شود. نصب مخزن سوخت اضافی زیر بال هر چند بر محدودیت فضای حمل تسلیحات زیر بال فالکروم‎ها می‎افزاید اما در مأموریت‎های آموزشی، عزیمت به نقاط مختلف کشور برای حضور در تمرین‎ها و رزمایش‎ها و برخی مأموریت‎های دیگر مفید خواهد بود.

از گسترش دستاورد این پروژه در تمامی ناوگان میگ-29های کشور نیز خبری در دست نیست.


صرف نظر از میزان عملیاتی شدن پروژه‎های اجرا شده روی هواپیمای میگ-29 که شاخص بسیار مهم برای برآورد افزایش توان رزمی آن است اصل انجام این فعالیت‎ها در جهت رفع مشکلات تجهیزات موجود ارزشمند است زیرا هواپیمایی که فلسفه طراحی آن در شوروی سابق دفاع نقطه‎ای از اماکن حساس با درصد وابستگی بسیار به پایگاه خود بوده، را به هواپیمایی با قابلیت گشت رزمی طولانی مدت یا امکان اجرای عملیات‎های تهاجمی در فواصل دور از پایگاه خود می‎نماید.

خصوصاً اعلام خبر آزمایش موشک هدایت لیزری روی میگ-29 در رزمایش مدافعان حریم ولایت در تبریز گواه علاقه نهاجا به افزودن به مأموریت‎های قابل اجرا با این جنگنده ارزشمند است.

نمونه‎ای دیگر از فعالیت‎های جهادخودکفایی نهاجا در زمینه سوخترسانی هوایی ایجاد قابلیت سوختگیری هواپیمای بمب‎افکن راهکنشی «سوخو-24 فنسر» از هواپیماهای بوئینگ707 است.

هر چند بمب‎افکن‎های فنسر قابلیت سوخت‎دهی هوایی به یکدیگر را با استفاده از سامانه «اوپاز-1آ» دارند اما تطبیق این هواپیمای شرقی با سوخترسان بوئینگ آمریکایی کاری بود که در ایران به انجام رسیده و به این هواپیما قابلیت بهره‎گیری از ناوگان سوخترسان‎های راهبردی نهاجا را داد.

بمب‎افکن‎های سوخو-24 کشورمان با سوختگیری هوایی امکان حمل محموله جنگی قابل توجهی را تا شعاع بیشتر از 1500 کیلومتر داشته و در رزمایش‎های مختلف نیز آن را نمایش داده‎اند.
 
 
 

به گزارش مشرق، با توجه به امکان نصب سامانه سوخترسانی با سبد روی هواپیماهای جنگنده و نیز بهره‎مندی 707ها از دو سامانه سوخت‎دهی با سبد در هر پرواز که موجب می‎شود به طور همزمان به دو جنگنده سوخترسانی کنند برای افزایش قابلیت‎های عملیاتی هواپیماهای اف-4ئی و آر-اف-4ئی دستکم یک فروند از هر یک از این دو گونه هواپیمای اف-4فانتوم نیز به لوله سوختگیری هوایی مجهز شده‎اند.
 

سامانه استاندارد سوختگیری هوایی جنگنده بمب‎افکن فانتوم مشابه روش استاندارد نیروی هوایی آمریکا سوختگیری با استفاده از بوم سوخترسانی است. با توجه به محدودیت‎های همراهی دسته‎های پروازی رزمی توسط سوخترسان‎های بزرگ و خطرات حضور این هواپیماهای ارزشمند در مناطق عملیاتی هواپیماهایی که با روش بوم سوختگیری می‎شوند عملاً تنها در موارد خاصی امکان بهره‎مندی از این هواپیماها را در مأموریت‎های برون مرزی خواهند داشت.

بنا بر این با تجهیز هواپیماهای اف-4 به لوله سوختگیری این هواپیما می‎تواند در مأموریت‎های دوربرد توسط هواپیماهای جنگنده در نقش سوخترسان پشتیبانی شده تا از محدودیت‎های رزمی آنها کاسته شود.

به عنوان آخرین نمونه از تلاش‎های متخصصان کشورمان در جهت افزایش برد و مداومت پروازی ناوگان جنگنده‎های نهاجا می‎توان به نصب مخازن سوخت 1040 لیتری مربوط به هواپیمای اف-5 روی جنگنده «میراژ اف-1» اشاره نمود.

میراژهای کشورمان توجه به شرایط استثنایی ورودشان به ایران علاوه بر نداشتن دفترچه‎ها و کتاب‎های فنی بسیاری از تجهیزات جانبی را نیز همراه نداشتند. همچنین لوله سوختگیری هوایی این هواپیما که به صورت ثابت روی دماغه آن قرار دارد تنها در تعدادی از آنها وجود داشت.
 

در نتیجه برای افزودن به شعاع پروازی این جنگنده اقدام به نصب دو مخزن سوخت اضافی هواپیمای اف-5 (که زیر بدنه آن نصب می‎شوند) زیر دو بال میراژ شد. به این ترتیب میراژهای نهاجا با برخورداری از این مخازن امکان حمل 2080 لیتر سوخت اضافی را پیدا می‎کنند که در حدود 50 درصد به ظرفیت سوخت داخلی معمول این هواپیما افزوده می‎شود.

حمل سوخت اضافی در مخازن اضافه خارج بدنه و سوخترگیری هوایی راهکارهایی برای افزایش قابلیت‎های پروازی هواپیماهای رزمی در زمینه های برد و مداومت پرواز هستند که ضمناً به کاهش هزینه تعمیر و نگهداری به دلیل کاهش تعداد نشست و برخاست هواپیما و نیاز کمتر به تعویض قطعات تندمصرف نیز می‎انجامند.

نیروهای هوایی دارنده سامانه‎های سوخترسانی هوایی از توسعه پایگاه‎های متعدد و کامل در تمام نواحی جغرافیایی خود بی نیاز می‎شود و امکان پاسخ‎گویی به تهدیدات در مناطقی بسیار دورتر از مرزهای خود را دارند.

این قابلیت باعث می‎شود تا هواپیمای رزمی به جای حمل سوخت اضافی محموله جنگی بیشتری حمل کرده و در نتیجه با تعداد کمتری هواپیما میزان مشخصی از مهمات به هدف مورد نظر شلیک شود. بنا بر این نیروهای هوایی که قابلیت سوختگیری هوایی دارند از دست بلندی برای ضربه زدن به اهداف دشمن برخوردار بوده و ارزش بازدارندگی بالاتری نیز ایجاد می‎نمایند.