مشرق- طرح صلح «دمیستورا» در آغاز راه با «بحران» مواجه شده و به نظر نمی‌آید بتواند گرهی از بحران سوریه را باز کند و شکست در ماموریت وی به عنوان نماینده دبیر کل سازمان ملل، نشان می‌دهد که سازمان ملل 4 سال پس از آغاز بحران گام موثری در کاهش بحران امنیتی یک عضو خود برنداشته است. از این منظر بحران سوریه معیار روشنی است بر میزان توانایی و کارایی شورای امنیت سازمان ملل. اما در مورد اینکه ماموریت دمیستورا چیست و به کجا خواهد انجامید نکاتی وجود دارد:
1- ماموریت دمیستورا پیدا کردن راه حل سیاسی برای بحران سوریه است. طرحی که او برای تحقق آن تلاش می‌کند شامل دو بخش اصلی می‌شود؛ آتش‌بس میان ارتش و معارضان مسلح و تشکیل دولت ملی ائتلافی و در واقع دولتی که مخالفان آن را قبول داشته باشند. آتش‌بس مورد نظر نماینده بان کی مون عمدتا ناظر به اجرای آتش‌بس در حلب است و دولت ائتلافی در واقع دولت مخالفان است. بر اساس طرح دمیستورا بجز ارتش و وزارتخانه‌های امنیتی، بقیه وزارتخانه‌ها و سازمان‌های سوریه باید به مخالفان سپرده شود! منظور دمیستورا از مخالفان هم تنها گروهی از مخالفان نظام بشار اسد است. این‌ها همان مخالفانی هستند که مورد حمایت رسمی و جدی غرب می‌باشند. همان‌ها که در بخش نظامی با عنوان «ارتش آزاد»- جیش‌الحر- شناخته می‌شوند.
با این وصف کاملا واضح است که دولت مورد نظر نماینده دبیر کل حتی از حمایت مخالفان هم برخوردار نیست و تنها شامل گروهی می‌شود که پس از بحران 1390 سوریه توسط آمریکا به وجود آمده است. پس تشکیل دولت ائتلافی قادر نیست به درگیری‌ها در سوریه پایان دهد و از قضا چنین دولتی دامنه مناقشات امنیتی را افزایش می‌دهد چرا که گروه‌هایی نظیر داعش و جبهه النصره که به طور مسلحانه با دولت درگیر هستند و نیز گروه‌هایی نظیر «تنسیق» که با روش سیاسی با دولت کنونی مخالفت می‌کنند، توافق بشار اسد و جیش‌الحر را یک اقدام خطرناک علیه خود ارزیابی کرده و با آن به مقابله برمی‌خیزند.
ماموریت دمیستورا برای استقرار آتش‌بس در حلب هم درست در زمانی اتفاق افتاده که ارتش سوریه طی ماه‌های اخیر به پیشروی‌های مهمی دست یافته است و از این رو طراحی کیش و مات‌گونه وی در صفحه شطرنج سوریه نوعی سرگرم‌سازی و به دست آوردن زمان به حساب می‌آید. در این بین دولت سوریه اعلام کرده است که طرح دمیستورا را قابل بررسی می‌داند و این در حالی است که در مورد مهمترین بند این طرح، دولت سوریه با نماینده دبیرکل سازمان ملل اختلاف نظر جدی دارد.
2- از یک منظر طرح دمیستورا باز تولید طرح روسیه در کنفرانس ژنو یک (9تیر 91 مصادف با 30 ژوئن 2012) تلقی شده است. در زمانی که بحران سوریه در اوج خود بود و گمانه‌زنی‌های زیادی مبنی بر سقوط قریب‌الوقوع دولت اسد وجود داشت، روسیه طرحی را ارائه کرد که مورد پذیرش بسیاری از اعضای شرکت‌کننده در کنفرانس قرار گرفت. البته آمریکایی‌ها گفتند ما مخالفتی با اجرای این طرح نداریم و کمکی هم به اجرای آن نمی‌کنیم. طرح روسیه در آن مقطع 6 بند داشت و به طرح شش ماده‌ای روسیه برای حل بحران سوریه مشهور شد. یکی از این بندها ناظر بر آتش‌بس بین دو طرف بود و بند دیگری به تشکیل دولت وحدت ملی اختصاص یافت بدون آنکه درباره چگونگی و شرایط تشکیل دولت ائتلافی توافقی صورت گرفته باشد. در آن مقطع کوفی عنان به عنوان نماینده مشترک دبیر کل سازمان ملل و اتحادیه عرب اعلام کرده بود که در ماموریت خود شکست خورده و نتوانسته کمکی به کاهش بحران سوریه بنماید.
بعد از این هم وی کنار رفت و «اخضر ابراهیمی» جای وی را گرفت. اما هم‌اینک دمیستورا پیگیری‌های خود را در راستای طرح ژنو یک معرفی می‌کند و حال آنکه شرایط حاکم بر دولت و معارضه سوری در این فاصله دو سال و اندی تا حد زیادی تغییر کرده است و به خصوص این طرح برای دولت سوریه جذابیت و اهمیتی ندارد.
موضع روسیه در قبال طرح دمیستورا تا حد زیادی مثبت است. از این رو همزمان با اقدامات استیفان دمیستورا، وزارت خارجه روسیه بر حجم فعالیت‌های خود افزوده است. سفر اخیر ولید المعلم وزیر خارجه سوریه به روسیه، سفر امیر عبداللهیان معاون وزیر خارجه ایران و اظهارات پوتین مبنی بر لزوم سرعت دادن به ابتکارها درباره سوریه از این موضوع حکایت می‌کند. همزمان اعلام شده است که عربستان و ترکیه با این طرح مخالفند و آن را طرحی برای مشروعیت‌بخشی به بشار اسد خوانده‌اند کما اینکه از فرانسه و رژیم صهیونیستی هم در زمره مخالفان طرح دمیستورا نام برده می‌شود. اما در عین حال درباره اینکه آیا این چهار دولت به طور واقعی هم با طرح یاد شده مخالفند و یا با اعلام مخالفت سعی می‌کنند موضع معارضه ضد بشار اسد را مستحکم کنند، تردید جدی وجود دارد.
3- طرح دمیستورا نسبتی هم با طرح فرانسه و ترکیه موسوم به «ایجاد منطقه ممنوع پرواز» دارد. یک سال پس از آغاز بحران سوریه، این دو عضو ناتو پیشنهاد کردند که در مناطق شمالی سوریه و با محوریت استان حلب، منطقه ممنوعه پروازی به اجرا گذاشته و در این محدوده با تحرک هوایی و موشکی ارتش سوریه مقابله شود. هدف آنان این بود که تحت پوشش ادعای بشردوستانه- اسکان آسیب‌دیدگان از جنگ- مخالفان بشار اسد را سازماندهی کنند و از طریق مناطق سوریه، دولت دمشق را تهدید کنند. چنین اقدامی از یک‌سو وجهه‌ای بین‌المللی پیدا می‌کرد چرا که ایجاد چنین منطقه‌ای به صدور قطعنامهای در شورای امنیت که در آن روسیه هم حضور دارد، نیازمند است و چنین قطعنامهای اقدامات دولت‌های ترکیه و... که تاثیرات عمیقی در آینده مناسبات ترکیه با همسایگان خود برجای می‌گذارد را تا حد زیادی موجه می‌کرد از سوی دیگر حضور روسیه در چنین روندی از جدایی و شکاف در میان متحدان بین‌المللی و منطقه‌ای اسد حکایت کرده و به مثابه واردکردن ضربه سنگین به دولت دمشق می‌باشد.
طرح ایجاد منطقه ممنوعه پروازی علی‌رغم گذشت دو سال از طرح آن تاکنون هیچ پیشرفتی نداشته و به نظر نمی‌آید به جایی برسد. در طرح دمیستورا سخنی از ایجاد منطقه پرواز ممنوع نیامده و اشاره‌ای هم به نقش ترکیه و عربستان نشده است اما واقعیت این است که منطق طرح یادشده با منطق طرح فرانسه و ترکیه یکی است و حتی می‌توان گفت موفقیت دمیستورا در طرح خود، زمینه را برای اجرایی شدن طرح منطقه پروازممنوع فراهم می‌کند. براساس طرح دمیستورا ارتش سوریه حق شلیک به معارضان ندارد و باید اداره محلی امور استانها را بعهده معارضه قرار دهد. اجرای این طرح به طور طبیعی مانع حرکت هواپیماهای نظامی بر فراز شهرها می‌شود و به عبارتی نیروی هوایی سوریه از معادله امنیتی میان دولت و معارضین کنار می‌رود. در واقع در این روند ممنوعیت پروازی عملا به اجرا درآمده است. البته قاعدتا این گام پایانی نخواهد بود بلکه گام بعدی زمین‌گیر کردن سوریه در زمینه دفاع در مقابل تهاجم هوایی دشمن می‌باشد. همین دو هفته پیش هواپیماهای جنگی رژیم صهیونیستی از اعماق آسمان فلسطین دو آتشباری متعلق به ارتش سوریه را در حومه دمشق مورد تهاجم قرار دادند. این نشان می‌دهد که حرکت دشمن به ایجاد ضمنی منطقه ممنوع پرواز محدود نشده، تهاجم هوایی علیه سوریه را نیز دربرمی‌گیرد.
طرح دمیستورا برخلاف آنچه عنوان شده است به طرح ترکیه و فرانسه نزدیک‌تر است تا طرح روسیه چرا که در طرح روسیه آتش‌بس در مقابل خلع سلاح معارضه مطرح بود و از سوی دیگر همه معارضه و از جمله جریان تنسیق را هم دربرمی‌گرفت و اگر اجرا می‌شد تا حد زیادی به فروکش کردن بحران امنیتی در سوریه می‌انجامید ولی طرح دمیستورا از یک سو ناظر به حفظ سلاح در دست معارضین و از سوی دیگر سبب تشدید درگیری‌ها و مؤثرشدن این درگیری‌ها تمرکز دارد. بنابراین می‌توان گفت طرح دمیستورا ناظر به احیای معارضه است.
4- موضع وزارت خارجه کشورمان در این زمینه قابل بحث می‌باشد. کادر دیپلماسی ایران در موضوع بحران سوریه نوعا غیرفعال بوده است. این در حالی است که بخش عمده‌ای از اقتدار خارجی و داخلی جمهوری اسلامی به توانمندی‌اش در شکل دادن به یک جبهه منطقه‌ای با حضور تعدادی از دولت‌ها، ملت‌ها و جنبش‌های انقلابی است. علی‌رغم آن، بحران سوریه در دولت‌های دهم و یازدهم ایران در کانون توجه قرار نگرفته است. در اواخر دی‌ماه سال گذشته 5 روز قبل از تشکیل کنفرانس ژنو 2 سوریه، در حالیکه 5 ماه از استقرار دولت روحانی گذشته بود، وزیر خارجه ایران، طرحی 4 ماده‌ای ارائه کرد. این طرح بر راه‌حل سیاسی، آتش‌بس، بازماندن راه کمک‌های انسانی به آسیب‌دیدگان و مبارزه با سازمان‌های سوری وابسته به القاعده تاکید داشت، ولی چندان پیگیری نشد. طی روزهای اخیر شاهد سفر حسین امیر عبداللهیان معاون وزیر امور خارجه به مسکو بودیم. وی در این سفر موضع موافق جمهوری اسلامی را با طرح دمیستورا ابراز کرد. همزمانی سفر آبان‌ماه وزرای خارجه ایران و سوریه به مسکو هم تداعی‌کننده این بود که سه کشور روی طرح مشترکی کار می‌کنند. اما با این وجود موضع وزارت خارجه از ارائه یک ابتکار تهی است. ایران می‌توانست و می‌تواند یک اجلاس مؤثر منطقه‌ای و بین‌المللی حول محور مسئولیت همگان برای مهار تروریزم برگزار کند و فضای منطقه‌ای را علیه حامیان منطقه ترور در سوریه سازمان و سامان بدهد. بسیاری از کشورهای عربی نظیر کویت، عمان، عراق، سودان، الجزایر، تونس و ... در این مجموعه قرار می‌گیرند و این در حالی است که دولت‌های روسیه و چین هم در چنین ابتکاری حضور خواهند داشت. اعلام موافقت وزارت خارجه ایران با طرح دمیستورا بدون آنکه نقاط نقد آن بدرستی معین گردند، می‌تواند کشور ما را وارد روندی غیرقابل بازگشت که بازی در طرح غرب است، وارد نماید.
*سعدالله زارعی/ کیهان
1- ماموریت دمیستورا پیدا کردن راه حل سیاسی برای بحران سوریه است. طرحی که او برای تحقق آن تلاش می‌کند شامل دو بخش اصلی می‌شود؛ آتش‌بس میان ارتش و معارضان مسلح و تشکیل دولت ملی ائتلافی و در واقع دولتی که مخالفان آن را قبول داشته باشند. آتش‌بس مورد نظر نماینده بان کی مون عمدتا ناظر به اجرای آتش‌بس در حلب است و دولت ائتلافی در واقع دولت مخالفان است. بر اساس طرح دمیستورا بجز ارتش و وزارتخانه‌های امنیتی، بقیه وزارتخانه‌ها و سازمان‌های سوریه باید به مخالفان سپرده شود! منظور دمیستورا از مخالفان هم تنها گروهی از مخالفان نظام بشار اسد است. این‌ها همان مخالفانی هستند که مورد حمایت رسمی و جدی غرب می‌باشند. همان‌ها که در بخش نظامی با عنوان «ارتش آزاد»- جیش‌الحر- شناخته می‌شوند.
با این وصف کاملا واضح است که دولت مورد نظر نماینده دبیر کل حتی از حمایت مخالفان هم برخوردار نیست و تنها شامل گروهی می‌شود که پس از بحران 1390 سوریه توسط آمریکا به وجود آمده است. پس تشکیل دولت ائتلافی قادر نیست به درگیری‌ها در سوریه پایان دهد و از قضا چنین دولتی دامنه مناقشات امنیتی را افزایش می‌دهد چرا که گروه‌هایی نظیر داعش و جبهه النصره که به طور مسلحانه با دولت درگیر هستند و نیز گروه‌هایی نظیر «تنسیق» که با روش سیاسی با دولت کنونی مخالفت می‌کنند، توافق بشار اسد و جیش‌الحر را یک اقدام خطرناک علیه خود ارزیابی کرده و با آن به مقابله برمی‌خیزند.
ماموریت دمیستورا برای استقرار آتش‌بس در حلب هم درست در زمانی اتفاق افتاده که ارتش سوریه طی ماه‌های اخیر به پیشروی‌های مهمی دست یافته است و از این رو طراحی کیش و مات‌گونه وی در صفحه شطرنج سوریه نوعی سرگرم‌سازی و به دست آوردن زمان به حساب می‌آید. در این بین دولت سوریه اعلام کرده است که طرح دمیستورا را قابل بررسی می‌داند و این در حالی است که در مورد مهمترین بند این طرح، دولت سوریه با نماینده دبیرکل سازمان ملل اختلاف نظر جدی دارد.
2- از یک منظر طرح دمیستورا باز تولید طرح روسیه در کنفرانس ژنو یک (9تیر 91 مصادف با 30 ژوئن 2012) تلقی شده است. در زمانی که بحران سوریه در اوج خود بود و گمانه‌زنی‌های زیادی مبنی بر سقوط قریب‌الوقوع دولت اسد وجود داشت، روسیه طرحی را ارائه کرد که مورد پذیرش بسیاری از اعضای شرکت‌کننده در کنفرانس قرار گرفت. البته آمریکایی‌ها گفتند ما مخالفتی با اجرای این طرح نداریم و کمکی هم به اجرای آن نمی‌کنیم. طرح روسیه در آن مقطع 6 بند داشت و به طرح شش ماده‌ای روسیه برای حل بحران سوریه مشهور شد. یکی از این بندها ناظر بر آتش‌بس بین دو طرف بود و بند دیگری به تشکیل دولت وحدت ملی اختصاص یافت بدون آنکه درباره چگونگی و شرایط تشکیل دولت ائتلافی توافقی صورت گرفته باشد. در آن مقطع کوفی عنان به عنوان نماینده مشترک دبیر کل سازمان ملل و اتحادیه عرب اعلام کرده بود که در ماموریت خود شکست خورده و نتوانسته کمکی به کاهش بحران سوریه بنماید.
بعد از این هم وی کنار رفت و «اخضر ابراهیمی» جای وی را گرفت. اما هم‌اینک دمیستورا پیگیری‌های خود را در راستای طرح ژنو یک معرفی می‌کند و حال آنکه شرایط حاکم بر دولت و معارضه سوری در این فاصله دو سال و اندی تا حد زیادی تغییر کرده است و به خصوص این طرح برای دولت سوریه جذابیت و اهمیتی ندارد.
موضع روسیه در قبال طرح دمیستورا تا حد زیادی مثبت است. از این رو همزمان با اقدامات استیفان دمیستورا، وزارت خارجه روسیه بر حجم فعالیت‌های خود افزوده است. سفر اخیر ولید المعلم وزیر خارجه سوریه به روسیه، سفر امیر عبداللهیان معاون وزیر خارجه ایران و اظهارات پوتین مبنی بر لزوم سرعت دادن به ابتکارها درباره سوریه از این موضوع حکایت می‌کند. همزمان اعلام شده است که عربستان و ترکیه با این طرح مخالفند و آن را طرحی برای مشروعیت‌بخشی به بشار اسد خوانده‌اند کما اینکه از فرانسه و رژیم صهیونیستی هم در زمره مخالفان طرح دمیستورا نام برده می‌شود. اما در عین حال درباره اینکه آیا این چهار دولت به طور واقعی هم با طرح یاد شده مخالفند و یا با اعلام مخالفت سعی می‌کنند موضع معارضه ضد بشار اسد را مستحکم کنند، تردید جدی وجود دارد.
3- طرح دمیستورا نسبتی هم با طرح فرانسه و ترکیه موسوم به «ایجاد منطقه ممنوع پرواز» دارد. یک سال پس از آغاز بحران سوریه، این دو عضو ناتو پیشنهاد کردند که در مناطق شمالی سوریه و با محوریت استان حلب، منطقه ممنوعه پروازی به اجرا گذاشته و در این محدوده با تحرک هوایی و موشکی ارتش سوریه مقابله شود. هدف آنان این بود که تحت پوشش ادعای بشردوستانه- اسکان آسیب‌دیدگان از جنگ- مخالفان بشار اسد را سازماندهی کنند و از طریق مناطق سوریه، دولت دمشق را تهدید کنند. چنین اقدامی از یک‌سو وجهه‌ای بین‌المللی پیدا می‌کرد چرا که ایجاد چنین منطقه‌ای به صدور قطعنامهای در شورای امنیت که در آن روسیه هم حضور دارد، نیازمند است و چنین قطعنامهای اقدامات دولت‌های ترکیه و... که تاثیرات عمیقی در آینده مناسبات ترکیه با همسایگان خود برجای می‌گذارد را تا حد زیادی موجه می‌کرد از سوی دیگر حضور روسیه در چنین روندی از جدایی و شکاف در میان متحدان بین‌المللی و منطقه‌ای اسد حکایت کرده و به مثابه واردکردن ضربه سنگین به دولت دمشق می‌باشد.
طرح ایجاد منطقه ممنوعه پروازی علی‌رغم گذشت دو سال از طرح آن تاکنون هیچ پیشرفتی نداشته و به نظر نمی‌آید به جایی برسد. در طرح دمیستورا سخنی از ایجاد منطقه پرواز ممنوع نیامده و اشاره‌ای هم به نقش ترکیه و عربستان نشده است اما واقعیت این است که منطق طرح یادشده با منطق طرح فرانسه و ترکیه یکی است و حتی می‌توان گفت موفقیت دمیستورا در طرح خود، زمینه را برای اجرایی شدن طرح منطقه پروازممنوع فراهم می‌کند. براساس طرح دمیستورا ارتش سوریه حق شلیک به معارضان ندارد و باید اداره محلی امور استانها را بعهده معارضه قرار دهد. اجرای این طرح به طور طبیعی مانع حرکت هواپیماهای نظامی بر فراز شهرها می‌شود و به عبارتی نیروی هوایی سوریه از معادله امنیتی میان دولت و معارضین کنار می‌رود. در واقع در این روند ممنوعیت پروازی عملا به اجرا درآمده است. البته قاعدتا این گام پایانی نخواهد بود بلکه گام بعدی زمین‌گیر کردن سوریه در زمینه دفاع در مقابل تهاجم هوایی دشمن می‌باشد. همین دو هفته پیش هواپیماهای جنگی رژیم صهیونیستی از اعماق آسمان فلسطین دو آتشباری متعلق به ارتش سوریه را در حومه دمشق مورد تهاجم قرار دادند. این نشان می‌دهد که حرکت دشمن به ایجاد ضمنی منطقه ممنوع پرواز محدود نشده، تهاجم هوایی علیه سوریه را نیز دربرمی‌گیرد.
طرح دمیستورا برخلاف آنچه عنوان شده است به طرح ترکیه و فرانسه نزدیک‌تر است تا طرح روسیه چرا که در طرح روسیه آتش‌بس در مقابل خلع سلاح معارضه مطرح بود و از سوی دیگر همه معارضه و از جمله جریان تنسیق را هم دربرمی‌گرفت و اگر اجرا می‌شد تا حد زیادی به فروکش کردن بحران امنیتی در سوریه می‌انجامید ولی طرح دمیستورا از یک سو ناظر به حفظ سلاح در دست معارضین و از سوی دیگر سبب تشدید درگیری‌ها و مؤثرشدن این درگیری‌ها تمرکز دارد. بنابراین می‌توان گفت طرح دمیستورا ناظر به احیای معارضه است.
4- موضع وزارت خارجه کشورمان در این زمینه قابل بحث می‌باشد. کادر دیپلماسی ایران در موضوع بحران سوریه نوعا غیرفعال بوده است. این در حالی است که بخش عمده‌ای از اقتدار خارجی و داخلی جمهوری اسلامی به توانمندی‌اش در شکل دادن به یک جبهه منطقه‌ای با حضور تعدادی از دولت‌ها، ملت‌ها و جنبش‌های انقلابی است. علی‌رغم آن، بحران سوریه در دولت‌های دهم و یازدهم ایران در کانون توجه قرار نگرفته است. در اواخر دی‌ماه سال گذشته 5 روز قبل از تشکیل کنفرانس ژنو 2 سوریه، در حالیکه 5 ماه از استقرار دولت روحانی گذشته بود، وزیر خارجه ایران، طرحی 4 ماده‌ای ارائه کرد. این طرح بر راه‌حل سیاسی، آتش‌بس، بازماندن راه کمک‌های انسانی به آسیب‌دیدگان و مبارزه با سازمان‌های سوری وابسته به القاعده تاکید داشت، ولی چندان پیگیری نشد. طی روزهای اخیر شاهد سفر حسین امیر عبداللهیان معاون وزیر امور خارجه به مسکو بودیم. وی در این سفر موضع موافق جمهوری اسلامی را با طرح دمیستورا ابراز کرد. همزمانی سفر آبان‌ماه وزرای خارجه ایران و سوریه به مسکو هم تداعی‌کننده این بود که سه کشور روی طرح مشترکی کار می‌کنند. اما با این وجود موضع وزارت خارجه از ارائه یک ابتکار تهی است. ایران می‌توانست و می‌تواند یک اجلاس مؤثر منطقه‌ای و بین‌المللی حول محور مسئولیت همگان برای مهار تروریزم برگزار کند و فضای منطقه‌ای را علیه حامیان منطقه ترور در سوریه سازمان و سامان بدهد. بسیاری از کشورهای عربی نظیر کویت، عمان، عراق، سودان، الجزایر، تونس و ... در این مجموعه قرار می‌گیرند و این در حالی است که دولت‌های روسیه و چین هم در چنین ابتکاری حضور خواهند داشت. اعلام موافقت وزارت خارجه ایران با طرح دمیستورا بدون آنکه نقاط نقد آن بدرستی معین گردند، می‌تواند کشور ما را وارد روندی غیرقابل بازگشت که بازی در طرح غرب است، وارد نماید.
*سعدالله زارعی/ کیهان