به گزارش مشرق، محمود توکلی‌زاده، کارشناس ارشد مهندسی صنایع و برنامه‌ریزی پروژه‌های نفت و گاز و سرپرست اجرایی پروژه احداث ایستگاه جمع‌آوری و تزریق گاز لب سفید شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب در مقاله‌ای که با عنوان "درس‌هایی از مدیریت بحران در حمله «ریزگردها» به زیرساخت‌های اقتصادی خوزستان" با اشاره به وضعیت سیستم‌های برق در خوزستان و عدم طراحی‌ها و پیش‌بینی‌های لازم در مقابله با بحران‌های اخیر، به تبیین خسارت‌های اقتصادی ناشی از آن به‌خصوص بر صنعت نفت پرداخت و اظهار کرد: مدیران ما در بحران ریزگردها چون نتوانستند قبل از بحران، ریسک‌ها را شناسایی کنند، در جلوگیری از وسعت بحران و خسارات ناتوان شدند.
در متن این مقاله آمده است: بحران مربوط به پدیده ریزگردها در بهمن‌ماه سال ۱۳۹۵ در خوزستان در بین بحران‌هایی که تاکنون در کشور حادث شده، در نوع خود بی‌نظیر بود و باعث ایجاد شرایط خاصی در شبکه‌های برق استان شد. پدیده مخرب ریزگردها هزینه‌های زیادی روی سیستم‌های اصلی برق استانی که قطب تولید نفت و گاز ایران است، می‌گذارد. ما با تغییر اقلیم در کشور و منطقه روبه‌رو هستیم و سابقه حضور برق در خوزستان به بیش از چندین دهه می‌رسد، این در حالی است که در سال‌های اخیر شاهد حوادثی در این بخش هستیم که هیچ طراحی و پیش‌بینی برای مقابله با آن‌ها نشده است.
این پدیده بر زندگی چند میلیون نفر از ساکنان مهم‌ترین قطب کشاورزی، صنعتی و نفتی کشور سایه افکنده و علاوه بر سخت کردن زندگی روزمره مردم، بسیاری از فعالیت‌ها و پروژه‌های اقتصادی، تولیدی و خدماتی را با مشکل روبرو کرده است. از میان صنایع مختلفی که مورد آسیب قرار می‌گیرند، مطالعات تخصصی روی صنعت آب و برق استان خوزستان نشان داده است که ریزگردها، پستهای برق این استان را به‌شدت تحت‌تأثیر قرار داده است. تعداد حوادث در سال‌های ۱۳۸۷، ۱۳۸۸ به ترتیب از ۷۸۳ به ۱۲۳۴ مورد رسیده است؛ همچنین این پدیده شبکه‌های توزیع برق را دچار مشکلات جدی کرده و قطعی‌ها و خاموشی‌های زیادی را به وجود آورده است که آمار آن از سال ۱۳۸۷ یعنی ۱۹۴ مورد به ۳۸۳ مورد در سال ۱۳۸۸ رسیده است (حبیبیان و جورابیان؛ ۱۳۹۰) [۲ و ۱].
۱- بحران چگونه آغاز شد
در تاریخ جمعه، هشتم بهمن‌ماه ۱۳۹۵ در اثر ورود گردوغبار با غلظت ۹ هزار و ۹۸۵ میکروگرم بر مترمکعب (بیش از ۶۶ برابر حد مجاز) همراه با وزش باد با سرعت ۶۰ کیلومتر در ساعت و بلافاصله بارش پراکنده و خفیف باران بحران شروع می‌شود. سطح کل مقره‌ها و تجهیزات اعم از انتقال، فوق توزیع و توزیع مملو از گل‌ولای می‌شود و رنگ مقره‌ها از قهوه‌ای به خاکی‌رنگ تغییر می‌یابد. در تاریخ نهم بهمن‌ماه ۱۳۹۵ با ورود پدیده مه غلیظ و در یک اقدام پیشگیرانه کارکنان برق منطقه‌ای خوزستان ایستگاه‌های ۲۳۰ و ۴۰۰ کیلوولت تغذیه‌کننده برق کلان‌شهر اهواز را از مدار خارج کرده و به‌خاطر ضرورت جلوگیری از اتصال بر روی شبکه از ساعت‌های اولیه صبح تا ساعت ۱۷ اقدام به شست‌وشوی تجهیزات خود می‌کنند. بامداد شنبه ۲۳ بهمن نیز به دلیل مه‌گرفتگی شدید و مرطوب شدن گل‌ولای بر روی تجهیزات، مجدداً شاهد اتصالات بر روی خطوط انتقال و توزیع بودیم که این‌بار علاوه بر خطوط انتقال و توزیع، نیروگاه‌های رامین، زرگان، آبادان، ماهشهر هم متأثر از این اشکالات شده و از مدار خارج شدند [۳].
۲- سابقه بحران در گذشته چگونه بوده است؟
در روز ۲۹ بهمن‌ماه سال ۹۳ در زمستان پس از چند روز گردوخاک شدید، شاهد بارش باران بسیار محدود بودیم که این پدیده باعث ایجاد خاموشی گسترده در اثر چسبندگی گل‌ولای و ایجاد اتصال کوتاه بر روی تجهیزات شد و بیش از ۲۸۰ بریکر شبکه توزیع و هشت ایستگاه فوق توزیع در کلان‌شهر اهواز از مدار خارج و موجب خاموشی گسترده شد. با اولین بارندگی و پس از چند روز گردوخاک گسترده، شاهد بروز اتفاقات و اشکالات فراوان و بعضاً آتش‌سوزی در بعضی از تأسیسات و خروجی‌های ایستگاه تغذیه شبکه توزیع برق بودیم [۴]. این پدیده قبلاً نیز ۲ سال پیش در آبدانان ایلام رخ داده بود [۵].
۳- درس‌های شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب از بحران ریزگردها
با توجه به اینکه بحران ریزگردها ممکن است تا ۱۰ تا ۲۰ سال آینده ادامه داشته باشد، لازم است مدیریت شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب در استراتژی‌های توسعه‌ای خود مدیریت بحران و مدیریت ریسک را لحاظ و در طراحی واحدهای تولیدی و فرآورشی تجدیدنظر کند. بعضی از راهکارهای موردنیاز به‌منظور کاهش اثرات ریزگردها به شرح زیر است:
- تهیه و تدوین دستورالعمل و استاندارد خاص برای سفارش تجهیزات منطبق با شرایط غبار و آلودگی
- تعیین کارگروه تحقیقاتی جهت انجام مطالعات اثرات تخریبی گردوغبار بر روی پستهای برق، تجهیزات، تأسیسات برقی و ابزار دقیقی در سطح مناطق نفت‌خیز جنوب
- تهیه و تدوین دستورالعمل و استاندارد خاصی برای ساخت تأسیسات فرآورشی با توجه به اثرات تخریبی گردوغبار
- استفاده از توربودیزل‌ژنراتور برق توان بالا در واحدهای نمک‌زدایی در مواقع اضطراری که برق قطع شده است جهت جلوگیری از کاهش تولید
- استفاده از توربین‌های گازسوز جهت تولید برق در واحدهای تولیدی و فرآورشی نفت و گاز
- انجام تحقیقات منظم در دوره‌های زمانی (حداکثر یک ساله) جهت تعیین روال اثرات تخریبی گردوغبار بر روی تجهیزات و تأسیسات
- انجام پوشش RTV برای مقره‌های چینی مربوط به ایزولاتورها
- تعویض زنجیر مقره‌های خطوط در معرض آلودگی و رطوبت شدید با مقره‌های سیلیکونی
- تهیه تعدادی دستگاه ماشین مقره‌شو، جهت شست‌وشوی مستمر خطوط و پست‌ها
- ایجاد کارگروهی برای بررسی اینکه برق واحدهای تولیدی و فرآورشی نفت و گاز توسط انرژی‌های تجدیدپذیر مانند نیروگاه بادی و یا نیروگاه خورشیدی تأمین شود.
۴- تحلیل بحران خوزستان از منظر مدیریت بحران
۱-۴- عدم توجه به نظرات نخبگان دانشگاهی در مورد بحران ریزگردها
سوابق بحران نشان می‌دهد که پاسخ سؤال منفی است، زیرا در تاریخ ۹ دی ۱۳۹۴ نخستین سمینار بررسی آثار مخرب ریزگردها بر تجهیزات شبکه برق و راهکارهای کاهش تأثیرات آن [۴]، با حضور مدیران و کارشناسان صنعت برق و الکترونیک انجمن مهندسین برق و الکترونیک خوزستان و کارشناسانی از مناطق نفت‌خیز جنوب در سالن آمفی‌تئاتر دانشکده مهندسی دانشگاه شهید چمران اهواز برگزار می‌شود و راهکارهای کارشناسی و پیشنهادهایی در جهت کاهش اثرات مخرب ریزگردها بر تجهیزات شبکه برق ارائه می‌کنند، ولی عدم توجه مدیریت کلان کشور به نظرات نخبگان و متخصصان این رشته فنی باعث غافلگیری و افزایش خسارات شده است.
۲-۴- عدم آینده‌نگری و آمادگی در نگرش سنتی مدیران بحران
نگرش سنتی به مدیریت بحران، بر این باور است که مدیریت بحران یعنی فرونشاندن آتش؛ به این معنی که مدیران بحران در انتظار خراب شدن امور می‌نشینند و پس از بروز ویرانی، سعی می‌کنند تا ضرر ناشی از خرابی‌ها را محدود کنند، ولی به‌تازگی نگرش به این واژه عوض شده است. بر اساس معنای اخیر، همواره باید مجموعه‌ای از طرح‌ها و برنامه‌های عملی برای مواجهه با تحولات احتمالی آینده در داخل سازمان‌ها تنظیم شود و مدیران باید درباره اتفاقات احتمالی آینده بیندیشند و آمادگی رویارویی با وقایع پیش‌بینی‌نشده را کسب کنند؛ بنابراین، مدیریت بحران بر ضرورت پیش‌بینی منظم و کسب آمادگی برای رویارویی با آن دسته از مسائل داخلی و خارجی تأکید دارد که به‌طور جدی شهرت، سودآوری و یا حیات سازمان را تهدید می‌کنند.
همان‌طور که قبلاً ً توضیح دادیم باوجود اینکه مدیران شرکت توزیع نیروی برق خوزستان، خود در تاریخ ۹ دی ۱۳۹۴ در نخستین سمینار [۴] بررسی آثار مخرب ریزگردها بر تجهیزات شبکه برق شرکت داشته و راهکارهای کارشناسی و پیشنهادهایی در جهت کاهش اثرات مخرب ریزگردها بر تجهیزات شبکه برق ارائه کرده‌اند، ولی غافلگیر شده و در زمان مرحله پس از بحران می‌گویند: تعداد دستگاه‌های شست‌وشوی مقره در استان باید به ۲۰ برسد؛ این در حالی است که اکنون ۲ دستگاه در استان موجود است و مجوز خرید چهار دستگاه مقره‌شور اخذ و دستور خرید ۱۵ مقره‌شور نیز صادر شده است [۶]. یا در جایی دیگر اظهار می‌دارند: تعداد زیادی از زنجیره مقره‌هایی که اکنون در سراسر کشور موجود است از جنس سرامیکی هستند که در جلسه ستاد بحران مقرر شد این مقره‌ها تعویض و تبدیل به‌نوعی از جنس پلاستیکی شوند که کارایی بیشتری در آب‌وهوای خوزستان دارند. مدیران ما در مرحله پس از بحران تاره به فکر این مسأله افتاده‌اند که باید مراکز مهم مانند دستگاه‌های اداری، تصفیه‌خانه‌های آب، بیمارستان‌ها و صنایع مهم به دیزل‌ژنراتورهای اضطراری تجهیز شوند تا در مواقع این‌چنینی با قطع برق مواجه نشویم [۷] و یا پس‌ازاینکه مردم خوزستان با بحران ریزگردها درگیر بحران بی‌آبی شده‌اند، مسؤولان به این فکر رسیده‌اند که باید تصفیه‌خانه‌های آب به سیستم برق اضطراری (دیزل‌ژنراتور) با ظرفیت ۱۵ تا ۴۰ مگاوات مجهز شوند [۸].
۳-۴- نبود پدافند غیرعامل و مدیریت ریسک در مدیران
مدیران و وزارت‌خانه‌هایی که مسؤولت مدیریت این بحران را بر عهده داشتند، باید مجموعه اقداماتی را انجام می‌دادند که به آن‌ها، پدافند غیرعامل می‌گویند. این مجموعه اقدامات برای مقاوم‌سازی تجهیزات و تأسیسات کشور در برابر آسیب‌های عمدی و غیرعمدی است که باعث کاهش آسیب‌پذیری نیروی انسانی و مراکز حیاتی کشور و کنترل و بازگرداندن سریع جامعه به شرایط عادی می‌شود. بیشترین توجه به توان دفاعی کشور در موقع بحران به مراکز حیاتی مثل مراکز بیمارستانی، مراکز تولید موشکی، پالایشگاه‌های نفت و گاز، نیروگاه‌های هسته‌ای و غیره، تأسیسات شریانی و زیرساخت‌هاست، اما اکنون در مرحله پس از بحران به فکر تجهیز و مقاوم‌سازی تصفیه‌خانه‌های آب، بیمارستان‌ها و صنایع مهم افتاده‌اند.
اگر مدیران ما با مفهوم مدیریت ریسک آشنا بودند، باید اقداماتی انجام می‌دادند که خسارات و اختلالات احتمالی را به حداقل می‌رساندند. مدیریت ریسک فرایندی [۹] با استفاده از عوامل اقتصادی، اجتماعی و سیاسی جهت به حداقل رساندن خسارات حوادث در جامعه است، اما مدیریت بحران با بکارگیری همه اجزای مدیریت بحران برای اجرای مدیریت ریسک است، به‌طوری‌که شامل همه آسیب‌ها در سطوح ملی - دولتی و خصوصی و هماهنگ‌سازی آن جهت کاهش آسیب و بازسازی آن با استفاده از چهار مرحله مدیریت بحران (۱- پیشگیری ۲- آمادگی ۳- مقابله ۴- بازسازی)
تفاوت مدیریت بحران و مدیریت ریسک در آن است که در دوره بحران، ریسک‌ها از قوه به فعل درآمده‌اند. ازاین‌رو "وجود بحران در سازمان معرف شکست فرآیند مدیریت ریسک است" Booth, ۱۹۹۳)] ۱۰ و ۱۱]. به همین دلیل است که مدیران ما در بحران ریزگردها چون نتوانستند قبل از بحران ریسک‌ها را شناسایی کنند، در جلوگیری از وسعت بحران و خسارات ناتوان شدند.
۴-۴- نبود برنامه‌ریزی و پیش‌بینی در مدیریت بحران ریزگردها
وزارت نیرو و شرکت توزیع نیروی برق خوزستان و دیگر مدیران سازمان‌های درگیر با بحران، باید در مرحله قبل از بحران، برنامه‌های دقیق و موشکافانه‌ای برای رویارویی با بحران و تخفیف اثرات سوء آن برای خود تهیه کرده باشند. در این برنامه‌ها پیش‌بینی و شناسایی بحران‌های بالقوه بسیار ضروری است؛ زیرا این کار باعث می‌شود که در هنگام بروز بحران فرصت‌های بهتری برای حل موفقیت‌آمیز آن‌ها داشته باشند. ما در استان خوزستان بحران‌های زیادی ازجمله جنگ تحمیلی و یا بحران سیلاب‌های تخریبی و توفان‌های گردوغبار داشته‌ایم.
زمانی که سازمانی در فکر آمادگی برای مقابله با بحران است، در حقیقت در نیمه‌راه برنامه‌ریزی برای مواقع اضطراری است. اگر مدیران ما برنامه‌ریزی و پیش‌بینی داشتند، امروز لازم نبود تازه به فکر خرید دیزل‌ژنراتور و یا بسیج تجهیزات مقره‌شور و نیروی انسانی از سراسر کشور باشند. ما به مدیرانی خلاق و مبتکر که بتوانند شرایط بالقوه بحران‌ها را تصور و جزئیات پیچیده آن را ترسیم کنند، نیاز داریم.
امروزه و در دنیای تغییرات ناگهانی و پیش‌بینی‌نشده، مدیریت بحران بخشی از تمام برنامه‌های استراتژیک سازمان‌ها شده است. بزرگ‌ترین اشتباه مدیر یک سازمان این است که تصور کند سازمان او مصون از بحران است؛ بنابراین مدیران و شرکت‌های مستقر در استان خوزستان و وزارت‌خانه‌های مربوطه به دلیل انتخاب استراتژی‌ها و سیاست‌های مختلف خود در مقابل عواقب اجرای این سیاست‌ها و بحران‌های حاصله، در مقابل اقشار مختلف مردم جوابگو و مسؤول هستند.
۵-۴- عدم ارتباطات اثربخش با عموم مردم علت شکست در مقابله با بحران‌ها
تجربیات مربوط به بحران‌های گذشته ثابت کرده که علت شکست در مقابله با بحران‌ها نبود ارتباطات اثربخش با عموم مردم، رسانه‌های مدنی و دولتی است. تظاهرات اخیر در مقابل استانداری و خیابان‌های شهر اهواز نشانگر این است که آگاهی شهروندان و درک تلاش‌های سازمان‌های درگیر در بحران برای کاهش خسارات و خدمت‌رسانی به شهروندان، یک جنبه بسیار حیاتی در ترمیم خسارات ناشی از بحران ریزگردها است که اغلب اهمیت آن نادیده گرفته می‌شود. آگاهی شهروندان و درک تلاش‌های خدمات عمومی به همان اندازه مهم است که کیفیت تلاش و نکته اینجاست که اگر برای مطلع کردن مردم کاری نکنید، آن‌ها از تلاش‌هایتان آگاه نخواهند شد.
یکی دیگر از عواملی که باعث شکست در مقابله با یک بحران می‌شود، عدم کنترل اوضاع توسط مسؤولان است؛ زیرا هیچ تلاشی انجام نشده بود که دریابند با قطع برق با بحران دیگری که مثل بحران کمبود آب شرب است، روبرو می‌شوند و باید با دیزل‌ژنراتور خسارات بحران را کاهش دهند و یا با استقرار یک دیزل‌ژنراتور در مراکز مخابراتی جان بیمارانی را که نیاز به ارتباط با اورژانس دارند، برآورده کنند و به این ترتیب باعث تشدید بحران شدند.
۵- نتیجه‌گیری
نتایج حاصل از بحث و بررسی در مورد مدیریت بحران در حمله «ریزگردها» به زیرساخت‌های اقتصادی خوزستان به شرح زیر است:
- ریزگردها، پستهای برق استان خوزستان را به‌شدت تحت تأثیر قرار داده است.
- بارندگی بسیار کم و رطوبت هوا پس از گردوغبار، موجب تشکیل گل‌ولای چسبنده بر روی تجهیزات شبکه و اتصال کوتاه مقره‌ها و تجهیزات عایقی در شبکه‌های توزیع و ایستگاه‌های فوق توزیع و انتقال شده که باعث خاموشی گسترده فیدرها می‌شود.
- با توجه به اینکه بحران ریزگردها ممکن است تا ۱۰ الی ۲۰ سال آینده ادامه داشته باشد، لازم است مدیریت شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب در استراتژی‌های توسعه‌ای خود مدیریت بحران و مدیریت ریسک را لحاظ و در طراحی واحدهای تولیدی و فرآورشی تجدیدنظر کند.
- سوابق بحران، عدم توجه به نظرات نخبگان دانشگاهی در مورد بحران ریزگردها و عدم توجه مدیریت کلان کشور به نظرات نخبگان و متخصصان این رشته فنی را نشان می‌دهد که این امر باعث غافلگیری و افزایش خسارات شده است.
- در چرخه بحران مرحله قبل از وقوع بحران و در فرایند مدیریت بحران، مراحل پیشگیری و آمادگی مهم‌ترین ارکان بوده و سطح آسیب‌پذیری را به‌شدت کاهش داده و میزان خسارات و ضرر و زیان را به حداقل می‌رساند.
- ضعف برنامه‌ریزی و عدم توجه مدیریت کلان کشور به این پدیده نوظهور به‌عنوان یک مشکل ملی و صرفاً یک معضل یا مشکل منطقه‌ای نمود بیشتری یافته و هرروز بر گستره آن افزوده می‌شود.
- نبود پدافند غیرعامل و مدیریت ریسک در مدیران محلی و وزارت‌خانه‌هایی که مسؤولت مدیریت این بحران را بر عهده داشتند.
- مقاوم‌سازی تجهیزات و تأسیسات کشور در برابر آسیب‌های عمدی و غیرعمدی که باعث کاهش آسیب‌پذیری نیروی انسانی و مراکز حیاتی کشور و کنترل و بازگرداندن سریع جامعه به شرایط عادی می‌شود، انجام نشده است.
- عدم آشنایی مدیران و وزارت‌خانه‌های مسؤول با مفهوم مدیریت ریسک جهت انجام اقداماتی که خسارات و اختلالات احتمالی را به حداقل می‌رساند.
- عدم آینده‌نگری و آمادگی در نگرش سنتی مدیران بحران و غافلگیری در مرحله پس از بحران
- مدیران ما در بحران ریزگردها چون نتوانستند قبل از بحران ریسک‌ها را شناسایی کنند، در جلوگیری از وسعت بحران و خسارات ناتوان شدند.
- نبود برنامه‌ریزی و پیش‌بینی در مدیریت بحران ریزگردها در وزارت نیرو و شرکت توزیع نیروی برق خوزستان و دیگر مدیران سازمان‌های درگیر با بحران به دلیل اینکه این مدیران باوجود سابقه بحران غافلگیر شدند.
- عدم ارتباطات اثربخش با عموم مردم علت شکست در مقابله با بحران اخیر است.
- عدم کنترل اوضاع توسط مسؤولان باعث شکست در مقابله با بحران می‌شود.
۶- منابع
۱- سید فخرالدین افضلی - بهمن‌ماه ۱۳۹۰ - " بارش غبار، گذر علمی اجمالی بر پدیده "ریزگرد" در ایران " – وبلاگ
سید فخرالدین افضلی http://۱paragraph.blogfa.com/tag/%DA%AF%D۸%B۱%D۸%AF-%D۹
۲- حبیبیان، احمد. جورابیان، محمود. (۱۳۹۰)- پدیده گردوغبار و اثرات آن بر صنعت آب و برق خوزستان- اولین کنگره بین‌المللی پدیده گردوغبار و مقابله با آثار زیان‌بار آن ( pp. ۱۱۵۱–۱۱۶۰ ). اهواز.
۳- علیرضا شکرخدایی - شنبه ۲۳ بهمن ۱۳۹۵ "جزئیات بحران امروز خوزستان/ باران شدید مشکل را حل می‌کند" - سایت عصر اهواز – http://asrahwaz.ir/fa/news/۸۸۹۴/%D۸%AC%D۸%B۲%D۸%A۶%DB.html
۴- یدالله حضرتی - ۰۹ دی ۱۳۹۴-"برگزاری سمینار بررسی آثار مخرب ریزگردها بر تجهیزات شبکه برق" - پایگاه خبری تحلیلی صنعت برق http://barghnews.com/fa/news/۱۲۵۱۲/%D۸%A۸%D۸%B۱%DA%AF
۵- جعفرزاده - ۲۴ بهمن ۱۳۹۵ "چسبنده بودن گردوغبار مشکل اهواز را دو چندان کرد" - منبع: ایسنا- سایت آژانس خبری انرژی http://khabarenergy.com/%DA%۸۶%D۸%B۳%D۸%A۸%D۹
۶- شریعتی - ۲۴ بهمن ۱۳۹۵ " بیشترین پستهای برق موقت در خوزستان " - پایگاه خبری تحلیلی شوشان –
http://shooshan.ir/fa/news/۶۵۰۹۰/%D۸%A۸%DB%۸C%D۸%B۴%D۸%AA
۷- هوشنگ فلاحتیان ۹۵/۱۱/۲۳- " آب و برق خوزستان به‌طور کامل وصل شد" – سایت خبرگزاری فارس و آنلاین نت بام
http://online.netbam.ir/%D۸%A۲%D۸%A۸-%D۹%۸۸-%D۸%A۸%D۸
۸- هوشنگ فلاحتیان و آرش کردی - ۲۴ بهمن ۱۳۹۵ " وعده‌های فلاحتیان و کردی به خوزستانی‌ها در ستاد بحران این استان
" - پایگاه خبری تحلیلی صنعت برق – http://barghnews.com/fa/news/۲۰۲۹۷/%D۹%۸۸%D۸%B۹
۹- حبیب‌الله رمضان‌زاده - " بررسی مبانی تئوریک مدیریت بحران " - پایگاه مقالات علمی مدیریت –
http://system.parsiblog.com/Posts/۸۵۶/%D۸%A۸%D۸%B۱
۱۰- نادر مظلومی- " مدیریت بحران: رهیافتی استراتژیک" - عضو هیأت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی، تنظیم: پایگاه مقالات مدیریت- www.bimeh-mag.ir
۱۱-. " Crises Management Strategy". London, Routledge ۱۹۹۳ . Booth, S., A .