سرویس جهان مشرق - سرنگونی رژیم بعث در سال ۲۰۰۳ در عراق موجب شد، امید و تلاش کُردها برای استقلال دو چندان شود، موضوعی که سال ها آرزوی کُردهای عراق است. به همین دلیل در طول این سال ها سیاست اقلیم کردستان بر تثبیت موجودیت این اقلیم متمرکز بود.
در این بین عواملی چون ظهور داعش و حضور موثر و با اهمیت کُردها در دفاع از مردم خویش و مرزهای اقلیم و عراق موجب افزایش توجه جهانی به مسئله کُردها شد و آنها را به طور رسمی وارد تحولات سیاسی و ائتلاف با دولت های مشارکت کننده در درگیری های منطقه به امید جلب موافقت و همراهی جهانی برای تشکیل کردستانی مستقل و تاکید بر برگزاری همه پرسی استقلال و ضرورت جدایی کردستان کرد.
در این راستا، احزاب سیاسی کُرد عراق در پایان نشست ۱۷ خرداد ماه جاری خود در کردستان روز بیست و پنجم سپتامبر سال جاری میلادی برابر سوم مهر ماه سال ۱۳۹۶ هجری شمسی را به عنوان تاریخ برگزاری همه پرسی استقلال کردستان از عراق مشخص و در بیانیه ای آن را اعلام کردند که با مخالفت ها و اعتراض های گسترده داخلی و منطقه ای مواجه شد، حتی اظهارات «هوشیار زیباری»، وزیر خارجه سابق عراق مبنی بر اینکه برگزاری همه پرسی موجب تقویت موضع کردستان در مذاکره با بغداد شده و جدایی این منطقه یا تعیین وضعیت کرکوک و الحاق آن به اربیل را درپی نخواهد داشت، نیز نتوانست مخالفان را آرام کند.
اکثریت جمعیت ۴.۶ میلیون نفری اقلیم کردستان عراق از فکر استقلال این اقلیم حمایت می کنند. کردستان عراق از سال ۱۹۹۱ به خودمختاری کامل در شمال عراق دست یافت. اقلیم خودمختار کردستان دارای پارلمان، دولت، ارتش و نیروهای انتظامی مستقل است. مرکز این اقلیم شهر «اربیل» بوده و امور اقتصادی خود را همانند یک کشور مستقل مدیریت می کند.
واکنش های داخلی
با اعلام زمان برگزاری همه پرسی استقلال کردستان، دفتر نخست وزیری عراق در بیانیه ای ضمن مخالفت با برگزاری این همه پرسی، تاکید کرد که در چنین مسائل سرنوشت سازی، نه یک قشر واحد بلکه همه عراقی ها باید نظر دهند. بیانیه دفتر نخست وزیر عراق، با تاکید بر اینکه قانون اساسی، این کشور را یک کشور متحد، دموکرات و فدرال توصیف می کند، خاطر نشان کرده است: هیچ گروه و قشری نمی تواند، با نادیده گرفتن این قانون، موضع متضادی اتخاذ کند و در این زمینه گزینه مذاکره و رایزنی جهت دستیابی به توافق با استناد به قانون اساسی بهترین راه حل خواهد بود.
دیگر شخصیت ها و رهبران سیاسی عراق مانند «سلیم الجبوری»، رئیس پارلمان عراق و «سید عمار حکیم»، رئیس مجلس اعلای اسلامی این کشور نیز ضمن مخالفت با برگزاری این همه پرسی در شرایط کنونی، آن را به ضرر عراق و کردستان دانسته، تاکید کردند: از آنجا که منافع جمعی و ملی در حفظ یکپارچگی عراق است، اجازه تجزیه کشور با هر بهانه و توجیهی را نخواهند داد.
واکنش های منطقه ای و بین المللی
در عرصه منطقه ای ترکیه از جمله کشورهایی بود که به شدت مخالفت خود را با برگزاری این همه پرسی اعلام و آن را «اشتباهی بزرگ» توصیف و بر حفظ «تمامیت ارضی و وحدت سیاسی عراق» تاکید کرد.
آمریکا نیز در بیانیه ای ضمن غیر ضروری خواندن برگزاری این همه پرسی مدعی شده که نگران آن است، برگزاری این همه پرسی باعث به حاشیه کشیده شدن اولویت مبارزه با داعش شود و با اینکه به حق قانونی مردم کردستان جهت استقلال از عراق اذعان دارد، اما حامی یک عراق فدرال، متحد، با ثبات و دموکراتیک است و از مقامات کردستان خواسته بود، نسبت به اولویت بندی مسائل مهم، مانند رابطه اربیل با بغداد، در چارچوب قانون اساسی با دولت عراق متعهد باشند.
جمهوری اسلامی ایران نیز ضمن اشاره به این موضوع که کُردها بخش مهمی از تمامیت ارضی عراق را تشکیل می دهند و در چارچوب قانون اساسی حقوق خود را دارند، تاکید کرده بود: اما این بدین معنا نیست که اجازه تعرض به تمامیت ارضی عراق را داشته باشند، لذا موضع تهران همچون گذشته حمایت و دفاع از حاکمیت و تمامیت ارضی عراق و مخالفت با تجزیه این کشور است.
چالش ها و موانع برگزاری همه پرسی
همان گونه که گفته شد، موضوع استقلال کردستان از عراق، موضوع تازه ای نیست، به ویژه آنکه طی سال های اخیر بارها از زبان برخی مقامات کردستان همچون بارزانی مطرح شده است. وی در اجلاس داووس در مصاحبه با «واشنگتن پست» با بیان اینکه «زمان استقلال فرا خواهد رسید» آن را «شانس بزرگ» دولت جدید آمریکا عنوان کرده و مدعی شده بود، در دولت کنونی آمریکا دوستانی دارد که از استقلال کردستان حمایت خواهند کرد.
اما سوال اینجاست که آیا بارزانی و دولت محلی کردستان توان برگزاری همه پرسی در موعد مقرر و یا استقلال از عراق را دارند؟
کارشناسان تردید ندارند، این همه پرسی نه تنها در زمان تعیین شده برگزار نخواهد شد، بلکه آن را بازی از پیش باخته بارزانی عنوان کرده و دلایل متعددی در این باره مطرح می کنند:
- مشکلات مالی و اقتصادی
دولت محلی کردستان با وجود بودجه ای که از دولت مرکزی بغداد دریافت می کند، نتوانسته چالش های معیشتی منطقه را رفع کند، به گونه ای که طی سال های اخیر راهپیمایی هایی در اعتراض به عملکرد ناموفق این دولت در حوزه مالی و اقتصادی برگزار شده است. به نظر می رسد، بارزانی با طرح برگزاری همه پرسی تلاش می کند، بر مشکلات داخلی این منطقه سرپوش بگذارد و در عین حال از بغداد امتیازات بیشتری بگیرد.
در این بین وابستگی کردستان عراق به درآمدهای نفتی و نقشی که ترکیه در صدور آن به دریای مدیترانه ایفا می کند، بر این نکته تاکید می کند که برای ادامه صدور این نفت اربیل نیازمند حفظ مناسبات دوستانه با آنکارا است. لذا برداشتن کوچک ترین گام جهت برگزاری همه پرسی آینده اقلیم را با خطر جدی رو به رو و مشکلات مالی و اقتصادی دولت محلی کردستان را چند برابر خواهد کرد.
- اختلافات داخلی میان کُردها
علاوه بر مشکلات مالی و اقتصادی، منطقه کردستان با اختلافات داخلی متعددی به ویژه در مسائل سیاسی از جمله مسئله استقلال کردستان مواجه است. کُردهای عراق هرچند در جدایی از عراق و استقلال اتفاق نظر دارند، اما درباره نحوه برگزاری همه پرسی و اعلام استقلال اختلافات بسیاری با یکدیگر دارند. به گونه ای که از پنج حزب اصلی اقلیم کردستان یعنی اتحادیه میهنی، جنبش تغییر، اتحاد اسلامی، جماعت اسلامی و حزب دمکرات، تنها حزب دمکرات به رهبری بارزانی معتقد به برگزاری هرچه سریع تر همه پرسی استقلال است و زمان حاضر را بهترین زمان برای برگزاری آن می دانند.
در حالی که احزابی مانند جنبش تغییر و اتحادیه میهنی این زمان را مناسب برای اعلام استقلال نمی دانند. علاوه بر اینکه حزب دمکرات با جنبش تغییر و اتحادیه میهنی در مسائل دیگر مانند نحوه تعامل با دولت عراق و درآمدهای نفتی اقلیم، ریاست بارزانی بر اقلیم، عملکرد اقتصادی بارزانی و غیره اختلاف نظر دارد.
- اختلافات کُردهای عراق با کُردهای منطقه
کُردهای عراق علاوه بر اختلافات داخلی با کُردهای کشورهای همجوار نیز دارای اختلافات عمیقی هستند، مثلا بارزانی سال هاست، با PKK به عنوان یکی از گروه های تاثیرگذار در ترکیه اختلاف دارد. اگرچه از زمان شروع جنگ داخلی حزب دمکرات کردستان عراق با حزب کارگران کردستان نزدیک به دو دهه می گذرد، اما عمدتا روابط سرد و پرتنشی بین این دو حزب حاکم بوده است.
گذشته از اختلافات تاریخی و ایدئولوژیک، حزب دمکرات و PKK در مسائلی مانند میزان نفوذ در مناطق کردنشین عراق و سوریه، روابط بارزانی با ترکیه و حزب اردوغان و رقابت برای جذب ایزدی ها نیز با یکدیگر اختلاف نظر دارند.
کُردهای عراق با کُردهای سوریه نیز در بسیاری از موضوعات اختلاف نظر دارند، به عنوان مثال حزب دمکرات کردستان عراق با حزب اتحاد دمکراتیک خلق سوریه PYD اختلافات بسیاری دارد. این اختلافات در این اواخر، بعد از اعلام فدرالیسم از سوی کُردهای سوریه بدون توجه به مطالبات دیگر احزاب کُرد سوری مورد حمایت بارزانی تشدید شده است.
البته اختلافات کُردهای سوریه و عراق بسیار ریشه ای است که از اختلافات گروه ها و احزاب نزدیک به «عبدالله اوجالان»، رهبر زندانی حزب کارگران کردستان PKK ترکیه و طیف سیاسی نزدیک به بارزانی در سوریه نشات می گیرد و به سادگی قابل حل نیست.
- مخالفت بغداد
منطقه کردستان بخشی از تمامیت ارضی عراق است که طبق قانون اساسی این کشور به طور فدرال اداره می شود. در حالی که هنوز اختلاف ارضی میان بغداد و اربیل حل نشده، بی تردید سخن گفتن کُردها از استقلال با واکنش قاطع بغداد مواجه می شود. سید عمار الحکیم از آن دسته رهبران عراق است که به شدت مخالف جدایی کردستان از بغداد است و تاکید دارد، تحقق رویای بارزانی، به تجزیه عراق منجر خواهد شد که خواست عراقی ها نیست.
مهم تر آنکه برگزاری همه پرسی طبق قوانین بین المللی تنها با کسب رضایت دولت مرکزی باید صورت گیرد، تجربه ای که در همه پرسی اسکاتلند و کاتالونیا شاهد بودیم. لذا برگزاری رفراندوم بدون مجوز بغداد غیر قانونی و غیر قابل استناد خواهد بود و قابل پیش بینی است که در صورت اجرای این امر غیر قانونی، تنها کشورهایی آن را به رسمیت خواهند شناخت که درصدد برهم زدن مرزها، ثبات و امنیت خاورمیانه هستند.
- مخالفت های منطقه ای
موضوع استقلال منطقه کردستان صرفاً یک موضوع در سطح محلی و ملی عراق محسوب نمی شود، بلکه یک موضوع منطقه ای است و برای سه کشور ترکیه، ایران و سوریه به دلیل در بر داشتن برخی پیامدهای جبران ناپذیر اهمیت زیادی دارد، به گونه ای که علاوه بر عراق، این سه کشور نیز مخالف استقلال منطقه کردستان هستند.
ترکیه دست کم دارای ۱۵ میلیون جمعیت کُرد است، علاوه بر این نگران اعراب موصل و ترکمن های عراق نیز می باشد، بنابراین ترکیه استقلال کردستان را یک تهدید برای امنیت ملی خود ارزیابی می کند. جمهوری اسلامی ایران نیز موضوع استقلال کردستان عراق را به دلایل مختلف از جمله تاثیرگذاری آن بر امنیت داخلی خود و همچنین تجزیه قلمرو عراق به عنوان یکی از مهمترین متحدان منطقه ایران نمی پذیرد.
- مخالفت های بین المللی
همچنین، قدرت های بزرگ مثل آمریکا به دلایل مختلف فعلاً طرح و برنامه ای برای استقلال کُردها ندارند، ضمن اینکه آمریکایی ها پیوسته علاقمند بوده و می باشند که همچنان از کُردها به عنوان ابزار و برگ بازی در معادلات منطقه ای استفاده کنند و این مسئله در گرو عدم استقلال کُردها می باشد.
با توجه به آنچه گفته شد، تردیدی وجود ندارد، همه پرسی استقلال کردستان روز ۲۵ سپتامبر ۲۰۱۷ برگزار نخواهد شد و بارزانی دانسته بازی از پیش باخته ای را شروع کرده تا دست کم دو هدف را محقق کند.
در بُعد داخلی با دستاویز قرار دادن برگزاری همه پرسی، به مجوزی در قانون اساسی عراق جهت برگزاری همه پرسی دست یابند، این مورد به ویژه درباره شهر مهمی چون کرکوک که مستقیما در ماده ۱۴۰ به آن اشاره شده، قابل ملاحظه است.
هدف دوم از اعلام برگزاری همه پرسی در منطقه کردستان را باید در سیاست های منطقه ای آمریکا به ویژه در عراق ارزیابی کرد. با توجه به اینکه عملیات آزادسازی موصل از اشغال داعش آخرین مرحله خود را سپری می کند، زمان پیاده سازی سیاست های جدید آمریکا در عراق است و به نظر می رسد، واشنگتن تلاش دارد، با مطرح کردن موضوع برگزاری همه پرسی استقلال شوک بزرگی به بغداد وارد کند، زیرا اولین گام برای اجرای این طرح تعیین وضعیت کرکوک است که اربیل پس از خارج شدن داعش از آن به دنبال الحاق این منطقه به کردستان است.
از سوی دیگر اختلاف بر سر میدان‌های نفتی و خط لوله بندر جیهان ترکیه به دریای مدیترانه، مشکلات مربوط به آب دریاچه ها و رودخانه های مشترک و همچنین وضعیت اقلیت های قومی و مذهبی عراق را درگیر یک چالش طولانی و عمیق می کند. بهم ریختگی سیاسی فرصتی برای آمریکاست تا حضور نظامی خود را با استفاده از ضعف بغداد قانونمند کند. به همین دلیل است که طی ماه های گذشته واشنگتن تحرکات نظامی اش در برخی مناطق عراق را گسترش داده و از شدت یافتن عملیات علیه داعش به بهانه های مختلف جلوگیری کرده است. ضمن آنکه بحران کردستان، آمریکا را نسبت به امکان مدیریت سیاسی تحولات عراق امیدوارتر می کند.
طرح آشتی ملی در روزهای منتهی به انتخابات پارلمانی در همین راستا اجرا می شود تا کاخ سفید بتواند، از این روش چهره های مورد نظر خود را وارد میدان سیاسی عراق کند.