به گزارش مشرق، بادهای ۱۲۰ روزه که امروز برای مردم سیستان به پیام‌آور رنج و سختی تبدیل شده، در گذشته و پیش از آغاز روند خشکسالی در منطقه سیستان پدیده‌ای دلپذیر بود، چرا که وزش این بادها و عبور آن از روی تالاب بین‌المللی هامون سبب ایجاد یک نسیم خنک می‌شود که به تلطیف هوای منطقه می‌انجامید؛ حالا اما این نسیم دل‌انگیز به بادهای داغ غیرقابل تحملی تبدیل شده که حامل "ریزگرد" هستند؛ ریزگردهایی که هر ساله در زمان اوج‌گیری بادهای ۱۲۰ روزه عده زیادی از مردم سیستان را به دلیل مشکلات چشمی و تنفسی راهی بیمارستان می‌کند.
تالاب هامون با مساحتی حدود ۵ هزار و ۷۰۰ کیلومترمربع و دامنه عمق یک تا ۵ متر در زمان پرآبی، بزرگترین دریاچه آب شیرین ایران است که به عنوان یک تالاب بین‌المللی در کنوانسیون رامسر و همچنین به‌عنوان ذخیره‌گاه زیست کره در سازمان علمی- فرهنگی ملل متحد(UNESCO) ثبت شده است.
تالاب هامون که بخشی از آن در خاک ایران و بخش دیگر آن در خاک افغانستان واقع شده، از ۳ بخش "هامون پوزک، هامون صابوری و هامون هیرمند" تشکیل شده که بخش وسیعی از هامون پوزک و بخش عمده هامون صابری در خاک افغانستان و مابقی آن در خاک ایران واقع شده که این ۳ بخش در سال‌های پرآبی و در فصل بهار بعد از بروز سیلاب رودخانه "هیرمند" به یکدیگر متصل می‌شود.
تالاب بین‌المللی هامون از طریق رودخانه مرزی هیرمند آبگیری می‌شود که سرچشمه این رودخانه در کوه‌های بابایغما در مرکز افغانستان است و در نهایت هیرمند پس از پیمودن بیش از هزار کیلومتر در خاک افغانستان در منطقه سیستان وارد خاک ایران می‌شود.
خشکی تالاب هامون عامل اصلی وقوع ریزگردهای سیستان
رودخانه هیرمند حدود ۲۰ سال است که رو به خشکی رفته و البته احداث سد "کجکی" توسط افغانستان بر روی این رودخانه به علتی مضاعف تبدیل شده تا میزان آب ورودی از طریق این رودخانه به تالاب هامون به حداقل برسد و این امر به عاملی جهت خشک‌شدن زودهنگام تالاب هامون در ایام تابستان هر سال تبدیل شود.
خشکی تالاب هامون نیز سبب می‌شود گرد و غبار موجود در بستر آن به راحتی توسط بادهای ۱۲۰ روزه جا به جا شود و تحت عنوان پدیده‌ای که امروز از آن به عنوان "ریزگرد" یاد می‌شود، به بحرانی برای زندگی مردم سیستان تبدیل شود.
براساس معاهده امضا شده میان دولت‌های ایران و افغانستان در سال ۱۳۵۱، سهمیه ۸۲۰ میلیون مترمکعبی آب از محل ذخیره‌گاه سد کجکی برای ایران در نظر گرفته شده که دولت افغانستان باید در طول سال این میزان آب را رهاسازی کند؛ البته بخشی از کارشناسان معتقدند که افغانستان در این زمینه به تعهد خود پایبند نبوده و آبی که سالانه از جانب افغانستان وارد منطقه سیستان می‌شود، "دشتمال" یا به عبارتی آب حاصل از برف و باران است که از جانب افغانستان قابل کنترل نبوده و از طریق دشت وارد سیستان می‌شود.
همکاری افغانستان لازمه مهار کانون‌های بحران موجود در بستر هامون
هوشنگ ناظری، فرماندار ویژه زابل در این رابطه اظهار داشت: چند سال خشکسالی پیاپی مشکلات زیادی را برای سیستان و مردمانش در پی داشته و با توجه به اینکه معیشت بخش زیادی از مردم این منطقه به آب وابسته بوده، بیکاری هم در پی این خشکسالی‌ها به معضل جدی منطقه تبدیل شده است.
وی تصریح کرد: خشک شدن تالاب هامون سبب شده در ایام تابستان با وزش بادهای ۱۲۰ روزه، گرد و غبار موجود در بستر این تالاب به صورت "ریزگرد" در سیستان پراکنده شود و مشکلات زیادی را برای مردم منطقه ایجاد کند.
ناظری گفت: تالاب هامون وسعت زیادی دارد و تعدادی کانون بحران در زمینه پراکنده شدن ریزگردها در بستر آن وجود دارد که در زمان خشکی تالاب در منطقه مشکل‌آفرین می‌شود و با توجه به اینکه بخش بزرگی از این تالاب در خاک افغانستان است، مهار کانون‌های بحران منشأ ریزگردها نیازمند همکاری کشور افغانستان است.
سند "مدیریت تالاب هامون" زمینه کاهش مشکلات زیست محیطی را فراهم کرده
فرماندار ویژه زابل اظهار داشت: در سال‌های اخیر چندین کارگاه با حضور مردم بومی سیستان و کارشناسان امر توسط اداره‌کل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان برگزار شده و مطالعات خوبی نیز در زمینه مدیریت آب تالاب و احیای آن توسط این اداره‌کل صورت گرفته که در صورت عملیاتی شدن می‌تواند در زمینه افزایش زمان حفظ آب در بستر تالاب بسیار موثر واقع شود.
وی تاکید کرد: یکی از مهمترین معضل‌هایی که در سال‌های گذشته در رابطه تالاب هامون وجود داشت، این بود که مطالعاتی در زمینه نحوه مدیریت منابع آبی این تالاب چه در زمان ترسالی و چه در زمان خشکسالی آن وجود نداشت، بنابراین مدیریت نامطلوب خود به علتی جهت افزایش سرعت خشکی این تالاب تبدیل می‌شود.
ناظری ادامه داد: خوشبختانه با مطالعات انجام شده و تهیه سند "مدیریت تالاب هامون"، در حال حاضر زمینه برای مدیریت مناسب این تالاب فراهم است و در این راستا وظیفه هر یک از نهادهای ذیربط مشخص است و در صورت هماهنگی مناسب میان دستگاه‌های مختلف متولی و مشارکت مردمی، می‌توان منابع آبی تالاب را به نحوی مدیریت کرد که مشکلات زیست محیطی ناشی از خشکی تالاب به حداق برسد.
امضای تفاهم‌نامه حفاظت و مدیریت پایدار تالاب هامون
نیره پورملائی مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان در این رابطه اظهار داشت: در راستای اجرای برنامه مدیریت زیست بومی تالاب بین‌المللی هامون، تفاهم‌نامه مشترک حفاظت و مدیریت پایدار تالاب با حضور مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌های ایران، فرمانداران ۵ شهرستان منطقه سیستان، اعضای کارگروه احیای تالاب هامون و سایر دستگاه‌های اجرایی ذیربط امضاء و مبادله شد.
وی افزود: ماهیت فرابخشی برنامه مدیریت زیست بومی تالاب‌ها و نقش آن در حفظ اکوسیستم جانوری و گیاهی تالاب و احیای کارکردهای مختلف آن، منتج به تدوین و امضای تفاهم‌نامه مشترک حفاظت و مدیریت پایدار تالاب ما بین ۱۵ دستگاه نظارتی و اجرایی استان شد.
پورملائی بیان کرد: تالاب هامون به عنوان یک تالاب بین‌المللی در کنوانسیون رامسر و همچنین به‌عنوان ذخیره‌گاه زیست کره در سازمان علمی- فرهنگی ملل متحد ثبت شده و حفاظت از آن نیازمند مشارکت تمام ذینفعان دولتی و غیردولتی ملی، استانی و محلی است.
مدیرکل حفاظت محیط‌زیست سیستان و بلوچستان ادامه داد: انعقاد تفاهم‌نامه مذکور گام سوم در اجرای برنامه مدیریت زیست بومی تالاب هامون است و احیا، حفظ و بهره‌برداری پایدار تالاب بین‌المللی هامون با مشارکت موثر همه ذینفعان ملی و بین‌المللی هدف نهایی این برنامه است.
وی خاطرنشان کرد: همزمان با کارگروه استانی احیای تالاب هامون، سامانه ژئوپرتال تالاب هامون رونمایی شد که این سامانه با هدف ایجاد بانک اطلاعاتی غنی از تالاب هامون با قابلیت ارائه، ساماندهی، تحلیل و گزارش‌گیری اطلاعات مهم و مرتبط با تالاب به منظور افزایش سهولت دسترسی به اطلاعات و استفاده بهینه از آنها، راه‌اندازی شده است.
رهاسازی حق‌آبه هامون جهت جلوگیری از مرگ ماهی‌ها و پرندگان مهاجر
پورملائی با اشاره به اینکه اولین سهمیه حق‌آبه زیست محیطی تالاب هامون از محل چاه نیمه‌های منطقه سیستان در سال ۹۶ در تاریخ ۱۰ تیرماه دریافت و رهاسازی شد، افزود: این حق‌آبه با توجه به زمان زادآوری پرندگان و همچنین افت حجم آب تالاب به دلیل تبخیر و شروع بادهای ۱۲۰ روزه به میزان ۳۰ میلیون مترمکعب در بستر تالاب هامون رهاسازی شد.
مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان ادامه داد: این حجم آب از مسیر خروجی آب چاه نیمه به طرف مسیر "کوه خواجه" و "لورگ باغ" با هدف آبگیری "هامون هیرمند و هامون صابوری" در جریان است که این اقدام ضمن برقراری چرخه اکولوژیکی تالاب، تأثیر مثبت و چشمگیری بر کاهش تلفات پرندگان و ماهی‌ها دارد و از وقوع مرگ ماهی‌ها و پرندگان مهاجر در تالاب جلوگیری می‌کند.
وی خاطرنشان کرد: مابقی حق‌آبه داخلی تالاب هامون نیز بر مبنای بررسی‌های فنی و کارشناسی و نیاز اکولوژیکی تالاب در زمان مناسب با هماهنگی شرکت سهامی آب منطقه‌ای استان اخذ و رهاسازی می‌شود.
پورملائی اضافه کرد: جاری کردن حق‌آبه در زمان مناسب و سپس هدایت صحیح آن، تثبیت کانون‌های بحرانی ریزگردها، تعدیل هوای منطقه، رونق اکوتوریسم و اشتغال حاشیه‌نشینان تالاب را نیز بدنبال خواهد داشت.
مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان اظهار داشت: مقرر شده با همکاری اداره‌کل شیلات استان پایش مستمر رودخانه‌ها و بستر تالاب هامون انجام شود و به محض کم شدن آب در این محیط‌ها نسبت به انتقال ماهیان به استخرهای پرورش و همچنین تحویل ماهیان هرز(ماهیانی که از نظر پرورش توجیه اقتصادی ندارند) به واحدهای پودر ماهی اقدام شود.
احیای پوشش گیاهی بومی تالاب هامون در یک اقدام خودجوش مردمی
وی گفت: در روزهای اخیر در همایش مردمی که با هدف کاشت گونه‌های گیاهی بومی در تالاب "هامون هیرمند" برگزار شد، در بخش‌هایی از تالاب با مشارکت مردم محلی، انجمن‌های مردم نهاد، مسئولین ذیربط و با همکاری اداره‌کل حفاظت محیط زیست پوشش گیاهی بومی کشت و احیا شد.
پورملائی ادامه داد: این قبیل فعالیت‌های خودجوش مردمی که ناشی از افزایش سطح آموزش و فرهنگ زیست محیطی در هر منطقه است، کمک شایانی به حفظ و بقای اکوسیستم‌های طبیعی از جمله تالاب‌ها می‌کند.
مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان خاطرنشان کرد: گونه‌های گیاهی بومی ضمن تامین مأمن پرندگان مهاجر، در کاهش سرعت تبخیر آب از تالاب هامون نقش دارند و همچنین به عنوان مواد اولیه تولید صنایع دستی از قبیل حصیربافی و سایر صنایع سنتی منطقه کاربرد دارد که در امرار معاش مردم محلی اطراف تالاب حائز اهمیت است.
جمع‌آوری ۱۰۰ هزار بچه ماهی از بستر تالاب هامون
محبعلی سیستانی، مدیرکل شیلات سیستان و بلوچستان نیز اظهار داشت: طبق توافقی که با اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان داشتیم بستر تالاب هامون را به طور مستمر پایش می‌کنیم تا به محض کم شدن آب نسبت به انتقال ماهیان به استخرهای پرورش و همچنین تحویل ماهیان "هرز" به واحدهای پودر ماهی اقدام شود.
وی افزود: در این راستا با توجه به اینکه در روزهای اخیر وزش بادهای ۱۲۰ روزه در منطقه سیستان شدت گرفته و این امر در کنار گرمای شدید هوا موجب افزایش سرعت خشک شدن تالاب بین‌المللی هامون شده؛ ما به جمع‌آوری بچه ماهی‌های زنده موجود در این تالاب روی آورده‌ایم.
سیستانی ادامه داد: با اقدامات صورت گرفته تاکنون بیش از ۱۰۰ هزار قطعه بچه ماهی زنده با استفاده از تانکرهای مجهز به کپسول اکسیژن از این تالاب جمع‌آوری و به استخرهای پرورش ماهی منطقه سیستان منتقل شده و ماهی‌های "هرز" نیز توسط صیادان منطقه به صورت خشک شده جمع‌آوری شده تا به کارخانه‌های تولید پودر ماهی ارسال شود و این مردم از این طریق درآمدی برای خود کسب کنند.
ساماندهی صیادان منطقه جهت کاهش تلفات ماهی‌ها
مدیرکل شیلات سیستان و بلوچستان خاطرنشان کرد: مرگ ماهی‌ها در ایام تابستان در پی خشک شدن تدریجی تالاب هامون امری اجتناب‌ناپذیر است و با توجه به منابع آبی موجود در منطقه چاره‌ای جز انتقال ماهی‌ها در زمان خشک شدن بستر تالاب وجود ندارد.
وی با اشاره به اینکه برنامه‌ریزی‌های لازم جهت کاهش تلفات ماهی‌ها در بستر تالاب هامون اندیشیده شده، افزود: صیادان منطقه در قالب گروه‌هایی ساماندهی شده‌اند تا بلافاصله با دریافت گزارش خشک شدن هر منطقه از تالاب هامون، نسبت به نجات ماهی‌های موجود در بستر آن اقدام کنند.
سال گذشته در اواخر فصل تابستان در پی خشک شدن تالاب بین‌المللی هامون بیش از ۲ میلیون ماهی و بچه ماهی در بستر این تالاب تلف شدند؛ حالا اما وعده‌های مسئولان نوید شرایط زیست محیطی بهتری برای هامون گونه‌های گیاهی و جانوری آن به همراه دارد که باید دید با نزدیک شدن به پایان فصل تابستان شرایط در عمل به چه نحو پیش می‌رود.
به نظر می‌رسد با توجه به تدوین برنامه‌های جامع استراتژیک در زمینه مدیریت و احیای تالاب هامون و منابع آبی منطقه سیستان و همچنین مواجهه مناسب با بحران‌های زیست‌محیطی از جمله مرگ ماهی‌ها و پرندگان مهاجر، در صورت همکاری هماهنگ مدیران منطقه و همه مسئولان ذیربط در زمینه اجرای این برنامه‌ها که با نگاهی علمی و کارشناسی شده در کنار استفاده از نظرات مردم سیستان تدوین شده، از این پس شاهد افزایش زمان وجود آب در بستر تالاب بین‌المللی هامون باشیم و تلفات ناشی از خشک شدن آن به حداقل برسد.