سرویس جنگ نرم مشرق - حتماً برای شما پیش آمده که گاهی اوقات در مورد یک موضوع، اخبار متضادی را از رسانه‌های مختلف در جریان‌های مختلف اجتماعی و سیاسی دریافت می‌کنید؛ یا مثلاً با جستجو در مورد یک خبر، داده‌های بعضاً متناقضی را از موتور جستجوگر تحویل می‌گیرد. خب در این موقعیت‌ها سه راه وجود دارد که به واقعیت پی ببرید:

۱- موضوع مورد نظر در حوزه تخصصی شما قرار دارد و می‌توانید با بررسی چند و چون اخبار، سره را از ناسره جدا کنید. البته بگذریم که در ایران، همه خود را صاحب‌نظر در عالم سیاست می‌دانند، ولی منظور ما تخصص واقعی است. مثلاً ادعا شده که سید عبدالله بهبهانی از علمای مشروطه در سال فلان توسط یکی از روشنفکران مشهور (مثلاً تقی‌زاده) ترور شد. اگر شما خود تاریخ‌دان باشید یا تاریخ از جمله رشته‌های تخصصی شما باشد، یا از صحت و سقم این خبر اطلاع دارید یا می‌دانید دقیقاً باید به چه کتاب‌هایی مراجعه کنید تا این خبر را محک بزنید.

۲- شما صرفاً با آن موضوع آشنایی دارید اما همین کافی است تا وقت بگذارید و با حوصله و سرزدن به سایت‌های مختلف و پایگاه‌های رسمی و آماری، بالاخره واقعیت را دریابید. مثلاً می‌توانید تصویری که در خبر یک پایگاه اینترنتی یا کانال تلگرامی قرار گرفته را به جستجوگر گوگل بدهید تا تصاویر مشابه را به شما ارائه دهد و متوجه شوید آیا واقعاً این یک تصویر جدید و مربوط به همان رخداد مورد نظر هست یا نه. یا کلامی از امام خمینی (ره) که در یک پیام برای شما ارسال شده را با تعیین دقیقِ واژه‌های قابل جستجو به نرم‌افزار صحیفه امام بدهید تا ببینید آیا چنین چیزی از سوی ایشان ایراد شده است یا نه.

۳- خبر را به سایت‌های «واقعیت‌سنج» بدهید تا برای شما بررسی کنند.

به نظر می‌رسد خیلی از ما با مورد سوم آشنایی نداریم و گاهی که از یک و دو نتیجه نمی‌گیریم، یا سردرگم می‌شویم یا به آنچه به نظرمان عمده اطرافیان یا کاربران مجازی می‌گویند تن می‌دهیم، حالا یا آگاهانه و برای عقب‌نیافتادن از بحث یا به صورت ناخودآگاه و با یک پیش‌فرض ذهنی که «لابد درست است که همه دارند می‌گویند! ببین از چند کانال مختلف نیز برای من ارسال شده است!».

البته شاید اینکه با روش سوم آشنایی نداریم، چندان نیز تقصیر ما نیست، چون درست است که بسیاری از رسانه‌ها و پایگاه‌های اینترنتی ایرانی تلاش می‌کنند همواره واقعیت را بنویسند، اما در ایران رسانه‌ها و سایت‌هایی با عنوان صریح «واقعیت‌سنج» وجود ندارند! با این حال «واقعیت‌سنج» های غربی نیز گاهی اخبار ایران را بررسی می‌کنند که در ادامه به چند مورد اشاره می‌کنیم.

POLITIFACT

این سایت از سال ۲۰۰۷ میلادی از سوی روزنامه Tampa Bay Times که در فلوریدا چاپ می‌شود، راه‌اندازی شد. هدف اولیه آن بررسی ادعاهای انتخاباتی بود و اساساً از همین رو حدود یک سال پیش از انتخابات کار خود را شروع کرده بود. با این حال اکنون طیف گسترده‌تری از مسائل را پوشش می‌دهد. مالکیت آن نیز در سال جاری میلادی به مؤسسه رسانه‌ای Poynter انتقال یافت و حالا هزینه خود را از تبلیغات و همچنین کمک‌های مردمی تأمین می‌کند.  

POLITIFACT اصرار دارد که از افراد ناشناس، احزاب و نامزدهای انتخاباتی پولی دریافت نمی‌کند. در کمک‌های مردمی نیز هر گاه بیش از ۱۰۰۰ دلار باشد، نام فرد یا شرکت مورد نظر را در سایت خود اعلام می‌کند تا هم مشخص شود که چه کسانی طالب نشر واقعیت در جامعه هستند و هم بی‌ارتباط بودن اخبار سایت با تأمین‌کنندگان هزینه سایت، آشکار باشد. البته با روزنامه‌ها و خبرنگارانی که بعضاً در اخبار خود در رسانه‌ای دیگر رویکرد سیاسی دارند، مشارکت می‌کند (به ویژه پایگاه‌هایی مانند PUNDITFACT که کار مشابهی می‌کند) اما به گفته خود این مشارکت در راستای اساسنامه POLITIFACT انجام می‌شود.  

اما پرسش اصلی این است که این واقعیت‌سنج، چگونه موضوعات خود را انتخاب می‌کنند. تحریریه POLITIFACT در اخبار رسانه‌ها، متون منتشرشده از سخنرانی‌ها و کنفرانس‌های خبری می‌گردند و موضوعات حساس و ادعاهای خاص را پیدا می‌کنند. علاوه بر این حدود یک‌سوم از موضوعات نیز از سوی مردم پیشنهاد می‌شوند. مردم می‌توانند موضوعات پیشنهادی خود را از طریق ایمیل truthometer@politifact.com به دست تحریریه برسانند و البته آنها نیز از بین ایمیل‌های فراوان، مجبورند موضوعاتی که از اهمیت اجتماعی یا ارزش خبری برخوردارند را انتخاب کنند.

پس از این به سراغ هر موضوع رفته و در مراحل زیر به یک قضاوت جدی در مورد درست یا نادرست بودنِ آن می رسند:

• بررسی اینکه دیگر پایگاه‌های واقعیت‌سنج در مورد این موضوع کاری کرده‌اند یا نه؛
• جستجوی جامع موضوع در جستجوگرهای اینترنتی با تأکید بر منابع دست‌اول که خود پژوهش کرده‌اند و سایت‌هایی که اولین بار خبر را منتشر کرده‌اند؛
• جستجو در پایگاه‌های داده برخط مانند مراکز آماری که البته برای دسترسی به برخی از آنها باید ماهانه یا سالانه مبلغی را پرداخت کرد؛
• مشورت با متخصصان آن موضوع با گرایش‌های متنوع؛
• مرور منابع مکتوب و گزارش‌های انتشاریافته در اینترنت پیرامون آن موضوع؛
• جمع‌بندی از موارد بالا.

اگر تحریریه POLITIFACT به قضاوت و جمع‌بندی نهایی در مورد یک خبر برسند، یکی از مراتب زیر را برای آن در نظر می‌گیرند:

• درست: این خبر بدون هیچ‌ توضیحی کاملاً دقیق و با واقعیت، همخوان است.
• تقریباً درست: این خبر درست است اما نیاز به شفاف‌سازی و اطلاعات بیشتر دارد.
• نیمه‌درست: بخشی از این خبر، درست است اما اطلاعات مهمی را جا انداخته و مطلبی را در یک شرایط دیگر نقل کرده است.  
• تقریباً نادرست: یکی دو اطلاعات درست در خبر وجود دارد اما در کنار مطالب غیرواقعی قرار گرفته و احتمالاً مخاطب را به اشتباه می‌اندازد.
• نادرست: این خبر، از اساس و کاملاً غلط است.
• سوزاندنی: این خبر نه تنها نادرست است، بلکه یک ادعای مضحک است که مخاطب را به سخره گرفته!

این قضاوت به دست سردبیر و پس از آن به ویراستاران دیگر می‌رسد و چندین بار بررسی می‌شود تا خدشه‌ای به آن وارد نباشد. سپس این بررسی نهایی روی سایت منتشر می‌شود. با این حال اگر داده‌های جدیدی به دست تحریریه برسد، در خبر منتشرشده اضافه می‌شود که در موارد نادری به تغییر قضاوت نهایی منجر می‌شود (مثلاً خبر از حالت «نیمه درست» به «تقریباً درست» ارتقا می‌یابد).

به عنوان مثال در یکی از اخبارِ مورد بررسی، سخنی از ترامپ در ۲۷ دسامبر ۲۰۱۷ میلادی در نظر گرفته شده که «شما می‌دانید یکی از چیزهایی که مردم نمی‌فهمند این است که ما بیش از هر رئیس‌جمهور دیگری موفق به نهایی‌سازی به امضای قوانین شده‌ایم. ما رکورد هری ترومن را شکستیم». POLITIFACT این خبر را بررسی کرده و با پایگاه داده  govtrack.us چک کرده است. نتیجه خیلی جالب است:  

شان اسپایسر سخنگوی پیشین کاخ سفید پس از پایان ۱۰۰ روز از ریاست‌جمهوری ترامپ، اعلام کرد ترامپ «در همکاری با کنگره بیش از هر رئیس‌جمهور دیگری از زمان ترومن تا کنون در ۱۰۰ روزه اول حکومت خود قانون به تصویب رسانده است». این گزاره «تقریباً درست» بود، اما برای همان زمان. نکته اینجا است که به تدریج اختلافات دولت با کنگره افزایش یافت و روند امضای قوانین، کندتر شد. وقتی سه روز مانده به پایان سال ۲۰۱۷ میلادی ترامپ همان جمله را تکرار می‌کند، حدود هشت ماه از آن زمان گذشته بود و عملاً منظور او مقایسه سال اول حکمرانی‌اش با سایر رؤسای جمهور است که در این مورد او اتفاقاً او در آخر لیست قرار دارد (یعنی از زمان جنگ جهانی دوم تا کنون تمام رؤسای جمهور در سال اول ریاست‌جمهوری بیش از او قانون گذرانده‌اند). بگذریم که او به جای «از ترومن تا کنون» می‌گوید «رکورد هری ترومن را شکستیم»! این قسمت از جمله نیز هر جوری حساب کنید، غلط است.

بر این اساس، ‌ جمله یادشده از دانلد ترامپ در رتبه‌بندی POLITIFACT، برچسب «نادرست» را دریافت می‌کند.

FACTCHECK

این پایگاه اختصاصاً به سخنان مقامات ارشد دولت آمریکا، کنگره، احزاب جمهوری‌خواه و دموکرات و نامزدهای مطرح در انتخابات سنا و ریاست‌جمهوری می‌پردازد. در قسمت بالای این سایت، گزینه ASK قرار دارد تا کاربران بتوانند خبر یا ادعایی که مد نظرشان قرار دارد برای تحریریه ارسال کنند تا مورد بررسی قرار گیرد. فیلم سخنرانی‌ها و متن آن به همراه سخنان تبلیغاتی در تلویزیون از جمله منابع این پایگاه برای بررسی صحت مطالب است. FACTCHECK مدعی است سعی می‌کند انصاف را میان دو حزب آمریکا حفظ کند و به همان میزانی که برای بررسی صحت ادعاهای جمهوری‌خواهان وقت بگذارد که برای دموکرات‌ها وقت می‌گذارد.

Snopes

این پایگاه در سال ۱۹۹۴ میلادی توسط دیوید میکلسون تأسیس شد و تا کنون علاوه بر دریافت جوایز بین‌المللی توانسته به اعتباری برسد که رسانه‌های مشهور غربی مانند ABC و NPR در برنامه‌های خود از اعضای تحریریه آن برای شفاف‌سازی در موضوعات ابهام‌آمیز دعوت می‌کنند. اعضای اصلی تحریریه آن با احتساب میکلسون، ‌ ۱۰ نفر است که همگی از افراد باسابقه در رسانه‌های غربی هستند.

نحوه انتخاب موضوع از سوی تحریریه از تنوع بالایی برخوردار است، یعنی علاوه بر موضوعاتی که از طریق بخش «ارتباط با ما» در سایت برای آنها ارسال می‌شود، موضوعاتی که کاربران در سایت Snopes جستجو می‌کنند، موضوعاتی که ترند توییتر و فیس‌بوک می‌شود و مطالبی که بیش از بقیه در گوگل مورد جستجو قرار می‌گیرد، فارغ از اینکه حاوی چه رویکرد سیاسی یا مذهبی باشد، صحت و سقم‌شان مورد بررسی قرار می‌گیرد و جمع‌بندی آن در قالب یک خبر در سایت ارائه می‌شود. در جمع‌بندی جدا از رتبه‌بندی «درست» و «تقریباً» درست و مانند آن که قبلاً اشاره کردیم، به کپشن نادرست برای تصاویر یا ارجاع نادرست یک اقدام یا سخن به یک فرد نیز در قالب کلماتی مانند «miscaptioned» و «misattributed» اشاره می‌شود.

حوزه کار این پایگاه از دو پایگاه بالایی وسیعتر است، به گونه‌ای که شما با جستجوی نام ایران با ۱۰۰ صفحه از نتایج روبرو می‌شود. یکی از جدیدترین موارد در تصویر زیر آمده است:

در این خبر که سوم ژانویه ۲۰۱۸ میلادی یعنی اواسط دی‌ماه منتشر شده، Snopes به ویدئوهایی اشاره می‌کند که در فضای مجازی به عنوان تظاهرات چند صدهزار نفری از ایرانیان در اعتراض به جمهوری اسلامی دست به دست می‌شود. اما بررسی Snopes نشان می‌دهد که این ویدئوها به بیش از ۶ سال قبل در فوریه ۲۰۱۱ برمی‌گردد، آن هم نه در ایران، ‌ بلکه در بحرین! یکی دیگر از ویدئوها که با عنوان «خیزش ده‌ها هزار نفری مردم ایران و کردستان علیه رژیم» منتشر شده، مربوط به تحولات چند روز پیش از آن در آرژانتین است!

جمع‌بندی

وجود چنین سایت‌هایی قطعاً یکی از ضرورت‌های ایجاد اعتماد در شرایطی است که روزانه ده‌ها و بلکه صدها خبر بر سر هر یک از کاربران شبکه‌های مجازی یا بینندگان شبکه‌های تلویزیونی و ماهواره‌ای می‌ریزد و قطعاً همه این اخبار نیز در حوزه تخصصی یک فرد قرار ندارد. این انبوه اخبار به فرد اجازه نمی‌دهد که در مورد هر یک فکر کند و این شرایط، او را به سمت همراهی احساسی با جمع یا از آن سو، سکوت و بی‌تفاوتی نسبت به سرنوشت کشور سوق می‌دهد. اگر امکان فعالیت چنین پایگاه‌هایی در ایران فراهم شود به گونه‌ای که هر یک به پایگاه داده نسبتاً مطمئنی برای جستجوی موضوعات مختلف تبدیل شود، امکان رواج شایعات تا حد قابل ملاحظه‌ای کاهش می‌یابد. شاید تصور شود که جستجو در گوگل می‌تواند همین کارکرد را برای افرادی که دنبال صحت یک موضوع هستند برآورده سازد، اما اگر با الگوریتمی که گوگل برای ارائه نتایج جستجو بکار می‌گیرد آشنا باشید، می‌دانید که بیش از آنکه موجب راهنمایی در این مورد شود، احتمال گمراهی کاربران را فراهم می‌سازد، جدا از اینکه بسیاری از لینک‌های مفید در فهرست سیاه گوگل قرار دارد.

منابع

http://www.politifact.com

https://www.snopes.com

https://www.factcheck.org