به گزارش مشرق، در روزهای اخیر خبری با عنوان «افزایش یارانه نقدی در سال ۱۳۹۹ به رقم ۷۲ هزار تومان در ماه به ازای هر نفر» منتشر شد که خیلی زود مسئولان سازمان برنامه‌وبودجه صحت آن را رد کردند. به گفته مسئولان سازمان برنامه‌وبودجه موضوع از این قرار است که یارانه نقدی نه‌تنها از ۴۵ هزار و ۵۰۰ تومان به ۷۲ هزار تومان نرسیده، بلکه با تصمیم کمیسیون تلفیق مجلس شورای اسلامی، دو یارانه پرداختی یعنی یارانه نقدی موضوع ماده (۷) قانون هدفمندکردن یارانه‌ها مصوب سال ۱۳۸۸ و یارانه طرح حمایت معیشتی خانوارها ناشی از اجرای طرح مدیریت سوخت، با هم تجمیع شده و مقرر شده از سال آینده ۷۲ هزار تومان درمجموع به هرفرد شامل ۷۸ میلیون نفر یارانه‌بگیر کشور داده شود.

بررسی‌های آماری نشان می‌دهد این تصمیم با هر هدفی هم اتخاذ شده باشد، درصورت اجرایی‌شدن آن، فلسفه و اهداف اولیه هر دو تصمیم دولت (یعنی یارانه نقدی مصوب سال ۱۳۸۹ و یارانه معیشتی (بنزینی) سال‌جاری) که کمک‌ معیشتی به گروه‌های کم‌درآمد بود، زیر سوال خواهد رفت. علاوه‌بر این با پرداخت یارانه یک‌سال به همه افراد در دهک‌های درآمدی، علاوه‌بر عدم دستیابی به اهداف اولیه، بازهم شاهد افزایش شکاف طبقاتی خواهیم بود. این موضوع از این منظر دارای اهمیت است که طرحی همچون یارانه معیشتی سال‌جاری (طرح بنزینی) هزینه‌های امنیتی-سیاسی جبران‌ناپذیری هم برای کشور به‌همراه داشته که درصورت پرداخت یارانه یکسان به همه ۷۸ میلیون یارانه‌بگیر کشور، دولت هیچ توجیهی برای طرح سهمیه‌بندی بنزین نخواهد داشت که هزینه‌های اجرای آن عملا گروه‌های کم‌درآمد را مورد هدف قرار داده است. همچنین با اجرای این طرح جدید، دولت موظف خواهد شد نزدیک به ۶ هزار میلیارد تومان مازاد از یارانه کم‌درآمدها کاسته و به پردرآمدها اختصاص دهد.

 ۶ هزار میلیارد به‌نفع ثروتمندان

پس از اجرای طرح سهمیه‌بندی بنزین در آبان‌ماه سال جاری، براساس تصمیم دولت از ۷۸ میلیون یارانه‌بگیر کشور، ۶۰ میلیون نفر در ردیف مشمولان دریافت طرح حمایت معیشتی (یارانه بنزینی) قرار گرفته و ۱۸ میلیون فاقد شرایط دریافت یارانه معیشتی تشخیص داده شدند. طبق اعلام دولت، یارانه معیشتی هر نفر حدود ۵۵ هزار تومان مقرر شد که مجموع این یارانه و یارانه نقدی ۴۵ هزار تومان، ماهانه برای هر فرد به ۱۰۰ هزار و ۵۰۰ تومان می‌رسید، اما با تصمیم و تجدیدنظر اخیر ستاد بودجه و کمیسیون تلفیق بودجه مجلس، مقرر شده یارانه نقدی موضوع ماده «۷» قانون هدفمندکردن یارانه‌ها مصوب سال ۱۳۸۸ و یارانه طرح حمایت معیشتی خانوارها ناشی از اجرای طرح مدیریت سوخت در آبان‌ماه سال ۱۳۹۸، با هم تجمیع شده و به تمامی مشمولان دریافت یارانه نقدی (یعنی ۷۸ میلیون نفر) ماهانه یارانه ۷۲ هزار تومان پرداخت شود. البته ذکر این نکته الزامی است که در هر صورت اجرایی‌شدن طرح مذکور درنهایت به تصمیم نهایی در جلسه علنی مجلس وابسته است.

اما درصورت تجمیع دو یارانه نقدی (یارانه نقدی هدفمندی سال ۱۳۸۹ و یارانه معیشتی سال ۱۳۹۸) شاهد یک اتفاق عجیب خواهیم بود که این اتفاق جدید عبارت است از کاهش سهم کم‌درآمدها در دریافت یارانه نقدی و افزایش سهم ثروتمندان از طرح یارانه نقدی دولت. به این صورت که براساس آنچه در جدول آمده است، با اجرایی‌شدن طرح مذکور و تجمیع دو یارانه نقدی به ماهانه ۷۲ هزار تومان برای هر فرد، ۷۸ میلیون یارانه‌بگیر خواهیم داشت که به‌طور مساوی یارانه نقدی دریافت می‌کنند. نتیجه این تصمیم به این شکل است که ۶۰ میلیون نفری که اکنون هر دو یارانه را دریافت می‌کنند با کاهش رقم دریافتی مواجه می‌شوند، اما ۱۸ میلیون نفری که فقط یارانه ۴۵ هزار و ۵۰۰ تومانی می‌گرفتند، علاوه‌بر آن یارانه ۴۵ هزار و ۵۰۰ تومانی، با طرح جدید ۲۶ هزار و ۵۰۰ تومان هم به مبلغ قبلی اضافه خواهد شد.

اما در مقابل، تغییرات در خانوارهای ۶۰ میلیون نیازمند نیز به این شکل است: در طرح قبلی یارانه یک‌نفری که دو یارانه را دریافت می‌کرد ۱۰۰ هزار و ۵۰۰ تومان بود که در طرح جدید ۲۸ هزار و ۵۰۰ تومان کاهش خواهد یافت، خانوار دونفره در طرح قبلی درمجموع ۱۹۴ هزار تومان دریافت می‌کرد که در طرح جدید درآمد آنها ۴۰ هزار تومان کاهش خواهد یافت. خانوار سه‌نفره قبلا ۲۷۴ هزار و ۵۰۰ تومان دریافت می‌کرد که حالا درآمد آنها ۵۸ هزار و ۵۰۰ تومان کاهش خواهد یافت.

خانوار چهارنفره در طرح قبلی ۳۵۴ هزار تومان دریافت می‌کرد که درآمد این خانوار با کاهش ۶۶ هزار تومانی مواجه می‌شود. خانوار پنج‌نفره نیز در طرح قبلی ۴۳۲ هزار و ۵۰۰ دریافت می‌کرد که در طرح جدید ۷۲ هزار و ۵۰۰ تومان از درآمد آنها کاسته می‌شود. اما در مقابل این کاهش درآمد کم‌درآمدها، بررسی‌ها نشان می‌دهد اگر طرح مذکور اجرا شود، با اجرای آن یارانه نقدی ۱۸ میلیون نفری که یارانه معیشتی دریافت نمی‌کردند، نفری با افزایش ۲۶ هزار و ۵۰۰ تومان از ۴۵ هزار و ۵۰۰ تومان به ۷۲ هزار تومان خواهد رسید که از محل همین افزایش یارانه، دولت سالانه پنج‌هزار و ۷۲۴ میلیارد تومان بیش از طرح قبلی به گروه‌های پردرآمد پرداخت خواهد کرد که عملا مخالف فلسفه طراحی و اجرای هر دو طرح هدفمندی یارانه‌های مصوب سال ۱۳۸۹ و طرح معیشتی سال جاری است.

 ما نبودیم مجلس بود!

تا قبل از اجرای طرح یارانه معیشتی، یارانه نقدی سال ۱۳۸۹ مهم‌ترین و بزرگ‌ترین تجربه پرداخت یارانه نقدی توسط دولت در ایران بود. در طرح یارانه نقدی سال ۱۳۸۹ پیش‌بینی شده بود از محل منابع هدفمندی، ۵۰ درصد آن صرف یارانه نقدی و غیرنقدی و نظام جامع تامین اجتماعی، ۳۰ درصد آن صرف کمک به تولید و افزایش بهره‌وری واحدهای تولیدی و بهینه‌سازی مصرف انرژی شود و ۲۰ درصد بابت افزایش هزینه‌های دولت اختصاص یابد؛ اما بررسی عملکرد سازمان هدفمندی یارانه‌ها نشان می‌دهد از سال ۱۳۸۹ تا سال ۱۳۹۶ به‌طور میانگین بین ۹۰ تا ۹۴ درصد از منابع هدفمندسازی یارانه‌ها صرف پرداخت یارانه نقدی و غیرنقدی شده است. بر این اساس، دولت علاوه‌بر سهم ۵۰ درصدی یارانه‌های نقدی و غیرنقدی، ۴۰ درصد از سهم بخش‌های تولیدی و... را صرف پرداخت‌های نقدی و غیرنقدی کرده بود.

اگرچه در سال ۱۳۹۷ با شفاف‌شدن منابع هدفمندی سهم منابع غیرنقدی بیش از منابع یارانه نقدی شد، با این حال طی نزدیک به ۱۰ سال تجربه پرداخت یارانه نقدی، یکی از انتقادهای مطرح‌شده درمورد این طرح، پرداخت یکسان یارانه نقدی به همه دهک‌های درآمدی است که این طرح را عملا به ضد اهداف اولیه خود تبدیل کرده است، به‌طوری که بررسی‌های آماری نشان می‌دهد تعداد یارانه‌بگیران کشور از ۶۴ میلیون نفر در سال ۸۹ به ۷۸ میلیون نفر در فروردین‌ماه سال ۱۳۹۸ رسیده است.در این زمینه همواره بحث بر سر این موضوع بوده که با چه منطقی باید دولت به همه دهک‌های درآمدی یارانه نقدی یکسان بدهد.

همچنین اگرچه در دولت احمدی‌نژاد تکالیف قانونی برای حذف یارانه نقدی دهک‌های پردرآمد تصویب نشده اما در دولت روحانی تقریبا در همه قوانین بودجه سال‌های ۹۲ تا ۹۷ دولت مکلف به حذف یارانه نقدی دهک‌های پردرآمد بوده که عملا از اجرای این تکالیف طفره رفته است. برای مثال براساس تکالیف قانون بودجه سال ۹۳، دولت طبق بند «و» تبصره «۲۱» مکلف شد یارانه نقدی را صرفا به سرپرستان خانوارهای متقاضی که به تشخیص دولت نیازمند دریافت یارانه باشند، پرداخت کند مشروط بر اینکه مجموع درآمد سالانه آنها کمتر از رقم تعیین‌شده توسط دولت باشد. در همین راستا دولت اعلام کرد افرادی که نیازمند یارانه نقدی ۴۵ هزار تومانی نیستند، در طرح جدید از دریافت یارانه نقدی انصراف داده و ثبت‌نام نکنند.

اما پس از اتمام زمان ثبت‌نام مشخص شد تنها حدود سه‌میلیون نفر از یارانه‌بگیران کشور برای دریافت یارانه ثبت‌نام نکرده‌اند. نکته جالب توجه هم اینکه برخی از آنان به‌دلیل مشکلات مربوط به مدارک شناسایی و تنها عده‌ای معدود با رضایت شخصی از دریافت یارانه انصراف داده‌اند. در سال ۱۳۹۴ قانون بودجه طبق تبصره «۲۰» دولت را مکلف به قطع یارانه خانوارهای پردرآمد کرده بود که دولت از اجرای این تبصره قانونی نیز طفره رفت، چنانکه در پایان سال ۹۴ تعداد یارانه‌بگیران کشور همچنان ۷۴.۶ میلیون نفر ماند.

در سال ۱۳۹۵ نیز طبق بند «الف» تبصره «۱۴» قانون بودجه، دولت مکلف شد یارانه تمامی تجار و صاحبان مشاغل آزاد، نمایندگان، قضات و اعضای هیات‌علمی دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی و پژوهشی دولتی و غیردولتی، پزشکان و دندان‌پزشکان، تمامی کارکنان دولت و قوای سه‌گانه و شهرداری‌ها و تمامی موسسات عمومی و غیردولتی و تمامی کارکنان نیروهای مسلح و بازنشستگان کشوری و لشکری و تمامی حقوق‌بگیران و مستمری‌بگیران مشمول تامین اجتماعی و همه دریافت‌کنندگان حقوق و مستمری بخش دولتی و غیردولتی که دریافتی سالانه آنها بیش از ۳۵ میلیون تومان بود قطع کند، اما این‌بار هم دولت از عمل به تکالیف قانونی طفره رفت.

در بودجه سال ۹۶ نیز تبصره یا بندی قانونی درمورد قطع یارانه ثروتمندان وجود نداشت. در بودجه سال ۹۷ نیز براساس تبصره «۱۴» قانون بودجه، سازمان برنامه و بودجه مکلف شده بود یارانه سه دهک پردرآمد را حذف کند، اما بررسی آماری نشان می‌دهد تعداد یارانه‌بگیران کشور از ۷۷ میلیون نفر در سال ۹۶ به ۷۸ میلیون نفر تا خرداد سال جاری رسیده است. در لایحه بودجه سال ۱۳۹۸ دولت طرحی برای حذف یارانه سه دهک هشتم، نهم و دهم را به مجلس ارائه داد و مقرر شد دولت یارانه نقدی سه دهک بالای درآمدی را که شامل حدود ۲۵ میلیون نفر می‌شدند حذف کند اما اگرچه دولت از حذف یارانه ۲۰۰ تا ۳۰۰ هزار نفر خبر می‌دهد، براساس آخرین آمارهای ارائه‌شده، بازهم تعداد یارانه‌بگیران کشور تا مهرماه سال جاری ۷۸ میلیون نفر بوده است.

با اعلام شرایط دریافت یارانه معیشتی که برمبنای آن ۱۸ میلیون از یارانه‌بگیران سابق از دریافت یارانه معیشتی حذف شده بودند، امید می‌رفت دولت یارانه نقدی ۴۵ هزار تومانی این ۱۸ میلیون را که در دهک‌های پردرآمد قرار داشتند حذف کند، با این حال همان‌طور که گفته شد، با تصمیم اخیر دولت و مجلس مقرر شده یارانه نقدی مصوب سال ۱۳۸۹ و یارانه معیشتی سال جاری با هم تجمیع شده و به همه ۷۸ میلیون نفر یارانه‌بگیر کشور ماهانه مبلغ ۷۲ هزار تومان یارانه به‌صورت یکجا پرداخت شود.

لازم به ذکر است اگرچه دولت در سال‌های گذشته به کمک درآمدهای نفتی خود را بی‌نیاز از حذف یارانه نقدی ثروتمندان می‌دید، اما در سال جاری با عدم پرداخت یارانه معیشتی به ۱۸ میلیون نفر قدم مثبتی برداشت که تصمیم جدید یارانه ۷۲ هزار تومانی همه آن امیدها را برای اصلاح شیوه پرداخت یارانه نقدی از بین برد. در این زمینه براساس آنچه مژگان خانلو، سخنگوی ستاد بودجه سازمان برنامه و بودجه اخیرا گفته است، یارانه ۷۲ هزار تومانی تصمیم کمیسیون تلفیق مجلس شورای اسلامی بوده و دولت مخالف آن است.