گروه فرهنگی مشرق -  رسانه ها سهم بسزایی در گسترش فرهنگ مطالعه داشته و میزان توجه این رسانه ها به مقوله کتاب که بارها و بارها از طرف رهبر معظم انقلاب مورد تاکید واقع شده است، حائز اهمیت است. صدا و سیمای جمهوری اسلامی به عنوان رسانه ملی و تریبون رسمی نظام و به تعبیر رهبر کبیر انقلاب (ره) دانشگاه عمومی جمهوری اسلامی، در گسترش فرهنگ مطالعه و کتابخوانی از قدرت تاثیرگذاری جدی در این زمینه برخوردار بوده لکن با عملکرد بینابینی خود در قبال این موضوع نتوانسته است از عهده ایفای نقش و سهم قابل دفاع خود در این رابطه برآید.

در پاره ای از اوقات از یک موضع فعال به این موضوع پرداخته و در مواقعی نیز در یک حالت انفعالی به سر برده است. با توجه به اینکه کتاب از موضوعاتی است که در دایره فرهنگ عمومی قرار می گیرد، رسانه ملی نه تنها باید به لحاظ کمی، محصولاتی درخور و کافی و وافی در حوزه کتاب و کتابخوانی تولید و ارائه نماید که در تولید برنامه های متناسب با این موضوع باید به گونه ای عمل شود که گرایش عمومی به سمت کتاب افزایش داشته و از مهجوریت کتاب کاسته شود. بدین منظور ضروری است شیوه و برآیند فعالیت و اثرگذاری رسانه ملی در این رابطه با سنجه های نفوذ و تاثیرگذاری فعالیت های فرهنگی مورد ارزیابی قرار گیرد.

1- قدرت جادویی تکرار و استمرار
 جریان سازی فرهنگی در زمینه کتاب و کتابخوانی، ابزار و اسباب ظریف و خاصی می طلبد که استمرار و تداوم تنها یکی از آنها است. حال باید پاسخ گفت که  آیا حرکت رسانه ملی در این قلمرو حرکتی پیوسته و مستمر بوده است؟


 از این دست اقدامات در صدا و سیما، اگر چه کم نبوده، اما عدم تداوم و پیوستگی آن، عملا کتاب و کتابخوانی را نیز به ورطه برخوردهای مناسبتی، مقطعی و بی اثر یا کم اثر در اهداف رسانه ملی سوق داده است.
عدم استمرار در تولید برنامه ها یکی از موضوعاتی است که سیاست گذاران و برنامه سازان رسانه ملی در تولید برنامه ها به آن بی توجه بوده و همین نکته از اثر بخشی برنامه های فرهنگی رسانه ملی کاسته است. با توجه به حجم برنامه های 384 ساعته تلویزیون در روز که شبکه های سراسری به خود اختصاص داده اند، باز هم می توان گفت که در توجه به مقوله کتاب و معرفی آن به نحو شایسته و مستمر، کم کاری بسیاری داشته اند و به صورت مقطعی به آن پرداخته اند.

2- جامعیت و فراگیری همه اقشار جامعه
یکی دیگر از برنامه هایی که با گروه سنی کودک و نوجوان و با هدف ترویج کتابخوانی و معرفی کتاب های خوب در حوزه کودک و نوجوان از طرف رسانه ملی تولید شده برنامه "یار مهربان " است. الهه کسمایی تهیه کننده " یار مهربان " که دانشجوی مقطع دکتری در رشته فلسفه فرهنگ است به سختی های  برنامه سازی و تهیه کنندگی تلویزیونی اشاره کرد و گفت: در این برنامه سعی شده تا علاوه بر معرفی کتاب از عواملی مانند دکور، موسیقی و اجرای شاد که موجب افزایش جذابیت در برنامه می گردد و توجه گروه سنی کودک و نوجوان به کتاب را جلب می نماید نیز استفاده گردد. به گفته کسمایی این برنامه با استقبال بسیاری از کودکان و نوجوانانی که بیننده "یار مهربان" بودند، روبرو شد. برنامه "یار مهربان" برنده جایزه جشن کتاب و رسانه هفته کتاب جمهوری اسلامی گردیده است. در تولید این برنامه از تمام مولفه های مرتبط و حاوی کتاب استفاده شد تا جذابیت بیشتری داشته باشد. استفاده از دکوری که مملو از کتاب است از همین مولفه ها بود. اما باز هم برنامه سازان و دست اندرکاران این برنامه ها از روند ادامه دار در تولید غفلت ورزیدند.



در تولید یک محصول فرهنگی موضوعی که باید مورد توجه قرار گیرد توجه به گروه سنی مخاطب است. تقسیم بندی تولیدات برای گروه های سنی مخاطبان در اثربخشی یک محصول فرهنگی تاثیر شگرفی دارد. در تولید برنامه های تلویزیونی، پرداختن و تولید برای  یک گروه سنی جایی ندارد. هر جا برنامه سازان و تهیه کنندگان و مدیران تلویزیون احساس نیاز نموده و یا از سر علاقه شخصی مایل به تولید و تهیه برنامه ای با مضمون کتاب بوده اند بدون توجه به مخاطب و میزان بهره برداری وی از یک برنامه تلویزیونی، فقط تولید را مد نظر قرار داده و از گروه سنی و نیاز مخاطب چشم پوشیده و به آرامی از کنار این مسئله عبور کرده اند.  " یار مهربان " برنامه ای بود که برای گروه سنی کودک و نوجوان تولید شد، ولی دیگر شاهد تولید برنامه ای با این مشخصات نه تنها برای سایر گروه های سنی و جوامع هدف نبودیم بلکه برای کودکان و نوجوانان نیز دیگر تولید نشد.

3-استفاده از عوامل جذاب سازی
سریال " کتابفروشی سیار هدهد " پدیده  و تجربه ای بود که دیگر تکرار نشد و در صورت استمرار روند تولید برنامه های اینچنینی، رسانه ملی می توانست کمی از بار مسئولیت خود بکاهد که این اتفاق تاکنون تکرار نشده است.این مجموعه تلویزیونی به طور غیر مستقیم و با استفاده از مصادیق مرتبط با کتاب به ترویج کتاب در میان خانواده ها می پرداخت. یک اتوبوس که داخل آن به شکل یک کتابفروشی تغییر دکور داده بود و با گذشتن و توقف در مناطق مختلف شهر، به فروش کتاب در میان شهروندان اقدام می کرد. اما جای خالی برنامه هایی از این دست در میان تولیدات رسانه ملی احساس می شود. برنامه هایی که به طور غیر مستقیم به کتاب اشاره نماید. استفاده از کتاب و کتابخانه در دکور یک سریال، مطالعه و کتاب خواندن شخصیت های محوری و اصلی یک سریال یا فیلم تلویزیونی برای ترویج کتاب خوانی نمونه هایی است که برنامه سازان رسانه ملی به آن کم توجه هستند.


4-برجسته سازی
شاید رسانه ملی باید در اولویت بندی و هدف گذاری برنامه های خودد یک تجدید نظر مجدد نماید. امروزه رسانه ملی در اولویت برنامه های خود (از تماشای برنامه های سیما این تفکر حاصل می گردد) کسب درآمد را مد نظر قرار داده و برنامه ها از محتوا تهی است. از آنجا که فرهنگ و تربیت از مهم ترین اصول اصیل در قوام بنیان خانواده است، اما مشاهده می شود در یک برنامه خانواده که از سیمای جمهوری اسلامی به روی آنتن می رود به هر روشی برای جلب و کسب درآمد و سرمایه گذار تلاش می شود، اما به مهم ترین موضوع که توجه به موضوع خانواده اصیل اسلامی است، وقعی نهاده نمی شود. بارها دیده شده که مدیرعامل شرکت ظروف نسوز یا متخصص پوست، مو و زیبایی فرصت برای صحبت کردن داشته اند ولی دریغ از یک دقیقه فرصت تا به ناشر موفق حوزه کتاب کودک و یا روانشناسی داده شود.خالی بودن برنامه ها از محتوا درد مشترک این روزهای برنامه های رسانه ملی است. حضرت امیرالمومنین علی (ع) فرموده اند: الْكُتُبُ بَسَاتِینُ الْعُلَمَاءِ(غررالحكم، ص‏49) كتاب بوستان و گلستان دانشمندان است. حال این بوستان و گلستان متروک شده و در قفسه های کتابخانه ها خاک می خورد. رسانه ملی با بی توجهی از کنار این بوستان به راحتی می گذرد و کم کاری خود را با برنامه های کلیشه ای و مسابقات تکراری و بدون نتیجه توجیه می کند. باز هم در اینجا بدون توجه به نیاز مخاطب و فقط با هدف پر کردن بیلان کاری دست اندرکاران تولید برنامه های تلویزیونی اقدام به برنامه سازی می نمایند. مسابقاتی که در آن ها با طرح یک سوال از متن یک کتاب و ارجاع دادن بیننده به متن و در پاره ای از اوقات به صفحه ای که جواب در آن صفحه قرار دارد، تنها دقایق اندکی از زمان یک شبکه 24 ساعته را به برنامه ای از این قسم اختصاص می دهند و به زعم خود بر این باورند که رسانه ملی دین و وظیفه خود نسبت به این موجود نحیف و لاغر (رسانه ملی در نحیف ماندن و لاغر شدن کتاب بسیار نقش دارد) ادا نموده است.

5- چالشی کردن حوزه های مفهومی برای جلب مشارکت نخبگان و تمهید رشد و توسعه موضوع
عدم اطلاع عموم از تازه های نشر یکی از انتقاد هایی است که از طرف اهالی حوزه نشر و کتاب به رسانه ملی وارد است و معتقدند به علت عدم اطلاع رسانی صحیح، استقبال و گرایش به کتاب از طرف مخاطبان غیر حرفه ای کاهش داشته است. منتقدان صاحب رای در معرفی و تشویق مردم برای مطالعه کتاب بسیار موثرند، همانطور که رهبر فرهیخته انقلاب نیز بدان اشاره داشته:((من می خواهم از اهل فکر، نظر و قلم و کتاب و کسانی که به کتاب اهمیت می دهند خواهش کنم که به نقد کتاب بپردازند)) و نقد منصفانه و عادلانه یکی از راهکارهای معرفی کتاب خوب است و این نکته ای است که سعید بیابانکی نیز در گفتگو با رسانه ها به آن اشاره کرده است: مردم به ناشری كه هنوز نامی ندارد اعتماد نمی كنند و به مولفی كه هنوز كتابی از او نخوانده اند بی اعتمادند.

اینجاست كه نقش منتقدان و اصحاب رسانه مشخص می شود. معرفی، نقد و شناساندن آثار مولفان، نویسندگان و شاعران جوان توسط منتقدان صاحب نام همواره در تشویق و ترغیب خوانندگان كتاب موثر بوده است. همان گونه كه نقد و معرفی یك فیلم سینمایی توسط یك منتقد سرشناس مردم را به تماشای آن فیلم در سینما تشویق خواهد كرد، نقد و معرفی منصفانه یك كتاب نیز توسط یك منتقد قابل اعتماد به توفیق و فروش آن كتاب خواهد انجامید.

در چند ماه اخیر با راه اندازی رادیوكتاب تلاش شده جای خالی یك شبكه مختص به كتاب در رسانه ملی پر شود كه در نوع خود تلاشی قابل قدردانی است. ولی یكی دو سالی است كه اهالی فرهنگ همواره از نبود برنامه ای جدی با موضوع كتاب در رسانه ملی گلایه می كنند؛ برنامه ای كه محور اصلی آن كتاب و كتابخوانی باشد.

دعوت از ناشران صاحب نام، منتقدان، نویسندگان، مترجمان، شاعران و حتی كسانی كه مشتریان پر و پا قرص كتابند و طراحی بخش های جذاب و رقابتی می تواند فرهنگ كتاب و كتابخوانی را كه سال هاست به یك دغدغه بزرگ فرهنگی تبدیل شده ارتقا بخشد. ایجاد برنامه‌ای از صنف برنامه سینمایی "هفت" که توجه تمامی اهالی سینما از وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی تا عموم مردم را معطوف به خود کرده است در این حوزه نیز احساس می شود. همانطور که در این برنامه سینمایی از حضور کارشناسان برای نقد وضعیت فعلی سینما استفاده می شود، تولید برنامه ای نقادانه با دعوت متخصصان این زمینه برای بهبود وضعیت کتاب می تواند، به خارج کردن کتاب از کما کمک نماید. طرح پرسش و پاسخ از مسئولین، دست اندرکاران، ناشرین، نویسندگان و در نهایت خوانندگان برای پیشرفت این حوزه از جمله اقداماتی است که رسانه ملی باید بر آن اهتمام داشته باشد.

***چه باید کرد؟
با توجه به رشد نشر کتاب به مقداری بیش از 70000 عنوان در سال به نسبت سال 1357 (500 تا 600 عنوان در سال)، میزان معرفی کتاب خوب به نسبت این عدد، بسیار کم و ناچیز است. فرهنگ مطالعه و کتابخوانی یکی از موضوعاتی است که قبل از شناسایی و رسیدن به کتاب خوب باید در میان اقشار مختلف جامعه رواج یابد. موضوعی که رهبر فرزانه انقلاب (مدظله العالی) در مقاطع مختلف در دیدار با گروه های مختلف به تبیین آن پرداخته اند.

ایشان در باب ترویج کتابخوانی و معرفی کتاب خوب به این موضوع اشاره داشته اند و فرموده اند: ((من فکر می کنم اگر ما بتوانیم فرهنگ کتابخوانی را در کشور رایج بکنیم و در کنار آن البته تولید و معرفی کتاب خوب را گسترش بدهیم، بخش عمده ای از وظایف فرهنگی، دولت جمهوری اسلامی بدین وسیله انجام خواهد گرفت)). ایجاد بسته ها و سیرهای مطالعاتی یکی از راه هایی است که می توان برای ترویج فرهنگ مطالعه به آن اشاره کرد.این موضوع در رسانه ملی به شدت مورد بی مهری واقع شده و در پاره ای از مواقع، آن را تقبیح نیز کرده و مورد نقد قرار داده اند. اما نکته ای که در سیرهای مطالعاتی علاوه بر گسترش فرهنگ مطالعه نهفته است، مسئله مطالعه هدفمند، با محوریت و موضوع خاص است که می تواند به گسترش کتابخوانی در سطح عموم موثر باشد.

در عدم اقبال عمومی از کتاب نباید مردم و پدیدآورندگان را سرزنش و ملامت کرد. مراکز فرهنگی و رسانه ای در معرفی کتاب و شناساندن کتاب کم کاری داشته و در این زمینه از کم کاری صدا و سیما به عنوان رسانه رسمی، عمومی و قابل دستیابی جمهوری اسلامی نمی توان صرف نظر کرد. رسانه ها باید در تبدیل کتاب به نیاز اصلی خانواده ها اهتمام ویژه ای داشته باشند و اگر بتوان این اتفاق را رقم زد باید خوشحال بود که کاری صورت پذیرفته است.

از دیگر کارهایی که تلویزیون در راستای معرفی و شناساندن کتاب خوب به آن کم کاری نموده، بی توجهی به جوامع هدف خاص بوده است. بدین معنا که رسانه ملی بی توجه به گروه های مخاطبین خود برنامه های ترویجی تولید نموده است. برنامه سازان تلویزیونی نسبت به اعضای یک خانواده بی توجه بوده و برای باز نمودن این کار از سر خود، با بی حوصلگی و بدسلیقگی اقدام به تولید برنامه نموده اند. اگر ایشان به عنوان نمونه در ساعات ابتدایی روز که زنان خانه دار بیشترین مخاطب برنامه های تلویزیونی را تشکیل می دهند، در برنامه های تولیدی این اوقات از روز به معرفی کتاب های مرتبط با این گروه بپردازد، توانسته بود علاوه بر معرفی یک کتاب با موضوع خاص یک جامعه هدف را نیز در برنامه سازی مورد توجه قرار دهد.

*عکس یادگاری با کتاب
برنامه های رسانه ملی در مسئله معرفی کتاب جز در ایام برپایی نمایشگاه بین المللی کتاب تهران که هر ساله برپا می شود و آن هم برای پر کردن آنتن بوده و با یک نگاه واقع بینانه می توان گفت که با نیت های مادی و کاسبکارانه تولید می شود و اصلا کتاب مد نظر نبوده و فقط حضور و بازدید شخصیت های سیاسی و اجتماعی از نمایشگاه و ازدحام جمعیت و شلوغی غرفه های نمایشگاه را پوشش می دهد، در سایر ایام سال جز چند مسابقه کتابخوانی و چند برنامه خبری، برنامه خاص و شاخص دیگری در حوزه کتاب نداشته است.

موضعی که رسانه ملی در قبال کتاب داشته است مانند رفتار با یک موجود عجیب الخلقه و ناشناخته است که نمی خواهند به آن نزدیک شوند. در کمیت برنامه هایی که به این موضوع می پردازند جای حرف است، چه رسد به کیفیت این برنامه ها. برنامه هایی که فاقد کیفیت لازم بوده و در تسلسلی باطل گرفتار آمده اند و به کلیشه ها می پردازند. اگر تعداد انگشت شمار برنامه های سیما را بخواهیم نگاه کنیم می توان اذعان داشت، تعدادی از این برنامه ها برای گزارش کارهای سالانه تولید می شود و تعدادی نیز از طرف تهیه کنندگان روشنفکر مآب است که برای اغنای درونی خود دست به تولید برنامه های اینچنینی می زنند تا پزی داده باشند و ژست و فیگوری روشنفکری برای خود دست و پا کنند.
اکنون باید فرهیختگان و کارشناسان و دلسوزان کتاب آستین بالا زده و به میانه میدان آیند، بلکه اندکی از زخم های نشسته بر پیکر و جان این دوست قدیمی کاسته و التیامی بر آن گذارند. باید تمام متولیان و مسئولان امور فرهنگی در جمهوری اسلامی، هرکس به فراخور و میزان امکاناتی که دارد دستی جنبانده تا از مهجوریت کتاب کاسته شود. رسانه ملی نیز به عنوان اصلی ترین تریبون جمهوری اسلامی باید برای اعتلای فرهنگ اسلامی و ایرانی، که کتاب می تواند اصلی ترین پیام رسان این فرهنگ باشد، کارهایی در خور و شایسته این میراث بزرگ انجام دهد. نکته ای که باید در تولیدات رسانه ملی و به طور ویژه تلویزیون مورد توجه قرار گیرد، استفاده از کارشناسان و مشاوران در امر تولید محتوا است. مسئله ای که بعضا به دلیل ناموجه کمبود منابع مالی و یا عدم دسترسی به نخبگان و فعالین فرهنگی از طرف برنامه سازان مغفول می ماند.

شاید بتوان گفت جای خالی یک برنامه در قد و قواره برنامه "نود" توجه تمامی اهالی ورزش فوتبال از رئیس فدراسیون تا تماشاگران را به خود معطوف کرده است، برای پرداختن به موضوعی با اهمیت، چون کتاب در میان برنامه های تلویزیونی احساس می شود. برنامه ای که میعادگاه ناشران، نویسندگان، منتقدان و علاقمندان به کتاب و کتابخوانی باشد، تا با بحث های کارشناسی به معرفی هر چه بهتر کتاب بیانجامد. موضوعی که از رهبر معظم انقلاب مدظله العالی تا تمام شخصیت های و فعالین فرهنگی به آن اهتمام دارند، اما رسانه ملی در خواب زمستانی بوده و ساعت ها وقت برای دعوا و مرافعه های دو نفر برای آفساید بودن یا نبودن یک صحنه ورزشی صرف می کند اما دقایقی به این مسئله با اهمیت اختصاص نمی دهد.