گروه سیاسی مشرق - قانون «رسیدگی به اموال مسئولان» 10 سال است که در راهروهای مجلس، شورای نگهبان و مجمع تشخیص بالا و پایین می‌شود و اشکالات زیادی به آن وارد شده است. یکی از مواد اختلاف‌برانگیز این قانون که در 18 مهرماه به تصویب مجمع تشخیص مصلحت نظام رسید، ماده 5 است که در آن افشای اطلاعات مربوط به دارایی‌هایی مسئولین ممنوع شده و مجازاتی نیز برای افرادی که مبادرت به این کار کنند، در نظر گرفته‌شده است. پس از تصویب این ماده نظرات مختلفی مطرح شد و برخی این ماده را تأیید و برخی آن را نقد کردند.

آنچه در این گزارش به دنبال تبیینش هستیم، بررسی سیره امیرالمؤمنین(ع) درباره اطلاع‌رسانی به عموم مردم درباره میزان اموال شخصی بوده است.

ماده پنج قانون «رسیدگی به اموال مسئولان» چه می‌گوید؟

در ماده پنج این قانون آمده است: «فهرست دارایی‌های افراد مشمول و نیز اسناد و اطلاعات مربوط به آن به‌جز در مواردی که در این قانون و آیین‌نامه ذیل آن تعیین‌شده است، محرمانه بوده و هر یک از مسئولان و کارکنان که حسب وظیفه مأمور تهیه، ثبت، ضبط حفظ فهرست دارایی‌های افراد مشمول یا اسناد و اطلاعات مرتبط با آن، موضوع این قانون باشند و یا برحسب وظیفه اسناد مذکور در اختیار آنان قرار گیرد، اگر عالماً عامداً مرتکب افشاء یا انتشار مندرجات این اسناد شوند و یا خارج از حدود وظایف اداری در اختیار دیگران قرار دهند یا به هر نحوی دیگران را از مفاد آن‌ها مطلع سازند، به یکی از مجازات‌های درجه 6 مقرر در ماده 19 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 محکوم خواهند شد. همین مجازات در مورد کسانی نیز مقرر است که با علم و اطلاع مبادرت به افشاء، چاپ و یا انتشار اطلاعات مزبور نموده و یا موجبات افشاء، چاپ و یا انتشار آن‌ها را فراهم نمایند.

چنانچه افشاء اطلاعات بر اثر عدم رعایت نظامات اداری غیرعمد باشد مرتکب و یا مرتکبین به یکی از مجازات‌های از درجه 8 مقرر در ماده 19 قانون فوق‌الذکر محکوم خواهند شد.»[1]

طبق این مصوبه کسانی که «مبادرت به افشاء، چاپ و یا انتشار اطلاعات مزبور نموده و یا موجبات افشاء، چاپ و یا انتشار آن‌ها را فراهم نمایند» محکوم‌به یکی از مجازات‌های درجه 6 مقرر در ماده 19 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 می‌شوند؛ یعنی اگر کسی دارایی مسئولی را فاش کند ممکن است از 31 تا 74 ضربه شلاق بخورد تا 5 سال از شغل و فعالیت اجتماعی خود محروم شود و یا دو سال آب‌خنک بخورد و طنز تلخ این مجازات این است که این حکم پس از قطعی شدن، در رسانه‌ها نیز منتشر می‌شود! یا اگر کسی به‌صورت غیرعمد به افشای این اطلاعات بپردازد، طبق قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 بایستی تا 10 ضربه شلاق بخورد یا تا سه ماه به زندان برود.[2]

واکنش‌ها به این مصوبه چه بود؟

مصوبه مجمع تشخیص در محرمانه اعلام کردن دارایی مسئولان واکنش‌های مختلفی را در پی داشته است. یکی از نمایندگان مجلس در حمایت از این مصوبه مدعی شده است دارایی مسئولان جزو اسرار نظام است و نماینده دیگری گفته شاید این ثروت ارث پدری آن مسئول باشد.

سخنگوی محترم دولت در نشست هفتگی خود در پاسخ به سؤالی درباره مصوبه مجمع تشخیص مصلحت نظام درباره لزوم محرمانه بودن دارایی مسئولان نظام و تعیین مجازات برای افشاکنندگان آن، ضمن دفاع از این موضوع گفت: اینکه رسانه‌ها بنویسند مسئولان چند جفت کفش و خانه دارند، مقتضی نیست![3]

عباس سلیمی نمین، مورخ و کارشناس سیاسی، درباره این طرح می‌گوید: «تصور می‌شود که وضع این قانون و در جریان قرار دادن مردم از تغییرات مسئولین نکته بسیار مهمی است؛ چرا که اگر مردم از تغییرات نخبگان جامعه خود مطلع نباشند، فایده‌ای نخواهد داشت.»

جالب‌ترین اظهارنظر درباره این طرح مربوط به صادق زیباکلام، فعال اصلاح‌طلب، است. وی در مصاحبه با سایت الف می‌گوید: «در تمام دنیا اگر کسی به بیت‌المال دست برده باشد بعد از شش ماه یا دو سال دیگر اموال وی مشخص خواهد شد که اعلام رسمی می‌شود، اما اینکه در ابتدا افراد اموال خود را اعلام کند یعنی شما به این افراد اطمینان و اعتقاد ندارید و همانند گشتن جیب آن‌ها است، به‌طور مثال فرض کنید فردی به سایت الف می‌آید و شما درنهایت جیب وی را بگردید که به نظر بنده این توهین بزرگی است.»[4]

سیره امیرالمؤمنین(ع) در اعلام اموال‌شان چه بوده است؟

در حکومت حضرت علی (ع) بسیاری از مسائلی که اکنون مبتلابه ماست، اتفاق افتاده و حضرت در این موارد مواضعی گرفته‌اند که امروزه می‌تواند به‌عنوان الگو از سوی سیاستمداران استفاده شود. درباره بحث مورد نظر ما حضرت در دوران حکومت‌شان چند بار این بحث را مطرح کرده‌اند و اموال‌شان را به‌صورت عمومی به مردم اعلام کرده‌اند که به آن‌ها اشاره می‌کنیم:

1. مُحَمَّدُ بْنُ یحْیی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِی بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیادٍ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: «لَمَّا قُبِضَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع قَامَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِی ع فِی مَسْجِدِ الْکوفَةِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیهِ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِی ص ثُمَّ قَالَ أَیهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ قُبِضَ فِی هَذِهِ اللَّیلَةِ رَجُلٌ مَا سَبَقَهُ الْأَوَّلُونَ وَ لَا یدْرِکهُ الْآخِرُونَ إِنَّهُ کانَ لَصَاحِبَ رَایةِ رَسُولِ اللَّهِ ص عَنْ یمِینِهِ جَبْرَئِیلُ وَ عَنْ یسَارِهِ مِیکائِیلُ لَا ینْثَنِی حَتَّی یفْتَحَ اللَّهُ لَهُ وَ اللَّهِ مَا تَرَک بَیضَاءَ وَ لَا حَمْرَاءَ إِلَّا سَبْعَمِائَةِ دِرْهَمٍ فَضَلَتْ عَنْ عَطَائِهِ أَرَادَ أَنْ یشْتَرِی بِهَا خَادِماً لِأَهْلِهِ»[5]

امام باقر(ع) فرمود: چون امیرالمؤمنین(ع) وفات کرد، حسن بن علی(ع) در مسجد کوفه به پاخاست و حمد و ثنای خدا گفت و بر پیغمبر(ص) درود فرستاد. سپس فرمود: ای مردم در این شب مردی وفات کرد که پیشینیان بر او سبقت نگرفتند و پسینیان به او نرسند. او پرچمدار رسول خدا (ص) بود که جبرئیل در طرف راست و مکائیل در طرف چپش بودند. از میدان برنمی‌گشت جز اینکه خدا به او فتح و پیروزی می‌داد، به خدا که او از مال سفید و سرخ دنیا، جز هفتصد درهم که آن هم از عطایش (صدقات و انفاقاتی که حضرت داشتند) زیاد نیامده بود و می‌خواست با آن پول هم خدمتگزاری برای خانواده‌اش بخرد.

این روایت در کتاب اصول کافی که یکی از معتبرترین کتب روایی شیعه است آمده و همه کسانی که راوی این حدیث هستند از بزرگان و افراد عادل و مورد اعتماد هستند. از این روایت می‌توان برداشت کرد که امام حسن(ع) اعلام اموال باقی‌مانده از امیرالمؤمنین را کاری درست و خوب می‌دانسته‌اند که به‌صورت عمومی و در مسجد اقدام به این کار کرده‌اند و می‌توان گفت که احتمالاً بر اساس توصیه‌های امیرالمؤمنین (ع) در زمان حکومتشان بوده است که امام حسن (ع) اقدام به این کار کرده‌اند.

2. الْأَصْبَغُ بْنُ نُبَاتَةَ قَالَ عَلِی ع: «دَخَلْتُ بِلَادَکمْ بِأَشْمَالِی هَذِهِ وَ رَحْلَتِی وَ رَاحِلَتِی هَا هِی فَإِنْ أَنَا خَرَجْتُ مِنْ بِلَادِکمْ بِغَیرِ مَا دَخَلْتُ فَإِنَّنِی مِنَ الْخَائِنِین»[6]

اصبغ بن نباته از امیرالمؤمنین (ع) نقل می‌کند که حضرت به مردم کوفه فرمودند: وقتی [از مدینه] وارد شهر شما شدم با این شتر و اثاثیه و وسایل بودم که هنوز از آن استفاده می‌کنم و اگر هنگامی که از شهر و دیار رفتم، با چیزی غیر از این‌ها باشد، پس من جزء خائنین هستم.

این روایت نیز در کتاب مناقب ابن شهر آشوب آمده که جز کتب معتبری است که مناقب ائمه را ذکر کرده است. در این روایت نیز حضرت علی (ع) به‌صورت عمومی به مردم کوفه اموالشان را اعلام می‌کنند و می‌فرمایند که اگر در مدت زمامداری‌شان اگر چیزی اضافه بر این اموال بکنند، به مردم خیانت کرده‌اند.

این حدیث با اندکی تفاوت در کتاب "الغارات" ابراهیم بن محمد ثقفی نیز آمده است.

3. وَ رَوَی أَبُو مِخْنَفٍ لُوطُ بْنُ یحْیی عَنْ رِجَالِهِ قَالَ: «لَمَّا أَرَادَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع التَّوَجُّهَ إِلَی الْکوفَةِ قَامَ فِی أَهْلِ الْبَصْرَةِ فَقَالَ مَا تَنْقِمُونَ عَلَی یا أَهْلَ الْبَصْرَةِ وَ أَشَارَ إِلَی قَمِیصِهِ وَ رِدَائِهِ فَقَالَ: وَ اللَّهِ إِنَّهُمَا لَمِنْ غَزْلِ أَهْلِی مَا تَنْقِمُونَ مِنِّی یا أَهْلَ الْبَصْرَةِ وَ أَشَارَ إِلَی صُرَّةٍ فِی یدِهِ فی‌ها نَفَقَتُهُ فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا هِی إِلَّا مِنْ غَلَّتِی بِالْمَدِینَةِ فَإِنْ أَنَا خَرَجْتُ مِنْ عِنْدِکمْ بِأَکثَرَ مِمَّا تَرَوْنَ فَأَنَا عِنْدَ اللَّهِ مِنَ الْخَائِنِینَ»[7]

ابومخنف، «لوط بن یحیی» نقل می‌کند: پس از جنگ جمل امیرالمؤمنین علی (ع) هنگامی که قصد داشتند از بصره به سوی کوفه حرکت کنند، در بین مردم بصره به سخنرانی پرداختند و فرمودند: ای اهل بصره چرا به من ایراد می‌گیرید؟ سپس ایشان به لباس‌شان اشاره کردند، فرمودند: به خدا سوگند این لباس‌ها از بافته‌های اهل خانه‌ام است. دوباره فرمودند: ای اهل بصره چرا به من ایراد می‌گیرید؟ و بعد با اشاره به کیسه‌ای که همراه‌شان بود و در آن غذای‌شان قرار داشت، فرمودند: به خدا سوگند این کیسه چیزی جز همان خوراک مختصری نیست که از مدینه همراه خود آورده‌ام. در آخر فرمودند: اگر از شهر شما با بیشتر از آنچه شما دیده‌اید خارج شده‌ام پس من نزد خدا جزء خائنین هستم.

این روایت نیز در کتاب الجمل شیخ مفید آمده است و شبیه روایت قبلی است، اما مربوط به مردم بصره است و حضرت در این روایت نیز اموالشان را برای مردم بصره به‌صورت عمومی اعلام می‌کنند.

4. روایت دیگری که در نهج‌البلاغه ذکر شده و در این بحث می‌توان به آن استدلال کرد، روایت زیر است. در این روایت که در نامه 50 نهج‌البلاغه آمده و حضرت برای فرماندهان سپاهشان فرستاده‌اند، می‌فرمایند: «أَلَّا أَحْتَجِزَ دُونَکمْ سِرّاً إِلَّا فِی حَرْب»

بدانید که من هیچ چیزی را جز اسرار جنگی از شما پنهان نمی‌کنم.

این روایت نشان می‌دهد که حضرت معتقد بوده‌اند که بایستی تمامی امور را با مردم در میان گذاشت و آنان را نسبت به همة امور آگاه کرد که یکی از این امور نیز اطلاع مردم از اموال مسئولین و حاکمان است. قرینه دیگری که در خطبه 16 نهج‌البلاغه آمده این است که حضرت در آن خطبه به مردم مدینه می‌فرمایند:

«وَ اللَّهِ مَا کتَمْتُ وَشْمَةً وَ لَا کذَبْتُ کذْبَةً»

به خدا قسم هیچ‌گاه سخنی را از شما پنهان نکردم و به شما دروغی نگفتم.

این عبارت کلی حضرت نشان می‌دهد که حضرت معتقد بوده‌اند که تمامی امور، جز امور نظامی را باید با مردم در میان گذاشت و آن‌ها را از امور حکومتی مطلع کرد.

از روایاتی که در بالا ذکر کردیم، قطعاً می‌توان برداشت کرد که اعلام عمومی اموال مسئولین کار خوب و پسندیده‌ای است و باعث اعتماد هرچه بیشتر مردم به حاکمان می‌شود. شفافیت در دارایی و درآمد مسئولان، فضای غبارآلود و مهیا برای شایعه و تهمت را از بین می‌برد، معدود افراد احتمالاً خطاکار معرفی می‌شوند و از این طریق گامی بلند در راستای مبارزه با مفاسد اقتصادی برداشته خواهد شد. نکته پایانی اینکه اعلام عمومی اموال، مربوط به دوره مسئولیت هر فرد است و اگر فردی قبل و بعد از مسئولیت به‌صورت مشروع ثروتی کسب کرده است، ضرورتی بر اعلام عمومی آن وجود ندارد.

از سوی دیگر باید از اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام این سؤال را کرد که مردم چگونه و با چه شاخصی از وضعیت مالی و زندگی افرادی که قرار است به آن‌ها رأی بدهند مطلع شوند؟ مثلاً اگر شخصی به‌عنوان نامزد ریاست جمهوری از مردم رأی گرفت و به‌صورت کاملاً اتفاقی خبرنگاری در دوران ریاست جمهوری، متوجه شد که شخص رییس‌جمهور در فلان نقطه گران قیمت پایتخت زندگی می‌کند و چند خودرو لوکس و گران‌قیمت در پارکینگ آن مسئول وجود دارد، چگونه باید مردم را از این نحوه زندگی کردن مطلع کند تا ملت برای دوره بعدی ریاست جمهوری تکلیف خود را با این شخص بدانند؟