سرويس فرهنگي -  در اين نوشته سعي شده ادله اي که نقش انسان را در مقدرات شب قدر ثابت مي کند آورده شود.

1- حالات و دريافت هاي شخصي
کساني که اهل دعا و راز و نياز و اهل شب قدر هستند، نقش خويش را در شب قدر به خوبي دريافته اند. گاهي اين حالات آن چنان ژرف و تاثيرگذار است که تا شب قدر آينده و بلکه تا آخر عمر، در همه افکار، اخلاق، کردار و رفتار شخص رخنه کرده و آن را در يک خط و سير معنوي قرار مي دهد. ديگراني هم که به اين حد از معنويت راه پيدا نمي کنند، به فراخور حال خود از مجالس و محافل و شب زنده داريهاي شب قدر بهره برداري کرده و فيض معنوي مي برند. ريشه اصلي اين دگرگوني ها و حالات، به خود افراد بر مي گردد و اينکه تا چه حد خود را آماده بهره برداري از برکات شب قدر و فضيلت هاي آن کرده باشند.
اگر معنوياتي که در شب قدر نصيب انسان شده و در زندگي آن ها تحولي آفريده، هيچ ارتباطي با آنان نداشته باشد و تنها به خدا و فرشتگان و نويسندگان مربوط باشد که هر چه بخواهند، براي هر کس بدون ملاحظه حالاتش تقدير کنند در اين صورت مقتضاي حکمت و مصلحت اين است که يا به هيچ کس هيچ ندهند و يا آنچه مي دهند، به همه يکسان و علي السويه بدهند؛ در حالي که ما مي دانيم همه برکات خداوندي در شب قدر براي بندگان سرازير مي گردد و با اختلاف و تفاوت به آنان داده مي شود؛ پس نتيجه مي گيريم تنها دليل اين تفاوت، کارها و اعمال و ميزان تلاش خود بندگان است و بس. نتيجه اينکه يکي از راه هاي رسيدن به اينکه آيا افراد در مقدرات منتخب قدر، صاحب نقش هستند يا نه، اين است که ببينيم چه اندازه دگرگوني در همين شب با برکت در آنان ايجاد گشته است.

2- شناساندن شب قدر
خداوند تبارک و تعالي با نزول سوره اي خاص، شب قدر را به مردم معرفي فرموده است. در دو آيه اين سوره مبارکه فرموده است: قرآن در شب قدر نازل شده و فرشتگان در آن شب فرود مي آيند. سپس افزوده است: شب سلامت است. و فرموده است: عمل صالح در او، برابر با عمل صالح در طول هزار ماه است. فردي به امام باقر(ع) عرض کرد: مراد و مقصود از اينکه شب قدر بهتر از هزار ماه است چيست؟ حضرت فرمودند: ((والعمل الصالح فيها من الصلاه والزکاه و انواع الخير خير من الف شهرليس فيها ليله القدر)) ؛ کار شايسته از قبيل نماز و زکات، صدقات و انفاقات و انواع خوبي ها در آن شب برتر از هر کار شايسته اي است که در مدت هزار ماه که شب قدر در آن نيست، انجام شود. اگر کارهاي نيک بندگان و چند برابر پاداش آن تاثيري در مقدرات و سرنوشت افراد در شب قدر ندارد، از گفتن و دانستن آن چه سودي عايد بندگان مي شود؟
 اگر نزول قرآن در شب قدر و بيان کردن اين مطلب، سود و زياني را متوجه هيچ کس نمي کند، چه انگيزه اي در اعلام اين شب نهفته است؟ اگر دانستن نزول فرشتگان، در نتيجه تلاش افراد سودمند نباشد، چرا بايد مردم در جريان آن باشند و دانستن آن چه گرهي از کار بندگان مي گشايد؟ مي دانيم که کار بيهوده حتي از افراد عادي و معمولي پسنديده نيست، چه رسد به پروردگار آسمان و زمين که هيچ کاري را بدون حکمت و مصلحت انجام نمي دهد. حکمت معرفي شب قدر به عنوان شبي که قرآن در آن نازل شده و شبي که مقدرات در آن سامان داده مي شود، اين است که بنده سرنوشت و مقدرات خويش را به قرآن پيوند بزند و آن را سرمشق و سرچشمه فکر و عمل خويش قرار بدهد،اگر کردارش موافق با قرآن و در جهت آن باشد، عمل کننده به آن سعادتمنداست واگر خداي نکرده مخالف با قرآن باشد، فاعل آن شقي خواهدبود.

3- اجماع و سيره مسلمانان
مي دانيم که همه دانشمندان اسلام و مسلمانان از هر فرقه و گروهي، بر اهميت شب قدر و احياي آن تاکيد فراوان دارند و به شب زنده داري آن شب، اهتمام مي ورزند. نقل شده که يکي از دانشمندان بزرگ اسلام، براي اينکه شب قدر را درک کند، يک سال تمام ، از سر شب تا به صبح شب زنده داري کرد. اين همه اقبال و توجه به تشکيل اجتماعات با شکوه براي خواندن دعا و مناجات و راز و نياز و تضرع و ابتهال، همراه گريه وزاري و استغفار، برخاسته از يک واقعيت انکارناپذير است و آن دخالت انسان ها در سرنوشت خودشان است.

4- سفارش امامان دين بر احياي شب قدر
حتي در حال بيماري امام صادق(ع) به ابوبصير مي فرمايد: ((وصل في کل واحده منهما مئه رکعه))؛ در هر يک از دو شب بيست و يکم و بيست و سوم صد رکعت نماز بخوان ((واحيهما ان استطعت الي النور))؛ تا مي تواني آن دو شب را تا سپيده صبح شب زنده داري کن ((واغتسل فيهما))؛ در آن دو شب غسل کن. ابوبصير عرض کرد اگر نتوانستم ايستاده نماز بخوانم؟ فرمودند: نشسته بخوان. اگر باز هم نتوانستم؟ خوابيده بخوان.
اگر باز هم نتوانستم؟ ايرادي ندارد که سر شب کمي بخوابي و باقي مانده شب را، به هر نحوي که مي تواني به عبادت بپردازي، چون در ماه رمضان، درهاي آسمان گشوده است، شيطان ها در زنجيرند و اعمال مومنان پذيرفته مي شود. از حديث فوق، مي توان تاثير فراوان کارهاي انسان را بر سرنوشت او ارزيابي کرد. مي بينيم ابوبصير که يک راوي زبردست و کار کشته در فن روايت است، با پيش بردن مرحله به مرحله سوال ها در صدد آن است که ژرفاي شب قدر و اهميت عمل در آن شب را به دست آورد؛ امام(ع) هم، چنان بر اهميت عبادت در شب قدر پافشاري مي فرمايند که رضايت نمي دهند بنده حتي اگر بيمار باشد، از نتيجه اعمال صالح خويش محروم گردد. نکته در خور توجهي که تاثير انسان را مشخص مي کند، جمله پاياني امام(ع) است که آن را به عنوان ريشه و علت تاکيد و تشويق بر عمل صالح بيان فرموده اند؛ آنجا که فرمودند: ((و تقبل اعمال المومنين))؛ اعمال مومنان در شب قدر پذيرفته مي شود.

5- تشويق زياد به دعاهاي ماثور و راز و نياز
مي دانيم که دعاهاي شب قدر، از طولاني ترين و پر محتواترين دعاهاست؛ دعاهايي مانند ((جوشن کبير))، ((ابوحمزه ثمالي)) و امثال آن ها، که اگر با حال و توجه خوانده شود، مايه انقلاب و دگرگوني روحي است، ادعيه اي که انسان را با دريايي از معارف آشنا مي کند. انسان با خواندن دعا از يک طرف، با ياد آوري لطف، گذشت، کرم، رحمت و بخشش بي پايان خداي مهربان او را در کنار و دستگير خويش مي بيند و نور اميد در دلش مي درخشد و از ديگر سو، با ياد آوردن سختي هاي جان کندن، تنگي و فشار قبر، گرفتاريهاي عالم برزخ، حساب و کتاب فرداي قيامت، شعله هاي دردناک و سوزان دوزخ و حسابرسي دقيق در صحراي محشر، تمام وجودش، سرشار از ترس و نگراني گرديده و آنچه عيش و نوش است فراموش کرده و گذشته خود و آنچه بوده و کرده است را با آنچه بايد باشد مي سنجد و زياني که در گذشته متوجه وي شده است را در مي يابد و علاوه بر شک و ترديدي که نسبت به راه و روش نا مطلوب خويش پيدا مي کند، ندامت سراسر وجودش را پر کرده و تصميمي سرنوشت ساز مي گيرد و مسير زندگي اش را دگرگون مي کند. اگر هم به اين مرحله نرسد، لااقل بر کردار خود بيشتر مواظبت خواهد داشت؛ زيرا بيم و اميدي که دستاورد شب قدر است در مراحل زندگي به ياري اش مي شتابد.
 در مقابل، اگر کسي از دعا رو برگرداند و شب قدر را هم به غفلت سپري کند، در همان جمود و غفلت، زندگي را به پايان خواهد برد و سرنوشتي شقاوت بار در انتظارش مي باشد. از گفتار فوق، اين نتيجه به دست مي آيد که در واقع خود انسان وارد مسير سرنوشت خويش گشته و آن را تغيير مي دهد. گاهي براي پيمودن مسير مقدرات، بر بال دعا و گاه بر بال عمل مي نشيند؛ گر چه دعا هم نوعي عمل محسوب مي شود.
 بنابراين، دعا در شب هاي قدر که يک کار اختياري است منشااثر است و در سرنوشت افراد دخالت دارد؛ به همين دليل به آن سفارش اکيد شده است. علاوه بر سفارش شفاهي بزرگان دين و علماي اسلام به خواندن دعاها در طول سال، در شب هاي قدر تاکيد بيشتري بر اين امر شده است؛ پس حتما منشا اثر است وگرنه کار لغو و بيهوده از بزرگان سر نمي زند.

6- نکوهش بهره نبردن از شب قدر
پيامبر گرامي اسلام(ص) فرمودند: ((من ادرک ليله القدر، فلم يغفر له فابعده الله )) ؛ از خداوند به دور باد و نفرين بر کسي که به شب قدر برسد و زنده باشد، اما آمرزيده نشود. با اين حديث نقش انسان در تعيين سرنوشت خود واضح تر مي گردد و معلوم مي شود که بدبختي و شقاوت مقدر در شب قدر، نتيجه کار خود بندگان است وگرنه از نظر منطقي با توجه به شان و مقام پيامبر گرامي(ص) قابل قبول نيست که آن بزرگوار به خاطر انجام ندادن کاري بي اثر و بي خاصيت، سهل انگاران را نکوهش و مذمت فرمايند. ((انس بن مالک)) از پيامبر(ص) نقل کرده که فرمودند:((ان هذا الشهر قد حضرکم))؛ ماه مبارک به شما رو آورده است. ((و فيه ليله خير من الف شهر))؛ در اين ماه شبي است که برتر از هزار ماه است. ((من حرمها فقد حرم الخير کله))؛ هر کس از فيض شب قدر محروم گردد، از تمام خيرات بي نصيب مانده است. ((ولا يحرم خيرها الا محروم)) ؛ و محروم نمي ماند از برکات شب قدر، مگر کسي که خويشتن را محروم کرده است. روايات، بعضي از گناهان را مانع بهره برداري گناهکار از شب قدر دانسته اند، از جمله آن کارها ميخوارگي يا ((دايم الخمر)) بودن و نيز آزار پدر و مادر است.

7- شب قدر مکمل اعمال صالح
يکي از دلايل تفضل شب قدر به امت اسلام، کامل و پر کردن پيمانه اعمال صالح مسلمانان و جبران کمبودهاي آنان است، تا با دستي پر اين جهان را ترک کنند. پيش از اين گفتيم که امام صادق(ع) در تفسير آيه شريفه ((ليله القدر خير من الف شهر)) فرمودند: مراد اين است که انجام کار خوب در آن شب برابر عمل صالح در طول هزار ماه است. روايتي نيز از امام باقر(ع) وارد شده، در پاسخ به اين پرسش که چرا شب قدر به وجود آمده و به عبارت ديگر فلسفه شب قدر چيست؟ ايشان مي فرمايند: ((و لولا ما يضاعف الله للمومنين، لما بلغوا ولکن الله عز و جل يضاعف لهم الحسنات))؛ اگر خداوند کارهاي مومنان را چند برابر نکند به سر حد کمال نمي رسند، اما از راه لطف کارهاي نيکوي آن ها را چند برابر مي فرمايد تا کاستي هايشان جبران شود. از اين روايت و روايت قبلي به خوبي مي توان فهميد که مبنا و اساس، عمل صالح خود بنده است؛ هنگامي که يک عمل صالح معمولي با زماني پر برکت و مقدس همراه گردد، از ارزشي چند برابر برخوردار مي شود و گاه همراه شدن يک عمل صالح با ولايت و اعتقاد و امامت مي تواند انسان را به اوج شرافت برساند؛ پس، راز سعادتمند شدن انسان ها در شب قدر، عمل اختياري صالحي است که با عنايت خداوند، برکت يافته و چند برابر مي شود.