انقلاب اسلامی، انقلابی بود که به زعم بسیاری در جهان غرب بسیار تعجب آور می‌نمود. تعجب آور به این جهت که کمتر از یک سال قبل در دیدار کارتر از ایران، وی این کشور را «جزیره ثبات» نامیده بود. به همین جهت سران کشورهای غربی در پی آن برآمدند تا طی کنفرانسی به ارزیابی تحولات انقلابی رخ داده در ایران بپردازند. مضاف بر این کشورهای فوق برآن بودند تا سیاستهای خود را در قبال این مسئله هماهنگ سازند. محل این کنفرانس جایی نبود جز گوادلوپ که بخشی از قلمرو فرانسه محسوب می‌شد. بدین‌ترتیب سران چهار کشور آلمان، فرانسه، انگلستان و آمریکا دور هم جمع شدند تا بتوانند رویکردی مناسب در قبال این موضوع اتخاذ نمایند. بر همین اساس جستار زیر بر آن است تا با تمرکز بر این کنفرانس ارزیابی واقع بینانه‌ای از مواضع این قدرتها در روزهای منتهی به انقلاب به دست دهد.
 
عدم اقتدار دولت مرکزی
 
ماههای منتهی به انقلاب ایران در شرایطی می‌گذشت که وضعیت کشور دچار از هم گسیختگی شده بود. مدارس و دانشگاهها دست به اعتصاب زده بودند. شهرهای سراسر کشور هر روز شاهد تجمعات و تظاهرات قشرهای گوناگون مردم بود. سپهر سیاست در ایران به شدت انقلابی شده بود. بسیاری از نهادها به دستور امام دست به اعتصاب زده بودند.

 

تعطیطی صنعت نفت توزیع نفت و گاز را دچار مشکل کرده بود. سربازان بیشماری از سربازخانه‌ها فرار کرده بودند و از فرمانهای نظامیان رده بالا اطاعت نمی‌کردند. بسیاری از پروازهای داخلی و خارجی کشور لغو شده بود.

 

دولتها یکی پس از دیگری روی کار آمدند تا شاید بتوانند دوای درد بی درمان رژیم پهلوی باشند. آموزگار جای خود را به شریف امامی داد و شریف امامی جای خود را به ازهاری تا شاید تب انقلابی مردم ایران فرو نشیند. کار به جایی رسید که شاه به جبهه ملی متوسل شد. در همین حال دیگر مناطق جهان نیز دستخوش تغییر و آشوب شده بود. کودتای کمونیستها در افغانستان و اشغال کامبوج توسط ارتش ویتنام از دیگر بحرانهایی بود که قدرتهای غربی با آن دست و پنجه نرم می‌کردند. بدین ترتیب سران قدرتهای غربی بر آن شدند تا با تشکیل اجلاسی تمام تلاش خود را به کار بندند تا از فروپاشی رژیم شاهنشاهی در ایران جلوگیری نمایند. طنز ماجرا در این بود که محل جلسه سران کشورهای غربی گوادلوپ بود. محلی که یکی از مستعمرات فرانسه به شمار می رفت.
 
ژیسکاردیستن با دعوت از همتایان خود زمینه این کنفرانس را فراهم کرد. او که هنوز به بقای شاه امیدوار بود گزارشهای سفیر فرانسه در ایران را نادرست ارزیابی می‌کرد. سفیر فرانسه در ایران به وخامت اوضاع پی برده بود و کار شاه را تمام شده می‌دانست. همین امر سبب گردید ژیسکاردیستن نماینده ویژه‌ای را از سوی خود روانه ایران کند. اما هنگامی که گزارشهای فرستاده‌ ویژه‌اش با سفیر وقت فرانسه در ایران همسو ارزیابی شد با دستپاچگی تمام سران سه کشور آلمان، انگلستان و آمریکا را به گوادلوپ دعوت کرد. نکته جالب این است که در ملاقات شاه با این فرستاده ویژه خود شاه هم به وخامت اوضاع اذعان دارد و اشتباهاتی را که در دوران سلطنتش مرتکب شده کتمان نمی‌کند. با این حال آنچه سرنوشت دیکتاتورها را به هم شبیه می‌سازد این است که هنگامی پی به اشتباهاتشان می‌برند که دیگر دیر شده و قدرتشان رو به زوال و نابودی است.
 
کنفرانس گوادلوپ
 
در کنفرانس گوادلوپ سخت‌ترین مواضع نسبت به شاه را ژیسکاردیستن اتخاذ کرد. وی طی این کنفرانس چندین بار از کارتر خواست که با انقلابیون تماس بگیرد. در حقیقت فرانسویها فعالیتهای خود را برای ارتباط و تماس با انقلابیون یک هفته قبل آغاز کرده بودند. آنها از طریق صادق قطب زاده تلاش کرده بودند با امام ارتباط برقرار سازند. فرانسویها می‌خواستند بدانند در صورت به قدرت رسیدن انقلابیون حضرت امام چه سیاستی را در پیش خواهد گرفت. آنچه ژیسکاردستن را تحت تاثیر قرار داده بود تا با انقلابیون تماس بگیرد پیام و تحلیل امام از وضعیت آینده ایران بود. با این حال آنها آخرین تلاشهای خود را برای بقای شاه انجام می‌دادند. هر چند واقعیات موجود در آن روزها کارتر را به خروج شاه از ایران متقاعد کرده بود ولی وی تنها دولت شاهپور بختیار را دولت قانونی ایران قلمداد می‌کرد.
 
کارتر اگرچه پذیرفته بود که شاه دیگر نمی‌تواند در ایران بماند اما به اراده ارتش برای تحکیم بخشیدن به قدرت بختیار اطمینان خاطر داشت. وی بر این عقیده بود که ارتش به بختیار وفادار است و نخواهد گذاشت انقلابیون رژیم موجود را تغییر دهند. صدراعظم آلمان نیز بیش از پیش نگران منافع اقتصادی آلمان در ایران بود.
  
از نظر ایالات متحده، با وجود اینکه امیدی به شاه نبود اما هنوز کورسوی امیدی به ابقای حکومت از طریق نظامیان باقی مانده بود. کارتر بر این عقیده بود که نظامیان ایران به واسطه اینکه بیشتر تحصیلاتشان را در آمریکا گذراندند خواهند توانست اوضاع را به کنترل خود در آورند.
 
نتیجه کنفرانس گوادلوپ به این ترتیب بود که شاه ایران باید خود تصمیم بگیرد که در ایران بماند یا برای یک مرخصی که سرانجام آن ممکن است به پایان سلطنتش منجر گردد برود. با این وجود کارتر بعد از کنفرانس گوادلوپ دو مسئله را متذکر شد. اول از همه اینکه شاه به دلیل مخالفتهای فزاینده علیه وی از ایران خارج خواهد شد. دوم اینکه انقلابیون نباید علیه دولت وقت یعنی دولت بختیار دست به اقدامی زنند. وی در این پیام امام را تهدید کرد در صورت انجام تحرکات علیه بختیار خونهای فراوانی ریخته خواهد شد. در حقیقت از نظر ایالات متحده، با وجود اینکه امیدی به شاه نبود اما هنوز کورسوی امیدی به ابقای حکومت از طریق نظامیان باقی مانده بود. کارتر بر این عقیده بود که نظامیان ایران به واسطه اینکه بیشتر تحصیلاتشان را در آمریکا گذراندند خواهند توانست اوضاع را به کنترل خود در آورند.

 امام نیز در پاسخ به صورت قاطعانه‌ای از انقلاب ملت ایران دفاع کرد و انجام هر گونه کودتا علیه آن را محکوم کرد. و به صراحت اشاره کرد که با حضور شاه در ایران، کشور رنگ و بوی ثبات را به خود نخواهد دید. امام به کارتر توصیه کرد که ایران را به حال خود بگذارید، مردم ایران خود خواهند توانست اراده خویش را به کرسی نشانند و حکومتی دلخواه را تشکیل دهند.1
 
در روز 21 دیماه 1357 سخنگوی کنفرانس اعلام کرد که شاه برای گذراندن تعطیلات خود قصد خروج از کشور را دارد و دولت ایالات متحده این تصمیم را تایید می‌کند.2 در همین مقطع بود که سفیر انگلستان در ایران به شاه می‌گوید که حضور هر چه بیشتر شما در ایران خطر سقوط رژیم را بیشتر می‌کند. اما اگر شما از کشور خارج شوید احتمال کمی وجود دارد که دولت بختیار بتواند بر اوضاع مسلط شود و ثبات سیاسی را به کشور بازگرداند.3
 

بدین ترتیب کنفراسی که برای تحلیل اوضاع ایران در بحبوحه انقلاب تشکیل شد به نتیجه ای جز خروج شاه از کشور نرسید. تشکیل این کنفرانس در واپسین روزهای عمر سلطنت محمدرضا شاه علاوه بر وابستگی بیش از حد وی به قدرتهای غربی نشان دیگری نیز داشت. در حقیقت قدرتهای غربی بر آن بودند تا جایی که امکان دارد انقلاب مردم ایران را ناکام گذارند. آنها سناریوهای مختلف و متعددی را مورد بررسی قرار داده بودند. از ایجاد کودتای نظامی تا حمایت از دولت بختیار و جلوگیری از وقوع انقلاب در کشور.
 
فردوست در کتاب خاطرات خود می‌گوید «کارتر تا آنجا که می‌توانست از رژیم او و از خود او پشتیبانی کرد. کارتر به تهران آمد و آن نطق کذائی را سر میز شام بیان کرد که حداکثر حمایت از محمدرضا بود. کارتر حتی با تلفنهای روزمره تلاش کرد محمدرضا را از نظر روحی آماده حداکثر مقاومت کند ولی محمدرضا آمادگی نداشت. کارتر آنچه را که لازم بود در حمایت از شاه انجام داد. او که نمی‌توانست برای حمایت از محمدرضا در ایران قشون پیاده کند.»4. با این حال آنچه تمام نقشه‌های آنها را نقش بر آب کرد، اراده‌ خلل ناپذیر مردم ایران و رهبری یک رهبر نافذ و قاطع بود که تا پای جان بر سر انقلاب ایستاد.
 
فرجام
 
وقوع انقلاب در ایران و تحولاتی که منجر به خروج شاه از ایران گردید این نتیجه را آشکار می‌سازد که تکیه بیش از اندازه محمدرضا به قدرتهای غربی هم نتوانست از سقوط او جلوگیری نماید. در حقیقت حمایتهای پیدا و پنهان دولتهای غربی و متحدین محمدرضا نیز نتوانست تاثیری بر مسیر انقلاب مردم ایران گذارد. به تعبیری شاه به جای تکیه بر موازنه داخلی برای خروج از بحران بر موازنه خارجی تکیه کرده بود. نیروی مهمی که هر کشوری به تعبیر رئالیستها نیز باید برای موفقیت در نظام بین المللی بر آن تکیه کند، اما شاه ایران نیروی نجات‌بخش خود را در جای دیگری می‌جست. این نیرو نیز که توان تاثیرگذاری بر اراده‌ مردم را نداشت در پایان نتوانست جلوی دگرگونی بنیادین را در ایران بگیرد و در نهایت همین نیرو مجبور شد انقلاب ایران را به رسمیت شناسد. انقلابی که ریشه در تار و پودهای جامعه‌ی مذهبی ایران داشت و در پی آن بود ریشه فساد ساختاری در نظام پهلوی را از بین ببرد. این نیرو سرانجام توانست با هدایت و حمایت رهبری فرهمند به پیروزی رسد و اراده خود را در نظام جمهوری اسلامی متجلی سازد. بدین ترتیب جزیره ثبات کارتر در عرض کمتر از یکسال از هم فروپاشید.

1.یوسف بیدخوری، در گوادلوپ چه گذشت؟، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، 1384، ص55.
 
2.عبدالرضا هوشنگ مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، تهران، نشر البرز، ص 459.
 
3.ویلیام سولیوان و آنتونی پارسونز، خاطرات دو سفیر، ترجمه محمود طلوعی، نشر علم، 1357، صص 405 ـ 409.
 
4.حسین فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج اول، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، ص 599.

 

منبع: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران