سرویس سیاست مشرق - محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان، در اولین اظهارنظر رسمی خود بعد از تشکیل دولت دوازدهم گفت که "برجام گچ را از پای شکسته ایران در برخورد با تحریم‌های ناعادلانه و غیرقانونی آمریکا، اروپا و سازمان ملل باز کرد" و "اگر ایران بخواهد بعد از این قهرمان دو میدانی در اقتصاد و تعاملات مالی و بانکی‌اش شود به عوامل بسیار دیگری بستگی دارد."

ظریف در اظهاراتی که با جنس اظهارات یکی دو سال اخیر او (به ویژه در زمان اوج مذاکرات هسته ای و امضای برجام) تفاوت های قابل ملاحظه ای دارد، تاکید کرد که "نه برجام و نه تشکیل معاونت اقتصادی قرار نیست اقتصاد ایران را سامان دهند، بلکه تنها موانع را از پای آن برداشته است."

اما مهم ترین فراز از صحبت های ظریف آن جا بود که مدعی شد که هیچ گاه نگفته که برجام قرار است در عرصه اقتصادی «شق القمر» کند. او در پاسخ به این پرسش که "در روند مذاکرات هسته‌ای و پس از توافق توقعات و انتظارات از برجام بیش از حد معمول و واقعی‌اش بالا رفت و امروز با ادامه فعالیت شما در وزارت خارجه و تشکیل معاونت اقتصادی این تصور ممکن است برای برخی ایجاد شود که قرار است در حوزه تعاملات اقتصادی و سیاسی اتفاق بزرگی بیفتد و شق‌القمر شود. تا چه اندازه تحولات جدید در وزارت خارجه از چنین ظرفیتی اساسا برخوردار است؟"، به صراحت گفت: " از بنده هیچ‌ وقت قبل و بعد از برجام جز این‌که گفته‌ام «برجام در پی حذف موانع اقتصادی است» جایی حرفی نشنیده‌اید و در این‌باره مثالی را بارها گفته‌ام."

ظریف همچنین خاطرنشان کرد: به خاطر مخالفت‌های داخلی از همان ماه ابتدای اجرایی شدن برجام به ویژه منتقدان توقع شق‌القمر از برجام داشتند که بخشی از این توقعات سیاسی بود، البته در همان زمان با بدعهدی‌های آمریکا نیز مواجه بودیم.

ظریف سپس سعی کرد با مثالی، گفته خود را توضیح دهد: " فردی پایش شکسته بود، رفت پیش دکتر. به دکتر گفت بعد از این‌که گچ پایم را باز کردم می‌توانم فوتبال بازی کنم، دکتر گفت بله می‌توانید. سپس آن فرد گفت، ولی من که فوتبال بلد نیستم."

ایشان سپس سطح برجام را این گونه ترسیم کرد: " نه برجام قرار بود به ما فوتبال یاد بدهد، نه معاونت اقتصادی. همه این‌ها قرار است زمینه آن را فراهم کنند که فوتبالیست‌های ما بهتر بازی کنند."

اما دکتر ظریف در ادامه، «دفاعکی» هم از برجام کرد که از روزهای اوج «برجام آرایی» دولت در گذشته نه چندان دور، نشان چندانی نداشت:

" البته دستاوردهای برجام هم کم نبوده است؛ میزان سرمایه‌گذاری و ورود منابع مالی به کشور حتی با زمان قبل از تحریم‌ها قابل مقایسه نیست و شرایط جدیدی ایجاد شده است."

و سپس بلافاصله به تلویح، عبور از برجام را اعلام کرد: " سیاست هوشمندانه ما باید این باشد که در حرف و عمل نشان دهیم، انتخاب‌های ما محدود به برجام نیست و برجام تنها انتخاب ما نیست. ما انتخاب‌های دیگری هم داریم. ما این مساله را در خود برجام هم دیده‌ایم، این طور نیست تازه به این صرافت افتاده باشیم که نیاز است انتخاب‌های دیگری هم به جز برجام داشته باشیم."

سؤالی که با شنیدن حرف های وزیر خارجه کشورمان مطرح می شود، این است که آیا این منتقدان برجام بودند که انتظار «شق القمر» از این توافق داشتند؟ چه کسانی، به واقع، سطح توقع عمومی را از برجام بالا بردند؟ چه کسانی رفع مسایل حیاتی کشور را با تحقق برجام گره خورده معرفی کردند؟

برای پاسخ به این سوالات، نگاهی به شماری از اظهارنظرها و مواضع در دو سه سال اخیر می پردازیم.

در رأس مدافعان برجام که در دفاع از آن، تا سطح القاب و صفات اغراق آمیز هم پیش رفت، کسی جز رئیس جمهور محترم نبوده است:

روحانی در سخنرانی انتخاباتی خود در ورزشگاه شیرودی در خرداد ۹۲، گفت:

" راست است که این تحریم ظالمانه است. راست است که شورای امنیت به شورای امنیت سازمان ملل شورایی ظالمانه است. مگر ما نمی‌دانستیم که این شورای ظالمانه در کشور و دنیا تاثیرگذار است و مگر ما نمی‌دانستیم که چنین شورای ظالمانه‌ای وجود دارد. چرا برای آن برنامه‌ریزی نکردیم."

" ۲۴ خرداد روز سرنوشت‌سازی است. آیا می‌خواهید این روز حماسه افراطیون یا حماسه ملت ایران شود؟ پس هر یک از شما حداقل قول دهید ۱۰ رای را بسازید. اگر می‌خواهید دروغ و تزویر از کشور رخت بربندد و دیگر مسوولی آمار غیردقیق ندهد و اگر می‌خواهید عزت و شکوه و مجد و عظمت به همه ایرانیان برگردد، و ریال ایرانی به جای اول خود برگردد و همچنین گذرنامه ایرانی به احترام خود بازگردد، پای صندوق آرا بشتابید."

" چرخ سانتریفیوژها باید بچرخد؛ اما نه به قیمت از کار افتادن چرخ صدها کارخانه."

ایشان در برنامه «رویکردها و برنامه ها»، که ویژه نامزدهای ریاست جمهوری سال ۹۲ بود (۱۶ خرداد ۹۲) گفت:

" «سانتریفیوژها باید بچرخد و زندگی مردم نیز باید بچرخد؛ باید یادمان باشد کشور توسعه می خواهد؛ ما برای بمب که هسته ای نمی خواهیم، به دنبال توسعه ایم و اگر دنبال توسعه هستیم باید درست رفتار کنیم و این بسیار تدبیر می خواهد."

و ایشان بعد از انتخاب به ریاست جمهوری در آن سال و شروع مذاکرات برای انعقاد برجام با ۱+۵، به تناوب در مدح و ثنای برجام سخنانی گفتند. به بیان دیگر، از آن تاریخ، سخنرانی از رییس جمهور نبود که در آن محور بحث، توافق هسته ای نباشد، یا به نوعی گریزی به آن زده نشود. به مصادیق ان در ادامه توجه کنید (برگرفته از گزارش سایت «فرهنگ نیوز»)

فروردین ۹۴

"روزی که مذاکرات به سرانجام مطلوب برسد، خواهید دید که فرزندان دلاور شما چگونه در این مصاف و در برابر قدرت‌های جهان ایستاده و مذاکره کردند. خدا را گواه می‌گیرم که هر وقت متن لحظه به لحظه مذاکرات را دیدم به سهم خودم مغرور شده و مباهات کردم که چگونه فرزندان دلاور شما به خوبی از عزت و حقوق ملت دفاع کردند و پس از این نیز دفاع خواهند کرد تا خیرات و ثمرات آن نصیب ملت شود."

۲۳ تیر ۹۴

"آنها در زمینه لغو تحریم‌ها ،ابتدا می‌گفتند باید ماه‌ها بگذرد و اعتماد پیدا کنیم، آنگاه تحریم‌ها را نه لغو، بلکه تعلیق می کنیم و بعد از سال‌ها اگر آژانس گزارش مثبت داد و اعتماد پیدا کردند قدم به قدم لغو می شود اما امروز به ملت شریف ایران اعلام می‌کنم که طبق این توافق، در روز اجرای توافق، تمامی تحریم‌ها، حتی تحریم‌های تسلیحاتی، موشکی هم به صورتی که در قطعنامه بوده، لغو خواهد شد. تمام تحریم‌های اقتصادی شامل مالی، بانکی، بیمه، حمل و نقل، پتروشیمی و فلزات گرانبها به طور کامل لغو خواهد شد و نه تعلیق و حتی تحریم تسلیحاتی هم کنار گذاشته می‌شود ، برای ۵ سال نوعی محدودیت و پس از آن لغو خواهد شد."

۱۱ مرداد ۹۴

"به روزی می ‌رسیم که رسماً لغو همه تحریم‌ها اعلام می‌شود و همه مراحل قانونی را پشت سر گذرانده و اقداماتی که باید انجام دهیم را آغاز می کنیم و ان شاء‌الله ظرف حدود یک ماه اقدامات خود را انجام می‌دهیم و آژانس هم آن اقدامات را تأیید می‌کند و عملاً لغو تحریم‌ها به اجرا در می‌آید.  با لغو این تحریم‌ها، فضا عوض می‌شود، سرمایه و تکنولوژی به کشور می‌آید و دست ما برای فروش نفت باز می‌شود."

۲۷ دی ۹۴

"امروز با اعلام رسمی اجرای برجام، از پرونده هسته‌ای ایران، «امنیت‌زدایی» شد؛ قطعنامه‌های ظالمانه علیه ملت ایران، لغو گردید؛ طومار تحریم درهم پیچیده شد، حقوق هسته‌ای ایران تثبیت گردید و اقتصاد ایران در مدار اقتصاد جهانی قرار گرفت. می‌دانم در طول سال‌های تحریم و فشار، بر شما چه گذشته است. اما اکنون که زنجیرهای تحریم از پای اقتصاد ایران گسسته شده و عزت و استقلال کشور نمایان گشته است، اکنون زمان ساختن و بالیدن است."

۲۷ دی ۹۴

"از امروز پول هایی که متعلق به بانک های کشور بود و بواسطه تحریم در خارج مسدود شده بود در اختیار ملت قرار می گیرد. در روز ۲۶ دی ماه که مصادف است با سالروز برداشته شدن سایه حاکم تحمیلی از سر ملت، تحریم ها نیز از سر این ملت برداشته شد.به نظر من شرایط آینده شرایطی نیست که آمریکایی‌ها بخواهند تحریم‌های گذشته را برگردانند. تحریم‌های نفتی و بانکی برمبنای قطعنامه‌های شورای امنیت بود که آن قطعنامه‌ها زمینه را برای آن ترک‌تازی‌ها برای افراطیون آمریکا آماده کرده بود، اما امروز دیگر این زمینه وجود ندارد و افکار عمومی جهان هم خریدار آنها نیست. در زمینه تحریم‌های مربوط به آمریکا آنچه مهم بود تحریم‌های ثانویه آنها بود و الا ما که روابط اقتصادی آنچنانی با آمریکایی‌ها نداشتیم و الان هم به آن صورت نخواهیم داشت. از امروز فروش نفت افزایش پیدا کرده است و همچنین در فعالیت‌های بانکی نیز کشور تاکنون هزینه هایی به ناروا متحمل می‌شد اما از امروز از طریق بانک‌ها هزار ال‌سی باز شده است."

۱۶ اسفند۹۴

"در روز ۲۶ دی ماه هم برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) به تصویب نهایی رسید که در آن چارچوب همه تحریم‌های اقتصادی، مالی و بانکی که در رابطه با برنامه هسته‌ای ایران بود، لغو شد. ممکن است ایراد و اشکال های کوچکی در این رابطه وجود داشته باشد اما آمریکا و اروپا تاکنون به تعهدات اصلی که خود عمل کرده اند و اگر ایرادی هم بوده اعلام کرده و اعلام می‌کنیم. امروز تحریم‌ها، حتی تحریم‌هایی که مربوط به موضوع هسته‌ای نبوده برداشته شده و این مسأله نیز اعلام شده است...در برخی موارد آمریکایی‌ها ممکن است آن مقداری که می‌بایست تلاش می‌کردند، نکردند اما این بدان معنا نیست که تعاملات خارجی بانک‌های ما فعال نیست، بیمه ما فعال نشده و کشتی‌های ما تحت پوشش بیمه نیستند.  البته ممکن است یک شرکت بیمه‌گری که شرکتی آمریکایی است و یا آمریکایی‌ها در آن سهم دارند، در کار بیمه تعلل کند."

۱ فروردین ۹۵

"ملت ما با همدلی برجام را به فرجام مطلوب رساند، زنجیرهای تحریم را پاره کرد و زمینه را برای فعالیت در زمینه‌های اقتصادی مهیا نمود. تحریم‌های بانکی، مالی، پولی، نفتی، پتروشیمی، بیمه، حمل و نقل و همه تحریم‌های هسته‌ای برداشته شد و شرایط برای فعالیت اقتصادی مردم ما آماده‌تر شد."

اما شاید مهم ترین سخنان رییس جمهور در تجلیل از برجام به حضور ایشان در مصاحبه زنده تلویزیونی در ۱۴ فروردین ۹۴ بازمی گردد که با محوریت برنامه لوزان انجام گرفت. مرور بخشی از سخنان رییس جمهور در آن برنامه، به خوبی گویای تصور ایشان در آن مقطع است:

" یکی از وعده‌های دولت به مردم چرخش همزمان سانتریفیوژها و چرخ اقتصاد کشور بود؛ چرخش سانتریفیوژها زمانی ارزشمند است که چرخ اقتصاد در گردش باشد. بعد از تشکیل دولت در طول ۱۰۰ روز اول، دولت در این زمینه اولین گام را برداشت و به توافق موقت در زمینه مسائل هسته‌ای با ۱+۵ دست یافت و از آن زمان تا امروز در تلاش بودیم که گام دوم برداشته شود که این گام شب گذشته برداشته شد.

روحانی تصریح کرد: "در گام دوم، ما هم حفظ حقوق هسته‌ای را داریم، هم رفع تحریم‌ها و هم تعامل سازنده با جهان؛ در توافق پیشِ‌رو که گام سوم خواهد بود که تا تیرماه خواهد بود؛ گام چهارم نیز گام اجرای توافقات نهایی است."

"طبق این چارچوب همه تحریم‌ها چه مالی، اقتصادی و بانکی در همان روز اجرای توافق لغو خواهد شد."

روحانی گفت: "در همان روز اجرای توافق، همه قطعنامه‌ها علیه ایران لغو خواهد شد. در چارچوبی که ما پیشِ‌رو داریم می‌بینیم که رویکرد این دولت پاسخ داده شده است. در دنیای امروز تهدید دیگران و فشار به آنها بی‌ارزش است و همه باید به فکر برد ــ برد باشیم. برخی فکر می‌کنند ما یا باید با دنیا بجنگیم و یا تسلیم آنها شویم، ما معتقدیم راه سومی وجود دارد."

حجت الاسلام و المسلمین «حسن روحانی» رییس جمهوری اسلامی ایران، در ۲۸ بهمن ۹۴، در نهمین نشست خبری با خبرنگاران داخلی و خارجی تاکید کرد:

" کمتر کسی از صاحبنظران در کشور فکر می کرد موضوع پی. ام. دی حل شود و آژانس بین الملی رسما اعتراف کند مسائل گذشته ایران در هسته ای پایان یافته و از این پس باید نسبت به آینده بررسی ها را ادامه دهیم. پایان این پرونده به معنای موفقیت اخلاقی ملت بزرگ ایران بود."

" پس، برجام و آثار آن تعلق به همه مردم دارد و موضوع برجام یک موضوع ملی است. ممکن است از گوشه ای برجام نقد شود که آن اشکال ندارد. برجام موضوع دولت نیست که کسی فکر کند باید با دولت مقابله کند بنابراین باید با برجام مقابله کند."

" دولت راه های دیگر دارد، آنهایی که می خواهند در برابر دولت نقدهای تند کنند، برجام موضوع ملی است. اگر کسی بخواهد آثار برجام را کوچک نشان دهد یعنی کار ملت را کوچک نشان داده است و این معنایش مشخص است."

" ما از لحاظ اقتصادی موفقیت بسیار خوبی را به دست آوردیم. ما به مردممان گفته بودیم، زمانی توافق هسته ای را می پذیریم که همه تحریم های هسته ای ایران را دولت هایی که با ما مذاکره می کنند بالمره کنار بگذارند. ما گفته بودیم قدم به قدم آماده نیستیم که شما تحریم را کنار بگذارید. یک روز بگویید امروز پتروشیمی آزاد است، بعد از سه ماه بگویید حالا نفت آزاد است، بعد از چند ماه بگویید حالا فعالیت های مربوط به فلزات گرانبها آزاد است. بعدا بگویید در زمینه حمل و نقل آزاد است، بعد از چند ماه بگویید بیمه و روابط بانکی آزاد است. ما گفته بودیم تحریم ها بالمره باید برداشته شود."

" من به ملت بزرگ ایران می گویم همه تحریم های هسته ای بعد از اجرایی شدن برجام در ۲۷ دی ماه سال گذشته برداشته شده است. ما امروز در نفت و گاز، حمل و نقل و بیمه تحریمی نداریم و در مسایل بانکی با دولت ها و بانک های بزرگ دنیا رابطه ما عادی است. البته بانک هایی که دارای سهام خصوصی هستند گاهی احتیاط های بیش از حدی را انجام می دهند و برخی از کشورهای بزرگ و به وی‍ژه آمریکا البته در اجرای برجام سنگ اندازی هایی کرده اند."

تمثیل پردازی رییس جمهور در مدح برجام

اما دفاع تمام قد روحانی از برجامف محدود به سخنرانی یا اعلام موضع صرف نماند، و ایشان کم کم صفاتی را هم به برجام نسبت دادند که برخی از آن ها به قرار زیر بوده است:

سیب و گلابی

در آبان‌ماه سال ۱۳۹۵ حسن روحانی سفری به شهر اراک داشت و در میان مردم استان مرکزی در دفاع از برجام گفت: "ما غاصب را از باغ خود بیرون کردیم و درب باغ به روی مردم باز شده است ولی امروز عده‌ای کودک به درب باغ آمده و می‌گویند، سیب و گلابی کجاست که می‌خواهیم میل کنیم؟ امروز این باغ که نهال‌های آن تازه غرس شده آماده باروری است، اما برای به ثمر نشستن صبر لازم است."

آفتاب تابان

"برجام «یک»، مانند آفتاب تابان بود و اگر کسی چشمانش را می‌بندد و می‌گوید شب است، باید چشمانش را باز کند تا آفتاب را ببیند."

برجام «خدادادی»!

"امروز روز سپاس از همه است و برجام نه کار حزبی است و نه کار تبلیغاتی و متعلق به هیچ حزب و جناح خاصی نیست بلکه از افتخارات ملی است.

من ۲ سال پیش دیدم و دروغ نگفتم که ساختمان تحریم‌ها ترک برداشته و اعلام کردم که این ساختمان تحریم و دیوار بی‌اعتمادی در برابر جهان فروریخته و افتخار از آنِ هیچ حزب و دولتی نیست و از آنِ ملت بزرگ ایران است."

"می‌گویند با برجام دولت برای ملت رفاه بیاورد، مگر ما برجام را آورده‌ایم؟ ما خادم مردم هستیم، برجام را خدا آورد"

اما بزرگ کردن و مدح برجام تنها محدود به رییس جمهور نبود، و تیم دیپلماسی هسته ای، در راس آن ها خود دکتر ظریف، در مناسبت های مختلف از مزایای گسترده و دامنه دار برجام بای کشور گفتند.

مثلا در نشست ویژه بررسی توافق هسته‌ای در ۱۸ مرداد ۹۴، عباس عراقچی، معاون ظریف چنین گفت:

" تحریم‌های مالی و اقتصادی در روز اول اجرای توافق و سایر تحریم‌ها در فاصله زمانی معقول برداشته خواهد شد."

۹۰ درصد تحریم سوئیفت روانی بود و فقط به خاطر فضای فشاری که ایجاد شده بود با وجود اینکه منع نداشتند با ما کار نمی‌کردند . در مرحله اول بیش از ۸۰۰ فرد و نهاد از لیست خارج می شوند و خود به خود از تحریم سوئیفت هم خارج می شوند.

"می‌گویند نباید برای توافق هسته‌ای جشن گرفت گفت: معتقدم که به خدا باید جشن گرفت و من تمام قد از این توافق دفاع می‌کنم."

دیگر عضو ارشد تیم هسته ای، مجید تخت روانچی، هم در این نشست، یک پیش بینی تاریخی کرد: " اگر رییس‌جمهوری در آمریکا تحریم ها را لغو نکند نقض فاحش توافق محسوب می شود و در این صورت از همان مکانیزمی که در برجام طراحی شده است کار دنبال می شود. اما بسیار دور از ذهن است کسی در آمریکا بخواهد بعد از مدتی این توافق را بر هم بزند."

و البته خود ظریف به عنوان سکاندار دیپلماسی کشور، بارها از اهمیت بالای برجام گفت. به عنوان یک نمونه صریح و روشن، ایشان در ۲۲ تیرماه  ۹۵ در مجلس شورای اسلامی، اثرات مهم و تاثیرگذار برجام را برشمرد:

" حذف PMD و نقض قطعنامه های شورای امنیت و اتحادیه اروپا، مبانی تحریم ها را از بین برد. از لحاظ روانی نیز سرازیر شدن هیات های خارجی به ایران، نشان دهنده این است که دنیا، ایران را محیطی امن برای سرمایه گذاری می  داند و باید این امنیت را به رخ دنیا بکشیم که ایران نه تنها برای مردمش امن است بلکه برای سرمایه گذاران نیز امن است.

"در سایه رفع تحریم ها دست کشور برای استفاده از منابع مالی خارج از کشور باز شد. منابع ما الان در دسترس است و بانک های جهانی با بانک مرکزی و خصوصی ما ارتباطات گسترده ای ایجاد کرده است. البته هنوز موانع موذی گرایانه آمریکا وجود دارد. گشایش اعتبارات اسنادی و ال سی ها به ۱۴ هزار مورد رسیده که هر روز رو به افزایش است."

"از ابتدای تاریخ ایران تا امروز تنها ۶۰ توافق حمایت از سرمایه گذاری خارجی داشتیم ولی ۷ توافق از این ۶۰ توافق در این ۵ ماه اخیر صورت گرفته است. اینها واقعیت هایی است که باید به رخ دنیا بکشاینم که در سایه هدایت مردم و رهبری این میزان امکان برای کشور ایجاد شده است."

"شرکت هایی که اگر در نمایشگاه ها به سمت غرفه های آنها می رفتیم می گفتند ما نمی توانیم با شما صحبت کنید . اگر قبلا در دبی به سمت مایکروسافت می رفتید، می گفت من حتی اجازه ندارم با شما صحبت کنم، اما امروز نمایندگان مایکروسافت در ایران هستند، برای اینکه بتوانند ما را از این فناوری بهره مند کنند. ما امروز بین کشورهای مختلف رقابت ایجاد کردیم نه اینکه آنها که برای ما تعیین تکلیف کنند."

********

این ها نمونه های از مواضع دولتمردان ارشد «تدبیر و امید»، از دوران شروع مذاکرات تا اجرایی شدن برجام بوده است. حال باید از دکتر ظریف پرسید، «شق المقمر» معرفی کردن برجام، کاری بود که منتقدان دولت صورت دادند، یا این امر دستپخت رییس آقای ظریف، خود او و دستیارانش بوده است؟ آیا نه این که از قضاء، این منتقدان برجام بودند که هشدار می دادند، به آمریکا اعتمادی نیست و دستگاه دیپلماسی دولت نباید کل تمرکز خود را بر برجام بگذارد و اصطلاحا نباید «همه تخم مرغ هایش را در یک سبد قرار دهد»؟ آیا این نمایندگان منتقد مجلس نبودند که در جلسه بررسی برجام در مجلس، با فریاد و حتی گریه، به تلاش ها برای تصویب شتابناک برجام اعتراض می کردند و مشکلات عدیده شکلی و محتوایی را در این توافق را یادآور می شدند؟ آیا "حل شدن مشکل آب خوردن مردم با برجام" را هم منتقدان مطرح کردند؟

حال که متاسفانه، بخش زیادی از «دلواپسی»های منتقدان، به واسطه نقش آفرینی موجودی به نام ترامپ در آمریکا، حقیقت پیدا کرده و خود آقای ظریف هم به ضرورت های توجه و تمرکز بر قابلیت های داخلی رسیده اند، آیا بهتر نیست که جناب دکتر ظریف، متواضعانه به برخی ارزیابی ها و تصمیمات اشتباه خود و دستگاه دیپلماسی در ماجرای برجام اذعان و در خط مشی متهم کردن منتقدان، تجدید نظر کنند؟