به گزارش مشرق، کمیته امداد امداد امام خمینی (ره) از اولین نهادهای ایجاد شده پس از ۲۲ بهمن ۵۷ و نخستین نهاد اقتصادی است که چند هفته بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ۱۴ اسفند ۵۷ با هدف ساماندهی و رسیدگی به وضعیت معیشت امور محرومان و نیازمندان کشور تأسیس شد. این نهاد حمایتی در طول ۴۰ سال فعالیت خود توانسته بار زیادی از وظایف ذاتی انقلاب اسلامی در حوزه محورمیت زدایی را بر دوش بکشد. با این حال هنوز چهره فقر به طور کامل از کشور برچیده نشده است. حجت‌الله عبدالملکی نظریه‌پرداز و اقتصاددانی است که سال گذشته از سوی رئیس کمیته امداد به عنوان معاون خودکفایی و اشتغال این نهاد منصوب شد. حجت‌الله عبدالملکی که در دولت دهم و همزمان با اجرای طرح هدفمندی یارانه ها مسئولیت اجرایی در دولت داشت و به عنوان نمومه مشاور وزیر اقتصاد بود، امروز می گوید چرخه تولید فقر در کشور در اثر سیاست‌های غلط دولت‌ها ادامه دارد و حتی طرح هدفمندی یارانه تنها توانست اندکی وضعیت اقشار محروم را بهبود ببخشد و طبقه متوسط از این طرح متضرر شد. 

*اگر به چهار دهه پیش برگردیم، علت و فلسفه تشکیل کمیته امداد در نخستین هفته های پس از پیروزی انقلاب را چه می دانید؟

مقطع تاسیس کمیته امداد در سال ۵۷ را باید در نظر داشته باشیم. در آن زمان کشور  در موضوع معیشت با یک بحران بزرگ روبرو بود. طبق آمار بانک جهانی در آن سال حدود ۴۶ درصد مردم ایران زیر خط فقر مطلق زندگی می کردند. طبق آمار بانک جهانی کسانی فقیر مطلق هستند که توان کسب حداقل کالری برای ادامه حیات و یک پوشش و سرپناه حداقلی نداشته باشند. این واقعیت جامعه ما بود. حضرت امام (ره) در این شرایط شخصا در شکل گیری و تولی این جریان نقش مستقیم داشتند و امروز هم ولی فقیه مسئولیت و نظارت بر کمیته امداد را برعهده دارد زیرا رسیدگی به امور محرومان از وظایف ذاتی ولی فقیه است.

در سال ۵۷ حدود ۴۶ درصد مردم ایران زیر خط فقر مطلق بودند و کمیته امداد متولی بخشی از جامعه شد که اگر کسی از آنها دستگیری نمی‌کرد، لای چرخ دنده‌های اقتصاد کشور له می‌شدندبا پیروزی انقلاب اسلامی توجه به رفع مشکلات فراوان اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی طبقات محروم جامعه و پیش بینی برنامه های مورد نیاز برای توانمندسازی و رفع نیازهای اقشار محروم مورد توجه ویژه قرار گرفت به گونه ای که لزوم حمایت و دستگیری از نیازمندان و محرومان جامعه در صدر برنامه‌ها قرار گرفت و ۲۲ روز پس از پیروزی انقلاب اسلامی، کمیته امداد با صدور حکمی از سوی امام خمینی(ره‌) برای مدت نامحدود و به منظور  حمایت و رسیدگی به محرومان و مستضعفان و خودکفا نمودن آنان‌ تأسیس شد.

کمیته امداد در ابتدای تاسیس شروع کرد به دستگیری از کسانی که توان بهبود شرایط خود را نداشتند. بقیه ارکان انقلاب اسلامی مامور شدند که زمینه برای رفع فقر بقیه اقشار به دست خودشان را فراهم کنند. به عنوان مثال نظام بانکی و نظام اقتصادی باید به گونه ای سامان می یافت تا کسانی که ابزار کار ندارند بتوانند زمینه اشتغال پیدا کنند و کار کنند تا چرخ اقتصادشان بچرخد. کمیته امداد متولی بخشی از جامعه می شود که اگر کسی از آنها دستگیری نکند، لای چرخ دنده های اقتصاد کشور له می شوند. کمیته امداد در این شرایط شکل گرفت و در طول سالهای بعد توانست افراد زیادی را به خودکفایی برساند.

*مهمترین رویکرد کمیته امداد در محرومیت زدایی در سال‌های نخست فعالیت و پس از آن چگونه برنامه ریزی و اجرا شد؟

موضوع اساسی و رویکرد کمیته امداد در محورمیت زدایی در کشور، خودکفایی محرومان است. این سیاست از سالهای نخست فعالیت کمیته امداد پیگیری شد و تا امروز فقط از از سوی معاونت اشتغال و خودکفایی، حدود ۱.۵ میلیون فرصت شغلی را کمیته امداد برای مددجویان خود ایجاد کرده است و حدود ۷۵۰ هزار خانواده به استقلال اقتصادی رسیده اند. البته باید توجه داشته باشیم کمک‌های کمیته امداد به مددجویان فقط در بحث اشتغال خلاصه نمی شود. کمیته امداد در ارائه خدمات مسکن، بهداشت، حمایت از تحصیل و ... هم موفقیت‌های خوبی داشته است. ۷۵۰ هزار خانوار خودکفا شده و درآمد پایدار کسب کرده اند و از پوشش کمیته امداد خارج شده اند. بخشی از این مددجویان که خودکفا شده اند، خودشان تبدیل به کارآفرین شده و مددجویان دیگری را وارد بازار کار کرده اند. برای اینکه اینها بتوانند طرح اقتصادی انجام دهند باید یک سری توانمندسازی‌ها انجام شود. از استعدادسنجی گرفته تا استفاده از منابع خیرین برای حمایت. 

*با این حال هنوز چهره فقر در کشور ادامه دارد و افراد زیادی به دلیل محرومیت، هر روز وارد خانواده کمیته امداد می شوند.

کاملا درست است. باید در نظر داشته باشیم که ما در حال حاضر ۹۰۰ هزار نفر را تحت پوشش امداد داریم که مستعد و متقاضی اشتغال هستند اما فرصتی برای اشتغال پیدا نکرده اند. ۱.۵ میلیون فرصت شغلی از زمان تشکیل معاونت اشتغال و خودکفایی ایجاد کرده ایم اما هنوز ۹۰۰ هزار نفر متقاضی هستند. علت این است که با وجود توانمند شدن ۷۵۰ هزار خانوار و ایجاد ۱.۵ میلیون شغل، چرخه ورود به فقر متوقف نشده و گروه‌های جدیدی تحت تاثیر عوامل مختلف وارد این چرخه شده و تحت پوشش کمیته امداد قرار می گیرند که نیازمند شغل هستند. 

کمیته امداد به مثابه وانتی است که موظف است کسانی را سوار کند که از قطار توسعه جا مانده اند. قطار اصلی دولت باید در مسیر تولید و درآمدزایی و ایجاد اشتغال حرکت کند اما کسانی هستند که یا به این قطار نمی رسند یا در طول مسیر مجبور می شوند پیاده شوند. وقتی دولت‌ها درست عمل نکنند افراد بیشتری از این قطار پیاده می شوند و حالا با محدودیت ظرف کمیته امداد هم مواجهیم. باید از کمیته امداد حمایت شود تا بتواند افراد بیشتری را سوار کند و به مقصد برساند.

*شما به تاثیر سیاست دولت‌ها در تولید و بازتولید فقر اشاره کردید. در این رابطه آیا می توان تفکیکی میان سیاست دولتهای مختلف قائل شویم؟

کمیته امداد به عنوان متولی رسیدگی به امور محرومان، باید در فرآیند قانونگذاری کشور حضور داشته باشد تا زهر فقرزایی قوانین گرفته شودواقعیت این است که فارغ از مساله فقرای پیشین، بعضی سیاست‌های جاری در کشور به طور نسبی سبب به تولید فقر و افراد فقیر منجر می شود. به ویژه سیاست‌های دوره سازندگی و در ادامه دولت اصلاحات تولید فقر نسبتا قابل توجهی داشت. در دولت‌های نهم و دهم شرایط بهتر شد. در دولت نهم شاهد یک رشد قابل توجه در شرایط زندگی اقشار ضعیف جامعه بودیم اما از اواخر دولت دهم تولید فقر بار دیگر سرعت گرفت. در دولت یازدهم و دوازدهم باز سیاست‌ها و رویکرد کلی کشور خواسته و ناخواسته منجر به تولید فقر بیشتری شد. ما شاهدیم به موازات خدمات کمیته امداد و خروج مددجویان از چرخه فقر، ورودی کمیته امداد هم بیشتر شده است و این کار را برای امداد بسیار سخت می کند و انتظار اقشار مستضعف را هم بالا می برد. از یک سو باید کمیته امداد کارایی خود را بالا ببرد و از سوی دیگر نیازمندان احتیاج به رسیدگی بیشتری دارند و کمیته امداد نیاز به حمایت بیشتر از لحاظ منابع و زیرساختهای اجرایی و حقوقی دارد.

*به عنوان معاون کمیته امداد، پیشنهاد شما برای رفع این چالش و تناقض اجرای سیاستهای توسعه و افزایش فقرا چه راهکاری می توان ارائه داد؟

کمیته امداد به عنوان متولی رسیدگی به امور محرومان، باید در فرآیند قانونگذاری کشور حضور داشته باشد و ایفای نقش کند. به ویژه در قوانین توسعه و همچنین بودجه ریزی کشور، کمیته امداد باید حضور موثر داشته باشد زیرا متولی مساله فقرا در کشور کمیته امداد است. حداقل حضور کمیته امداد در قانونگذاری باید ممیزی روی سیاست‌ها و قوانینی باشد که در فقرزایی یا فقرزدایی نقش دارند تا زهر فقرزایی قوانین گرفته شود.

*یکی از قوانینی که در راستای محرومیت زدایی در کشور در سطح کلان از سوی دولتها اجرا شد، طرح هدفمندی یارانه هاست. شما در دوره آغاز این طرح در دولت دهم مسئولیت داشتید. اجرای این طرح تا چه اندازه توانست به اهداف اصلی خود که کاهش فاصله طبقاتی در کشور بود برسد؟

اجرای طرح هدفمندی یارانه ها برای گروه‌هایی از جامعه آثار منفی داشت و قشر متوسط از این طرح ضرر کرد اما اقشار محروم  در سلسله مراتب اقتصادی و اجتماعی کمی بالا رفتندطرح هدفمندی یارانه ها یک سیاست منطقی است که از دهه ۶۰ در کشور پیگیری شد اما هیچ دولتی توان یا اراده اجرای آن را نداشت. ما در این طرح مطرح می‌کنیم که چرا باید به حوزه های مختلف بدون هدف یارانه های کلان اختصاص یابد. یارانه به معنی کمک است اما شاهد بودیم که از مولتی میلیاردر تا یک فرد فقیر بدون هیچ سوگیری مشخص، از یارانه های دولت استفاده می کردند. هدفمندی یارانه ها می خواست منابعی را که برای کمک برای جامعه در حوزه های مختلف هزینه می شد، متمرکز کند روی افراد نیازمند. این یک حرف منطقی است که از سال‌های نخست انقلاب هم مطرح شده بود. مشکل طرح هدفمندی یارانه ها در بحث اجرا بود؛ زیرا در عمل توزیع یارانه های نقدی به صورت مساوی بین فقرا و ثروتمندان صورت گرفت که این سبب ناعدالتی و ایجاد تورم شد. وقتی قانون هدفمندی به صورت غلط اجرا می شود و توزیع یارانه ناعادلانه باشد، از سوی دیگر با رشد هزینه های تولید مواجه می شویم، این سیاست‌ها کاملا تورم زا است. در قانون هدفمندی یارانه ها قرار بود ۳۰ درصد یارانه ها به بخش تولید تعلق گیرد تا تولیدکننده ها فناوری خود را ارتقا دهند و هزینه تولید را کاهش دهند اما این اتفاق نیفتاد و قیمت‌ها بالا رفت. وقتی سیاستی به صورت غلط اجرا می شود و از طرفی با توزیع مساوی و ناعادلانه یارانه بین اقشار مختلف جامعه مواجهیم و همزمان قیمت کالاها بالا می رود، گروه هدف که قرار بود سطح زندگی بهتری پیدا کنند، لطمه می خورند.

*این یعنی شما معتقدید طرح هدفمندی یارانه ها به طور خاص در حمایت از اقشار ضعیف جامعه شکست خورد یا دچار نقض غرض شد؟

خیر معتقد نیستم که برآیند اجرای هدفمندی یارانه ها منفی بوده است. مطالعات نشان می دهد برآیند اجرای طرح هدفمندی یارانه ها، اندکی مثبت بوده است. از جهتی اجرای این طرح به خانواده های زیادی کمک کرد اما از سوی دیگر با اتفاقات بعدی مثل تورم، لطمه زیادی به جامعه وارد شد. بی شک اجرای طرح هدفمندی یارانه ها برای اقشار متوسط جامعه آثار منفی داشت و قشر متوسط از این طرح ضرر کرد اما اقشار محروم تا حدی منتفع شدند و در سلسله مراتب اقتصادی و اجتماعی کمی بالا رفتند اما رشد آنها اندک بود.

*در طول سالهای اجرای طرح هفمندی یارانه ها، همواره از لزوم حذف یارانه ثروتمندان سخن گفته شده اما تاکنون غیر از حذف یارانه برخی اقشار خاص، شاهد پالایش جدی یارانه بگیران نبوده ایم. آیا حذف یارانه ثروتمندان و اختصاص آن به نیازمندان می تواند به عنوان راهکاری برای بهبود وضعیت زندگی محرومان از دولت مطالبه شود؟

حذف یارانه ثروتمندان نفعی برای اقشار محروم ندارد زیرا همین امروز هم هدفمندی یارانه ها با کسری بودجه مواجه استاز سال گذشته اتفاق خوبی افتاد و مستمری مددجویان کمیته امداد و بهزیستی از محل هدفمندی یارانه ها تقریبا ۳ برابر شد. این اتفاق مبارکی بود که افتاد و با تلاش ریاست کمیته امداد و مذاکرات با مجلس و در نهایت همراهی دولت به سرنجام رسید. طبق قانون برنامه ششم قرار بود افراد ثروتمند دیگری از شمول دریافت یارانه حذف شوند تا مبلغ آزاد شده برای دهک‌های کم درآمد سرریز شود. البته این مشروط به آن است که درآمد سرریزی وجود داشته باشد که آمار می گوید چنین چیزی نیست و حذف یارانه ثروتمندان نفعی برای اقشار محروم ندارد زیرا همین امروز هم هدفمندی یارانه ها با کسری بودجه مواجه است و اگر یارانه ثروتمندان حذف شود تازه این کسری جبران خواهد شد.