به گزارش گروه دفاع و امنیت مشرق، یک نیروی نظامی همواره ضمن تلاش برای تهیه و ساخت تجهیزات جدید نگاهی جدی نیز به بهسازی سامانه های موجود در سازمان خود دارد. در واقع با افزایش قابلیت های سامانه فعلی و متناسب سازی آن با تهدیدات جدید با بهره گیری از علوم نوین، یک سامانه قدیمی عمری دوباره یافته و تا سالهای بیشتر و حتی برای مأموریت های مهم تر قابلیت عملکرد پیدا می کند.

از نظر هزینه نیز بهسازی بار مالی بسیار کمتری در قیاس با خرید تجهیزات کاملاً جدید دارد و به خصوص در صنعت هوافضا بهسازی تجهیزات موجود امری پذیرفته شده بوده و از ابتدا در مراحل طراحی، ملزومات این امر دیده می شود. به عنوان مثال ارابه فرود یک هواپیمای جنگی را بسیار قوی تر از حد مورد نیاز برای وزن نمونه اولیه طراحی می کنند تا در آینده و با افزایش وزن نمونه های بعدی نیاز به طراحی مجدد این بخش که کاری پیچیده است نباشد.

بهسازی هواپیماهای جنگنده توسط کشورهای پیشرفته و جهان سوم بسیار دیده می شود که با کمی جستجو با نمونه های مختلفی از آنها آشنا می شویم.

سامانه های موشکی نیز از این قاعده جدا نبوده و با بهسازی های در طول دوره خدمت بر قابلیت ها و کارایی آنها افزوده می شود. اما برای کشوری چون ایران که در تحریم همه جانبه دشمنان قرار دارد، میزان بهسازی یک سامانه موجود، حد و مرزهای القا شده از سوی کشورهای سازنده را پشت سر گذاشته و اساساً تا تحول کل آن پیش می رود. در این گزارش به معرفی یکی از شاخص ترین نمونه از این دست فعالیت ها می پردازیم که مربوط به سامانه پدافند هوایی موشکی اس-200 در اختیار قرارگاه پدافند هوایی خاتم الأنبیاء ارتش جمهوری اسلامی ایران است.

با اجرای چنین فعالیت هایی امروز نیروهای پدافند هوایی کشورمان تجربه انهدام اهداف هوایی با سطح مقطع راداری(RCS) کمتر از 0.01 مترمربع را نیز یافته اند که به معنی تهدید مرگبار برای طیف وسیعی از هواگردها شامل هواپیمای نسل چهارم پیشرفته،  انواع هواگردهای بدون سرنشین، بمب ها و موشک ها است.

برای کشف اهداف هوایی پنهانکار(رادارگریز) روشهای مختلفی وجود دارد. یکی از این روشها استفاده از رادارهایی است که با طول موج های بلند نظیر VHF و HF کار می کنند که هم از نمونه های مطرح خارجی در کشور موجود بوده و انواعی هم در داخل کشور ساخته شده اند. این سامانه های راداری به صورت شبکه با هم عمل می کنند و با بهره گیری از روشهایی چون مخابرات سلولی و فرستنده-گیرنده هایی مبتنی بر عدم انتشار امواج گسترده و در واقع پرتوهای باریک(مدادی) با هم در ارتباط هستند.

در نتیجه کشف سامانه های خودی و فعالیت آنها برای دشمن بسیار دشوار شده و در پی استقرار سامانه های مختلف در نقاطی که دشمن تصور آن را نمی کند فرصت تصمیم گیری و واکنش از وی گرفته خواهد شد. این مجموعه اقدامات به همراه بهسازی سامانه های درگیری یعنی ادوات توپخانه ای و موشکی منجر به ایجاد فضای ابهام آمیز پیش روی دشمن می شود. نتیجه چنین راهبردی دشواری های بسیار در طراحی عملیات تهاجمی برای دشمن خواهد بود و هرچه وسعت مدنظر دشمن بیشتر باشد تلفات وی نیز گسترده تر می گردد.

در تشریح این فضای ابهام آمیز باید گفت داشتن اطلاعات دقیق از برد سامانه ها در کشف و ردگیری اهداف، سرعت واکنش سامانه در فراهم کردن داده های لازم برای سلاح، برد و سقف ارتفاع تحت تأثیر آن سلاح و سرعت رسیدن پرتابه به محل هدف، محل استقرار سامانه دفاعی نسبت به هدف و برخی موارد دیگر برای طراحی یک عملیات تهاجم هوایی موفق ضروری است. در واقع هنگامی که دشمن نمی داند کدام نقاط برای نفوذ و در منطقه رهایی مهمات چه ارتفاع و فاصله ای از هدف امن هستند و سامانه های دفاعی چه مدت برای اجرای مأموریت زمان در اختیار می گذارند در حقیقت نیروهای خود را به کام مرگ می فرستد و نداشتن هر یک از اطلاعات کلیدی به معنی پا گذاشتن در فضای مبهم و طراحی عملیات بدون پشتوانه کافی است.

با در نظر داشتن این نکته که امکان دستیابی دشمن به مشخصات دقیق عملکردی سامانه های خارجی موجود در کشور از طریق سایر کشورها ممکن است بهسازی سامانه های بومی و غیر بومی با توان داخلی اهمیت بیشتری می یابد.

به گزارش مشرق، دوربردترین سامانه دفاع هوایی موشکی کشور که در دهه 90 میلادی خریداری شده بود، در چند نوبت و به صورت کامل بهسازی شده است. این سامانه SA-5 گامون یا همان اس-200 است که رادار و موشکهای آن بردی در رده چند صد کیلومتر دارند.

نسل اول این سامانه در 1967 وارد خدمت نیروهای دفاع هوایی شوروی سابق و در دهه های بعد نمونه های دیگر آن برای صادرات به کشورهای مختلف عرضه شد. رادار اصلی این سامانه «اسکوارپیر(Square Pair)» است که برای هر دو منظور کشف و ردگیری اهداف به کار می رود. بخشی که با شماره یک در تصویر مشخص شده فرستنده امواج کشف هدف با طول موج پیوسته 4.5 سانتیمتر، بخش 2، گیرنده این امواج(امواج بازتاب یافته و رسیده از اهداف)، بخش 3، گیرنده امواج ارتباطی موشک با سامانه و بخش 4 آنتن سامانه شناسایی دوست از دشمن(IFF)  است. برد این رادار در برابر اهداف کوچک بین 260 تا 300 و بیشینه برد آن 500 کیلومتر است.

 

همچنین از رادار «p-14 آبارونا» با طول موج در رده متر که برد آن در برابر اهداف کوچک 360 و برد نهایی آن 600 کیلومتر است استفاده می شود. آنتن این رادار 11 متر ارتفاع و 32 متر پهنا دارد. در برخی نمونه ها از رادارهای دیگری نیز مانند رادار «P-35 بارلاک» با برد 200 تا 350 کیلومتر به عنوان سامانه کمکی استفاده شده است.

نسل های مختلف این سامانه که با نام عمومی های متفاوتی نیز خوانده می شوند از موشک های مختلفی استفاده می کنند که در جدول زیر به مقایسه انواع اصلی آنها پرداخته ایم.

 

هر چند تا مدتها تنها نسخه صادراتی از سامانه اس-200 در اختیار مشتریان خارجی قرار می گرفت اما با ورود سامانه های پیشرفته تر اس-300 و برای کمک به وضع بحرانی اقتصاد روسیه نمونه های بهتر اس-200 به همراه سامانه های کمکی برای فروش عرضه شدند به طوریکه بین سالهای 1998 تا 2002 اس-200 سهم بزرگی از میزان فروش های نظامی خارجی روسیه را به خود اختصاص داده بود.

سامانه اس-200 به دلیل قابلیت های موشک خود نظیر برد و سقف پرواز بسیار بالا، سرعت چشمگیر که بالغ بر 2500 متر بر ثانیه در مدل های آخر موشک است عملاً به عنوان یک سامانه راهبردی تلقی می شود به خصوص توانایی آن برای درگیری با موشک های بالستیک نیز مورد توجه کارشناسان نظامی است. این سامانه توانایی درگیری با اهدافی با بیشینه سرعت 1100 متر بر ثانیه را دارد که شامل سریعترین هواپیماهای نظامی فعلی و آینده نزدیک است.

به گزارش مشرق، موشک این سامانه دارای یک پیشران اصلی و چهار بوستر(پیشران کمکی) سوخت جامد است. این پیشرانه های کمکی که حدود 4.9 متر طول و 48 سانتیمتر طول دارند بین 3 تا 5.1 ثانیه کار کرده و سپس جدا می شوند. برای درک بهتر از ابعاد موشک باید گفت موشک شاهین در سامانه مرصاد حدود 5 متر و قطر آن حدود 37 سانتیمتر است. پیشران اصلی موشک نیز با توجه به برنامه ریزی مورد نظر متناسب با شرایط پروازی هدف بین 51 تا 150 ثانیه کار می کند و موشک را برد مفیدی بین 150 تا 300 کیلومتر می رساند.

موشک های این سامانه بین 10.6 تا 10.8 متر طول، 0.86 متر قطر و 7100 تا 8000 کیلوگرم جرم دارند. برای کمینه برد قابل درگیری با هدف در منابع اعداد مختلفی شامل 7، 17 و 60 کیلومتر و برای کمینه ارتفاع هدف قابل درگیری نیز ارتفاع 300 متر ذکر شده است. سرجنگی 215 یا 217 کیلوگرمی آن نیز از نوع انفجاری-ترکشی بوده و دارای 16000 ترکش 2 گرمی ویا 21000 ترکش 3.5 است و شعاع مرگبار این سرجنگی سنگین وزن که با فیوز مجاورتی یا دستوری منفجر می شود بیش از 20 متر تخمین زده شده است بنابراین اگر هواپیمای هدف در مراحل نهایی مانور بدهد باید راهی برای دور شدن از موشک به میزان بیش از 20 متر پیدا کند در حالی که قدرت مانور و سطح فناوری هدایت در نمونه های نهایی اس-200 نیز بهبود پیدا کرده است.

نحوه هدایت این موشک در فاز ابتدایی دستوری رادیویی، در فاز میانی اینرسی و در فاز نهایی و رسیدن به هدف از نوع راداری نیمه فعال است. در برخی نمونه ها نیز از سامانه های آشیانه یابی راداری و اختلالات الکترونیکی صحبت به میان آمده است. موشک های این سامانه در صورت شلیک به بردهای کمتر از 80 کیلومتر مستقیماً به سمت هدف حرکت کرده و در صورت شلیک به بردهای بیش از آن ابتدا با زاویه بیش از 45 درجه اقدام به اوجگیری به ارتفاع بالا (متناسب با درگیری با هدف مورد نظر) می نمایند تا از پرواز در ارتفاعات پائین و نیروی مقاوم بیشتر هوا در این ارتفاعات پرهیز کنند.

اس-200 به عنوان دوربردترین سامانه دفاع هوایی کشور از اهمیت بسیاری برای افزایش محدوده خطر برای تهاجم دشمن برخوردار بوده و از اینرو یکی از گسترده ترین ارتقاءها روی آن به انجام رسیده به طوری که موجب شگفتی سازندگان آن شده است. هر چند سامانه های میانبرد و ارتفاع متوسط هاوک و سام-6 نیز به طور کامل بهسازی شده اند اما میزان تغییرات اس-200 بارزتر بوده و کارایی آن را به کلی متفاوت نموده است. مثلاً هر چند سامانه هاوک همچون اس-200 به سامانه ای تمام دیجیتال تبدیل و برد رادار کشف و تعقیب آن نیز بیشتر شده و قابلیت انهدام اهداف کوچکی چون پهپادها را در آزمایش های عملی اثبات کرده اما فناوری هاوک از ابتدا جلوتر از اس-200 بوده و از اینروست که برنامه اجرا شده برای اس-200 دشواری های بیشتری داشته است.

بهسازی اس-200 در ایران به طور کلی شامل اصلاحات در بخش های پردازش، فرستنده، گیرنده، جنگ الکترونیک و تحرک پذیری سامانه بوده است. یکی از فعالیت های به انجام رسیده برای بهسازی سامانه اس-200، تعویض تمامی اجزای آنالوگ آن با تجهیزات دیجیتال است.

استفاده از زیرسامانه هایی که قطعات الکترونیکی آنها دارای فناوری نیمه هادی به جای فناوری لامپی هستند فواید بسیاری را به دنبال دارد از جمله کاهش احتمال بروز خرابی در دستگاه به میزان بسیار پایین در ساعات کارکرد بسیار بالا، کاهش زمان تعمیر و تعویض تجهیزات الکترونیکی، افزایش عمر کاری اجزا و کل سامانه که منجر به قابلیت کارکرد 24 ساعته سامانه اس-200 بهسازی شده در ایران شده است، افزایش قابلیت اطمینان سامانه و افزایش سرعت پردازش که منجر به واکنش سریعتر سامانه به تهدیدات شناسایی شده می گردد. همچنین مدت زمان روشن ماندن نهایی سامانه نیز بسیار افزایش یافته و زمان مورد نیاز برای بازبینی و تعمیرات نیز بسیار کاهش یافته است.

دو سامانه اصلی راداری یعنی اسکوارپیر و همچنین آبارونا به علاوه اخلالگر ها در ایران مورد بازبینی قرار گرفته اند. لازم به ذکر است بهسازی های بومی روی این سامانه ها به مراتب مهم تر و مفصل تر از کارهای خارجی بوده است.

یک سری از بهسازی های رادار پی-14 توسط کشور سازنده که در اینترنت منتشر شده نشان دهنده استفاده از قطعات دارای فناوری حالت جامد(Solid State) است که باعث بهبود ویژگی های فنی و عملیاتی رادار شده است از جمله توانایی مقابله بهتر با جمینگ های فعال، اخلال های پالسی غیرهمزمان و بازتاب های نامطلوب پس زمینه مانند نقاط شهری و ارتفاعات و عوارض طبیعی، توانایی بسیار بهتر در پردازش داده ها، تبادل اطلاعات به طور خودکار با سایر سامانه های دفاع هوایی، ترکیب و تشخیص داده های دریافتی از چندین رادار و سایر منابع اطلاعاتی. برای این منظور تجهیزات ضد فریب و اخلال دیجیتال، برای مقابله با اخلال های غیرفعال و غیرهمزمان، تجهیزات خودکار کسب اطلاعات راداری و مجموعه جمع آوری داده ها مورد بهسازی قرار گرفته اند.

تجهیزات ضداخلال و فریب مبتنی بر سلول های عملیاتی تفکیک پذیر در یک واحد قابل تعویض با یکدیگر ترکیب می شوند. بدین ترتیب محافظت الکترونیکی همزمان از رادار در مقابل اخلالهای غیرفعال و غیرهمزمان را در مناطق مربوطه بدون از دست دادن کیفیت و کارائی رادار در کل منطقه تحت پوشش ضمانت می نماید. همچنین تجهیزات کسب و جمع آوری داده در کامیون تجهیزات رادار نصب شده و محدودیت فاصله پست های فرماندهی و کنترل تا رادار برداشته شده است. همچنین اطلاعات بیش از 120 هدف توسط این رادار به طور همزمان قابل پردازش است.

سامانه اخلالگر پلنا که تخصص آن عملکرد علیه رادارهای هوابرد و هواپیماهای جمع آوری الکترونیک است با ایجاد اخلال مؤثر در سامانه های دشمن، تا محدود 250 کیلومتری رادارهای خودی را محافظت کرده و تا فاصله 80 کیلومتری امکان هدفیابی برای رادارهای هوایی دشمن را از بین می برد به این معنی که دشمن باید حداقل 80 کیلومتر به سمت مواضعی که تحت پوشش پلنا هستند نزدیک شود که در این صورت به شدت در معرض آسیب از سوی پدافند خودی قرار می گیرد. احتمال عملکرد موفق نمونه های اولیه این سامانه در حالت کمینه 80 درصد بوده است.

 

با ترکیب پلنا و اس-200 که بنا بر تصاویر منتشر شده در ایران مورد استفاده قرار می گیرد، دیگر نتایجی چون حمله سال 1986 آمریکا به لیبی که اس-200 موفق ظاهر نشدند رقم نخواهد خورد و حتی در صورت اصرار بر اجرای عملیات از سوی دشمن تجهیزات او در معرض خطر قرار می گیرند. همچنین با توجه به اشباع سریع جستجوگرهای غیرفعال(پسیو) موجود در موشک های ضد رادار توسط امواج ساطع شده از این اخلالگر عملاً در محدوده پوشش آن رادارها از آسیب های عملیات سرکوب پدافند هوایی با این موشک ها مصون می مانند.

به گزارش مشرق، پلنا در برابر رادارهای هوابرد، باعث کاهش برد مؤثر آنها شده و در این حالت دشمن دو راه پیش رو دارد: یا باید آواکس های خود را به منطقه مورد نظر نزدیک تر کند به معنی افزایش خطر برای امنیت این پرنده راهبردی و بسیار ارزشمند است و یا باید از مدیریت و کنترل صحنه نبرد از طریق اطلاعاتی که آواکس از تحرکات هوایی و زمینی در اختیارش قرار می داد و درنتیجه مزیت های شبکه پیوسته از اطلاعات اهداف طرف مقابل چشم پوشی کند که در هر دو صورت دشمن در راهبرد خود دچار مشکل شده و مجبور است با قواعد طرف مقابل بازی کند.

از دیگر بهسازی بومی که برای اجرا روی سامانه دوربرد اس-200 در آینده مطرح شده است استفاده از موشک های دیگر در این سامانه است تا امکان درگیری با اهداف در بردهای متوسط و سقف پرواز پایین نیز با اس-200 ممکن شود. این امر با توجه به اینکه رادارهای این سامانه بردهای متوسط را نیز تحت پوشش قرار می دهند می تواند اس-200 را به عنوان سامانه میانبرد نیز کارامد ساخته و برای دفاع از اس-200 که اساساً خود نیز هدفی برای دشمن تلقی می شود بسیار مفید خواهد بود.

آنچه که باید در آخر بر آن تأکید کنیم توانایی موشک های سامانه اس-200 در تهدید هواپیماهای جنگ الکترونیک و رادارهای هوابرد است. به گفته منابع خارجی نمونه های آخر این سامانه توانایی ردیابی اختلالات راداری و امواج ساطع شده از رادارهای هوابرد را دارند. این ویژگی به معنی توانایی درگیری با این نوع اهداف بوده که عمدتاً در فواصل دور نسبت به مناطق درگیری مستقر می شوند. در اینجا برد چشمگیر موشک های این سامانه وارد معادلات شده و آن را به سلاحی تهدید آمیز علیه این نوع هواگردها تبدیل کرده و اس-200 را به طور ویژه به سامانه ای ضد رادارهای پرنده یا CIRS تبدیل می کند.

با توجه به مصاحبه های منتشر شده از فرماندهان یکی از مناطقی که اس-200 در آن عملیاتی است مبنی بر اینکه سلاح هایی در اختیار داریم که می تواند دشمن را در برد 300 کیلومتر تهدید کند، احتمال منطقی با توجه به تحویل داده نشدن اس-300 به ایران، نمونه های بسیار دوربرد موشک های اس-200 هستند که تاکنون در رزمایشها علیه اهداف کوچکی چون پهپادها در برد بالای 100 کیلومتر آزمایش شده اند.

همچنین به عقیده برخی کارشناسان، پروفیل شلیک اس-200 به اهداف در فاصله دور که مبتنی بر اوجگیری اولیه و حمله از بالا است با اصلاح نرم افزارهای سامانه هدایت و کنترل تا حدودی قابل توسعه نیز هست که به افزایش برد اس-200 در برابر اهدافی با قابلیت مانور کم نظیر آواکس ها می انجامد. این به معنی لزوم استقرار آواکس های دشمن در کمینه فاصله 300 کیلومتری از منطقه عملیاتی است که میزان دید دشمن را از عمق خاک ما بسیار کاهش می دهد.

نیروهای مسلح کشورمان به بهسازی صفر تا صد یک سامانه راهبردی، آن را به سلاحی متفاوت از حد تصور دشمن تبدیل کرده و با غلبه بر شرایط تحریم و اتکا به توان داخلی، سامانه ای خارجی را با نیازهای نبردهای فعلی و آینده سازگار نموده اند. این روند ادامه داشته و آخرین دستاورهای تثبیت شده متخصصان کشور روی سامانه های دفاعی کشور اعمال شده و ضمن افزایش بازدارندگی و تغییر معادلات برای روز واقعه نیز نقشه های غیرقابل پیش بینی برای دشمن در سر دارند.