به گزارش مشرق، در این برنامه که از شبکه سه سیما پخش می‌شد، "علی عبدی" پژوهشگر تاریخ معاصر در ارتباط با روحیه ملی گرایی بازرگان گفت: اوج روحیه ملی‌گرایی بازرگان با پیوند خوردن وی به جریان جبهه ملی که در رأس آن دکتر مصدق قرار داشت، خود را نمایان می‌کند و بعدها این موضوع تا آخر عمر مرحوم بازرگان همراه او باقی می‌ماند و اتفاقاً یکی از اصلی‌ترین موارد اختلاف او با حضرت امام خمینی(ره) نیز همین موضوع بود؛ یعنی تقدم ایران بر اسلام. ایشان در این زمینه جمله معروفی دارد که می‌گوید ما اسلام را برای ایران می‌خواهیم ولی آقای خمینی ایران را برای اسلام می‌خواهد.
این کارشناس علوم سیاسی در ارتباط با استعفای مهندس بازرگان در دولت دکتر مصدق اظهار کرد: به نظر من اصلی‌ترین دلیل استعفای مهندس بازرگان در آن دوره کارشکنی‌هایی بود که در جریان ملی شدن صنعت نفت از طرف خارجی‌های یعنی انگلیسی‌ها و برخی از چهره‌های داخلی صورت می‌گرفت.
بیشتر بخوانید:
عبدی همچنین در توضیح اینکه چرا امام با وجود مخالفت قلبی با انتخاب بازرگان به عنوان نخست‌وزیر دولت موقت، وی را مسئول تشکیل دولت موقت پس از انقلاب می‌کند، بیان کرد: چند مسئله در این انتخاب دخیل است؛ یک دلیل عمده آن مشاوره نزدیکان امام(ره) در این ماجرا به خصوص شهید مطهری است. شهید مطهری در آن دوران با توجه به اینکه در میان نیروهای انقلابی کسی که سابقه کار مدیریتی و اجرایی قابل توجهی داشته باشد، وجود نداشت و با توجه به شناخت قبلی که از مهندس بازرگان داشت، ایشان را برای این کار پیشنهاد داد. مرحوم طالقانی هم از کسانی هستند که مهندس بازرگان را برای این کار پیشنهاد دادند.
وی افزود: در کنار این موضوع، روحیه تکنوکراتی مهندس بازرگان که باعث می‌شد بتواند با سرعت بیشتری بر این امور مسلط شود، در نهایت حضرت امام(ره) را به این تصمیم رساند تا در آن مقطع بازرگان را انتخاب کنند. البته مصلحت عمومی هم در آن زمان این شرایط را اقتضا می‌کرد.
وی در ارتباط با روحیه مذاکره مهندس بازرگان به ویژه در ماجرای حوادث سال‌هایی ابتدایی انقلاب در کردستان گفت: مرحوم بازرگان در چند موضع کلیدی با امام(ره) دچار اختلاف نظر شد؛ اولین اختلاف نظر او با امام قبل از انقلاب و درباره رفتن یا ماندن شاه بود. امام(ره) معتقد بودند که شاه باید برود ولی بازرگان می‌گفت که از شاه امتیاز بگیریم و بگذاریم بماند. البته امام(ره) می‌گفت شما چه تضمینی می‌دهید که اگر شاه به وعده‌هایش عمل نکرد دوباره مردم برای تغییر او به میدان بیایند؟
وی افزود: دومین نقطه اختلاف، درباره اولین رفراندوم جمهوری اسلامی بود که بین بازرگان با امام(ره) بر سر اینکه «جمهوری اسلامی»، «جمهوری دموکراتیک» یا «جمهوری دموکراتیک اسلامی» باشد، اختلاف نظر وجود داشت. اختلاف بعدی در ماجرای خبرگان قانون اساسی و اصل ولایت فقیه در قانون اساسی بود و مسئله کردستان هم یکی دیگر از موارد اختلاف بود که دولت موقت با تشکیل هیئت حسن‌نیت بیشتر به دنبال دادن امتیاز به جریان ضدانقلاب بود.
عبدی با اشاره به اختلاف نظر جدی ایجاد شده میان شهید چمران که شاگرد مرحوم بازرگان بود با مهندس بازرگان در ماجرای کردستان گفت: این اختلاف نظر به حدی بود که در زمان برگزاری مراسم تشییع پیکر آیت‌الله طالقانی بحثی جدی میان شهید چمران با مهندس بازرگان شکل می‌گیرد و شهید چمران بابت تشکیل این هیئت و لطمه‌ای که به دستاوردهای نیروهای ایرانی زده بود، به شدت انتقاد کرد.
مجری برنامه درباره این موضوع پرسید که این اختلاف‌ها موجب استعفای مرحوم بازرگان شد یا تسخیر لانه جاسوسی؛ که عبدی به این سوال این‌گونه پاسخ داد: آن‌طور که مرحوم بازرگان در کتاب «انقلاب در دو حرکت» نوشته‌اند، شب قبل از تسخیر لانه‌جاسوسی ایشان استعفایشان را به حضرت امام(ره) تقدیم کرده بودند و سه ماه قبل از آن تا پای استعفای کل هیئت دولت رفته بودند که با تشر امام(ره) ماجرا منتفی شده بود ولی اینجا چون استعفا با ماجرای سفارت مقارن شده بود، بسیاری تصور کردند دلیل استعفا تسخیر سفارت آمریکا بوده است.
این پژوهشگر تاریخ معاصر در ارتباط با دلایل خوش‌بینی مرحوم بازرگان به آمریکایی‌ها با وجود اینکه او خود دوران کودتای 28 مرداد و رفتار آمریکایی‌ها با دولت مصدق را دیده بود نیز این‌گونه توضیح داد: مگر ما تجربه سعدآباد را در دوران پس از انقلاب نداشتیم، پس چرا دوباره برجام اتفاق افتاد؟ و مگر هنوز بعد از اتفاقات پیش آمده برای برجام، این کشش به آمریکا دیده نمی‌شود؟ این نگاه متاسفانه هنوز هم وجود دارد.
وی همچنین درباره ارتباط مرحوم بازرگان با سازمان مجاهدین خلق نیز گفت: آن روحیه نفی اسلام فقاهتی که در جریان نهضت آزادی وجود داشت در کنار مبنا قرار دادن علم به جای دین برای مبارزه، میراثی بود که از جریان فکری مهندس بازرگان به سازمان مجاهدین خلق رسید.
علی ملاقلی‌پور کارگردان مستند «راه طی شده» که با محوریت اندیشه مهندس بازرگان ساخته شده است، در سخنانی درباره نسبت بازرگان با سازمان مجاهدین خلق اظهار کرد: وقتی که خود اعضای نهضت آزادی می‌گویند که ما در زندان سال 43 از زبان مهندس بازرگان شنیدیم که به محمد حنیف‌نژاد گفت، وقتی از زندان آزاد شدی، به سراغ مبارزه مسلحانه برو؛ پس نهضت آزادی در واقع دو مشی دارد؛ جوانان خودشان را به سراغ مشی مسلحانه فرستادند و نیروی مسن‌تر را به سراغ مبارزه سیاسی و حقوق‌بشری فرستادند.
وی افزود: ابراهیم یزدی در مستند «آقای دادستان» می‌گوید که چند وقت قبل از اینکه سازمان منافقین می‌خواست وارد جنگ مسلحانه با جمهوری اسلامی شود، مسعود رجوی و موسی خیابانی پیش ما یعنی نهضت آزادی آمدند و این موضوع را اعلام کردند. این که منافقین تا این اندازه به نهضت آزادی اطمینان داشتند که این مسئله مهم را با آنها در میان بگذارند، بیش از هر چیز نشان‌دهنده همان رابطه پدر و فرزندی‌ای است که میان آنها وجود داشت و مهندس بازرگان هم در نامه خود به منافقین به آن اشاره می‌کند.