به گزارش مشرق، شهید حاج مهدی عراقی یکی از مبارزان فعال در نهضت امام خمینی (ره) بود. وی که بعد از ترور منصور به ابد محکوم شده بود، در بهمن ۱۳۵۵ شمسی، بعد از ۱۳ سال حضور در زندان مورد عفو قرار گرفت و از زندان آزاد شد. بعد از آزادی عراقی دست از فعالیت‌های مبارزاتی و سیاسی نکشید، بلکه به فعالیت‌های خود شدت بخشید و در انسجام نیروهای مبارز سیاسی اعم از مذهبی و غیرمذهبی و همچنین وحدت بین همه گروههای مسلحانه مسلمان علیه رژیم پهلوی در دو سال منتهی به انقلاب اسلامی تلاشهای مؤثری کرد؛ تا جایی که حتی نظر مأموران ساواک را به خود جلب کرده بود. بعد از هجرت امام (ره) به پاریس، خود را به آنجا رساند و نقش مهمی در مدیریت و مسائل تدارکاتی بیت امام (ره) و حفاظت از ایشان ایفا کرد.
بیشتر بخوانید:
با مجتبی سلطانی احمدی، تاریخ‌پژوه با موضوع نقش و عملکرد حاج مهدی عراقی در دو سال منتهی به انقلاب اسلامی و پیروزی انقلاب به گفت‌وگو نشستیم که می‌خوانید:
شهید حاج مهدی عراقی فعالیت سیاسی خود را در چه زمانی آغاز کرد؟
مهدی عراقی از جمله افرادی بود که فعالیت‌های سیاسی خود را از همان اوایل دهه۱۳۲۰ شمسی شروع کرد. او بعد از شکلگیری فداییان اسلام وارد این جمعیت شد و در همه فعالیتها و عملیاتهای این گروه، نقش مؤثری داشت.
چندی بعد عراقی به دلیل اختلاف فکری با برخی از اعضای فداییان اسلام به همراه عده‌ای دیگر از این جمعیت کناره گرفت. بعد از کودتای ۲۸ مرداد و بسته شدن فضای سیاسی کشور و استبداد سیاسی عراقی از فعالیت‌های سیاسی عملاً کنارهگیری کرد و به همراه عده‌ای از دوستان و همرزمانش به فعالیت‌های فرهنگی و مذهبی در هیأتهای مذهبی جنوب تهران مشغول شد.
بعد از درگذشت آیتالله بروجردی و حضور جدی امام خمینی (ره) در صحنه مبارزات سیاسی اجتماعی و باز شدن باب جدیدی در مسیر فعالیت‌های مبارزین، عراقی هم فعالیت سیاسی خود را دوباره از سر گرفت.
با شروع نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی (ره) و مبارزه ایشان بر ضد رژیم پهلوی، افراد و شخصیتهایی بودند که با قبول مرجعیت دینی و سیاسی امام خمینی (ره) به او پیوستند و جزء یاران او و از نیروهای مبارز و فعال نهضت اسلامی شدند.
اینان با مجاهدت و تلاشهای خستگیناپذیر نقش مهمی در سازماندهی و مدیریت نیروهای انقلابی و انسجام آن‌ها ایفا کردند و در نهایت بر سر اهداف خود جان باختند. یکی از این افراد که نقش مهم و تأثیرگذاری در نهضت اسلامی دارد، شهید حاج مهدی عراقی است.
شهید حاج مهدی عراقی از آغازین روزهای حرکت امام (ره) در مقابله با لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی، با کولهباری از تجربه مبارزه در جمعیت فداییان اسلام، پشت سر امام (ره) قرار گرفت و در تمام مقاطع سرنوشت‌ساز سال‌های ۱۳۴۲ شمسی و سالیان بعد، اصلی‌ترین برنامههای انقلابی از جمله راهپیماییهای تعیینکننده را مدیریت کرد.
هیأتهای مؤتلفه اسلامی از جمله تشکلهای مذهبی است که با آغاز نهضت امام خمینی (ره) فعالیت خود را شروع کرد. به ادعای سران این جمعیت، رهبر انقلاب بر وحدت هیأتهای مذهبی تشکیل دهنده این جمعیت تأکید داشت.
مهدی عراقی از جمله بنیانگذاران این جمعیت است که برجستگی خاصی نسبت به هم سلکان خود داشت. چنان که پس از سرکوب خونین قیام ۱۵ خرداد و تبعید امام (ره) به ترکیه که رژیم شاه گمان می‌برد تمام موانع را از سر راه خود کنار زده است و هیچ کس را یارای مقابله با او نیست، مهدی عراقی و یارانش، اصلی‌ترین دولتمرد نزدیک به آمریکا، یعنی حسنعلی منصور، را از میان برداشتند. در نتیجه برای چهار تن از آنان اعدام، و برای او و چند تن دیگر حبس‌های طولانی مدت رقم خورد.
با آزادی مهدی عراقی از زندان در آخرین روزهای سال ۱۳۵۵ شمسی، او بار دیگر گام در میدان مبارزه نهاد و با تمام تجربه‌ها و توانایی‌های خود در خدمت امام (ره) و اهداف وی قرار گرفت.
شرایط سیاسی ایران در سال‌های منتهی به انقلاب اسلامی چگونه بود؟ آیا شرایط برای مبارزه آماده بود؟
اوضاع سیاسی ایران همزمان با آزادی مهدی عراقی از زندان در بهمن ۱۳۵۵ شمسی رو به دگرگونی بود. از یک سو در سال‌های منتهی به انقلاب ۱۳۵۷ شمسی، ایران وارد یک بحران اقتصادی شد، بحرانی که هر چه بیشتر اوضاع کشور را رو به وخامت می‌برد. ایران که از افزایش قیمت نفت در نیمه اول دهه ۱۳۵۰ش به دلیل جنگ اسرائیل با اعراب منافع زیادی به دست آورده بود، با کاهش تقاضای جهانی و تنزل قیمت نفت در میانه دهه ۱۳۵۰ شمسی، کشور با بحران اجتماعی اقتصادی جدی مواجه شد. تورم سرسام‌آور فشار زیادی را به مردم ایران به ویژه اقشار پایین جامعه وارد کرد و این وضعیت اسفناک در سال ۱۳۵۷ شمسی نیز ادامه یافت.
مقارن با این شرایط اجتماعی ـ اقتصادی، محمد رضا شاه درصدد برآمد از اختناق سیاسیای که از اوایل دهه ۱۳۴۰ شمسی در ایران به وجود آمده بود بکاهد تا فشار زیادی که بر مخالفان سیاسی تحمیل می‌شد، کاسته شود. همین امر، موجب تحرک سیاسی در کشور شد، اما این وضعیت به سود حکومت نبود.
گروهها و احزاب سیاسی از طیف‌های مختلف ملیگرا، کمونیستی و مذهبگرافعالیتهای سیاسی خود را علیه حکومت پهلوی آغاز کردند. در همین راستا و برای ضربه اساسی به رژیم عراقی سعی کرد گروههای سیاسی از طیف اسلامگراها را که با خط مشی مسلحانه مبارزه می‌کردند به یکدیگر نزدیک نماید. مهدی عراقی همواره در محوریت اغلب راهپیمایی‌ها و فعالیت‌های سیاسی ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ شمسی قرار داشت.
حضور دوباره شهید عراقی در عرصه مبارزه سیاسی بعد از آزادی از زندان چگونه بود؟
عراقی بعد از آزادی از زندان از یک سو، رابطه نزدیکی با افرادی که در پی مبارزه مسلحانه بودهاند، همچون محمد بروجردی و محسن رفیق دوست برقرار کرد و زمینهی لازم را برای این نوع مبارزه سیاسی تدارک دید و از سوی دیگر، تکثیر و انتشار اعلامیههای امام خمینی (ره)، که از به صورت تلفنی به ایران میرسید را در دستور کار قرار داد.
در عاشورای سال ۱۳۵۶ شمسی راهپیمایی نسبتاً گستردهای در تهران برگزار شد، و عراقی نقش مهمی در پشتیبانی و تهیه تداراکات این راهپیمایی ایفا کرد.در همان برهه زمانی، تعدادی از اعضای مؤتلفه از جمله مهدی عراقی درصدد احیای این گروه سیاسی مذهبی برآمدند و جلساتی را در این زمینه برقرار کردند تا نقشههای خود را برای ادامه مبارزه سیاسی علیه حکومت پهلوی، تدارک ببینند. در همین راستا در اردیبهشت ۱۳۵۶ش پس از پیغامی که آیتالله مطهری از طرف امام (ره) مبنی بر جمعشدن نیروهای انقلابی و شدت بخشیدن به مبارزات علیه شاه آورد، با همراهی چند چهره دیگر تشکیلات مخفی خط امام (ره) را برای ادامه مبارزه در سال‌های حساس ۱۳۵۷ـ ۱۳۵۶ شمسی تشکیل داد و عضو شورای مرکزی این جمعیت شد.
یکی دیگر از فعالیت‌های مهدی عراقی بعد از آزادی زندان در سال ۱۳۵۶ شمسی تشکیل گروه ندای اسلام به کمک دیگر زندانیان آزاد شده مؤتلفه اسلامی همچون عباسعلی ناطق نوری و اسدالله لاجوردی در ارتباط با دکتر بهشتی و استاد مطهری بود.
این گروه تشکیلاتی انتشاراتی بود که همه اعلامیهها و کتابهای ممنوعه اسلامی را چاپ و تکثیر می‌کرد. این گروه پس از مدتی با رهنمودهای دکتر بهشتی وارد فعالیت‌های مسلحانه شد. فعالیت‌های این گروه به طور مخفی در خانههای تیمی صورت میگرفت. پس از ورود امام (ره) به ایران، اعضای این گروه جزو محافظین ویژه امام (ه) در کمیته استقبال از امام (ره) بود.
در سال ۱۳۵۶ شمسی از جهت سیاسی دو واقعه نسبتاً مهم روی داد که بهانهای برای تکاپوی مبارزاتی مخالفان حکومت پهلوی شده بود. اول فوت دکتر علی شریعتی در ۲۹ خرداد ۱۳۵۶ شمسی و سپس درگذشت پسر بزرگ امام خمینی (ره) یعنی مصطفی خمینی در اول آبان همان سال، که پنج ماه بعد از درگذشت علی شریعتی روی داد.
به مناسبت درگذشت این دو نفر، مراسمهایی برگزار شد که به نوعی، اعتراض سیاسی به حکومت پهلوی بود که بسیاری از سیاسیون مخالف حکومت از جمله مهدی عراقی در آن نقش و حضور داشتند و سعی کردند تظاهراتی را در این زمینه راهاندازی کنند.عراقی اهل عمل بود و دکتر علی شریعتی را میستود، چون به نظر او شریعتی روشنفکری عملگرا بود و «فرهنگ انقلابی مذهب را به عالم و آدم عرضه کرده بود.»
حاج مهدی عراقی در دورانی که حضرت امام در پاریس حضور داشتند، نقش جدی داشت. درباره نقش او در کمک و یاری حضرت امام (ره) چه می‌دانید؟
شهید حاج مهدی عراقی بعد از مهاجرت امام خمینی (ره) به فرانسه، به سوی پاریس حرکت کرد تا در کنار امام خمینی (ره) باشد. در ۱۴ مهر ۱۳۵۷ شمسی دولت ایران از رژیم عراق خواست تا امام خمینی (ره) را از آن کشور اخراج کند.
رژیم عراق نیز که از اوضاع سیاسی ایران نگران بود، از امام خمینی (ره) خواست تا پس از سالها تبعید و اقامت در آنجا، این کشور را ترک کند. پس از مشورتهای لازم امام خمینی (ره) به پاریس مهاجرت کرد و در دهکده نوفل لوشاتو (در نزدیکی پاریس) اقامت گزید و اندکی بعد، مبارزان سیاسی از سراسر دنیا برای ملاقات با ایشان به پاریس رفتند.
سفر امام (ره) به پاریس باعث جهانی شدن انقلاب شد. در مدت اقامت امام (ره) در پاریس، نوفل لوشاتو مهمترین مرکز خبری جهان بود و مصاحبههای متعدد و دیدارهای مختلف امام (ره) دیدگاههای ایشان را در زمینه حکومت اسلامی و هدفهای آتی نهضت برای جهانیان بازگو می‌کرد.
بعد از ورود شهید عراقی به نوفل لوشاتو، امام خمینی (ره) عراقی را بسیار مورد لطف و محبت قرار دادند؛ زیرا این دیدار پس از چهارده سال دوری و تحمل زندان و تبعید اتفاق میافتاد و عراقی در این مدت از نظر جسمی ضعیف و شکسته شده بود. در حضور جمع امام (ره) خطاب به مهدی عراقی می‌گوید: «مهدی من تو هستی؟ چرا این قدر پیر شدی؟» اما عراقی در حالی که از خوشحالی دیدار با امام اشک می‌ریخت گفت: «من اصلاً یادم نمیآید که اتفاقی افتاده است.» این جملات عاطفی امام (ره) نشاندهنده دو سویه بودن این عشق و علاقه است و از طرفی نشانگر جایگاه مهدی عراقی نزد امام خمینی (ره) است.
مهدی عراقی بعد از ورود به نوفل لوشاتو فعالیت‌های خود را آغاز کرد و در زمینه تدارکات و اداره داخلی بیت امام (ره) در نوفل لوشاتو، بسیار مؤثر واقع شد. به طوری که بر اساس گزارش حضور عراقی در پاریس، در واقع امتیاز مثبتی برای اسلامگرایان سنتی یعنی گروههایی چون مؤتلفه و روحانیت بود، زیرا در حالی که افرادی از جناحهای مختلف سیاسی اعتقادی همچون ابراهیم یزدی، صادق قطب زاده و بنیصدر در آن برهه زمانی در کنار امام خمینی (ره) بودند و سعی در نزدیکی به امام (ره) و به دست گرفتن جریان امور داشتند، حضور عراقی و همفکرانش میتوانست موازنه‌ای در این زمینه برقرار و حتی ترازو را به سمت اسلامگرایان سنتی سنگینتر نماید.
چرا که مهدی عراقی از عزت و احترام خاصی نزد امام خمینی (ره) برخوردار بود. تا آنجا که بنا به روایت یکی از انقلابیون: «مرحوم عراقی مالک اشتر امام (ره) بود و حکم پهلوانی را داشت که یک لشکر به پشتوانهاش شمشیر می‌زد.»
به هر حال عراقی توانسته بود تقریباً همه اداره امور بیت امام (ره) را به دست بگیرد و بر جریان امور مسلط شود. او حتی مراقب رفت و آمدها، ملاقات‌ها و حتی غذای امام (ره) بود.حتی میتوان میزان مراقبت عراقی از امام (ره) که از شدت علاقه به امام (ره) ناشی می‌شد را از روایت یکی از افرادی که در نوفل لوشاتو حضور داشت، به خوبی فهمید: «عراقی به شدت عاشق امام بود به طوری که وقتی امام (ره) در حیاط منزل در نوفل لوشاتو نماز جماعت را اقامه می‌کردند خاکهای نرم از پشت منزل می‌آورد و در محلی که سجاده امام (ره) پهن می‌شد می‌ریخت تا وقتی امام (ره) نماز میخواند زانوهایش درد نگیرد که خود امام (ره) هم از این ماجرا بیخبر بود.»
عراقی بعد از تقریباً یک ماه حضور در پاریس و رتق و فتق امور منزل امام (ره) در نوفل لوشاتو، با تعدادی جزوه و کتاب و عکس ـ به صورت جاسازی شده ـ در اواسط آذر ۱۳۵۷ شمسی با کولهباری از رهنمودهای امام (ه) و تجربههای اداره تظاهرات محرم سال ۱۳۴۲ شمسی و ۱۳۴۳ شمسی به تهران برگشت تا نقش خود را به عنوان یکی از رهبران اصلی راهپیمایهای تاسوعا و عاشورای ۱۳۵۷ شمسی ایفا کند.گفته می‌شود در راهپیمایی تاسوعای ۱۳۵۷ شمسی، حدود یکی و نیم میلیون نفر از مردم تهران شرکت کردند و در فردای آن روز، یعنی عاشورا ۱۳۵۷ شمسی نیز این جمعیت به دو میلیون نفر رسید، در حالی که حضور زنان در آن بسیار چشمگیر بود.
پس از انجام موفقیتآمیز راهپیمایی تاسوعا و عاشورای ۱۳۵۷ شمسی عراقی به بهانه دیدار با فرزندش ـ امیر عراقی ـ که در آمریکا به تحصیل اشتغال داشت، عازم سفر میگردد و مجدداً به فرانسه برمیگردد تا فعالیتهایش را در امور اداره بیت امام (ره) در پاریس ادامه دهد. او در همان برهه زمانی، سخنرانی‌های امام (ره) را به صورت نوار در پاریس تکثیر و توزیع می‌کرد که برخی از این نوارها به ایران فرستاده می‌شد.
شهید حاج مهدی عراقی در پرواز انقلاب همراه امام بود. بعد از بازگشت چه نقشی در انقلاب داشت؟
به دنبال گسترش قیام مردمی، امام (ره) در پیامی عزم خود را مبنی بر بازگشت به کشور اعلام میدارد. بختیار نخست وزیر وقت ایران که با حمایت آمریکا و به عنوان یک چهره ملی قصد مهار انقلاب اسلامی و خاموشکردن شعلههای قیام را دارد، خود را در این امر ناتوان مییابد و میکوشد که با قانونی جلوه دادن دولت خود، قیام مردم را سرکوب کند.
به همین دلیل مخالفت خود را با بازگشت امام (ره) اعلام و دستور بستهشدن فرودگاههای کشور را میدهد. در پی انتشار این دستور مردم خشمگین، به خیابانها ریخته و با تحصن و شعارهای کوبنده دولت بختیار را مخاطب قرار می‌دهند. امام خمینی قصد داشت در ۵ بهمن به وطن برگردد، اما با بسته شدن فرودگاهها به دستور بختیار این امر عملی نشد. امام (ره) در طی صدور بیانیهای از ملت خواست تا به مبارزه خود ادامه دهند و به محض باز شدن فرودگاهها به کشور برمیگردد. سرانجام با همه خطرات و تهدیدها امام (ره) تصمیم گرفتند در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ش به کشور بازگردند.
بعد از قصد بازگشت امام (ره) به کشور، عراقی و دوستانش تلاشهای خود را برای بازگشت امام (ره) به کشور آغاز کردند. عراقی و دوستانش در نوفل‌لوشاتو، نقش مهمی در تهیه لیست مسافران همراه امام خمینی (ره) و تهیه هواپیمای ویژه برای حمل مسافران به کشور را بر عهده داشتند. هرچند که نام عراقی در لیست اولیه همراهان امام (ره) نبود و او از این مسأله بسیار ناراحت شده بود، اما به دستور امام ( ره) نام عراقی هم به لیست مسافران اضافه شد.
هنگامی که بازگشت امام (ره) در ۱۲ فروردین ۱۳۵۷ شمسی به کشور قطعی شد، عده‌ای از افراد حاضر در نوفل لوشاتو همچون صادق قطب‌زاده و ابراهیم یزدی احتمال خطر و سوءقصد به جان امام خمینی (ره) را در فرودگاه ژنرال دوگل فرانسه داده بودند. در همین راستا افراد مذکور برای حفاظت از خود و امام خمینی (ره) تعدادی جلیقه‌های ضد گلوله خریدار کردند و از امام (ره) خواستند یکی از این جلیقه‌ها را بر تن کند. اما امام (ره) از پوشیدن آن‌ها خودداری می‌کرد.
تا این که بعد از صحبت‌های تأثیرگذار و خالصانه حاج مهدی عراقی، امام (ره) با پوشیدن آن‌ها موافقت کرد. امیر عراقی فرزند شهید حاج مهدی عراقی در این مورد خاطره جالبی را روایت می‌کند: «موقعی که می‌خواستند امام بیایند. صادق قطب‌زاده و ابراهیم یزدی رفتند و چند تا جلیقه ضد گلوله خریداری کردند. یکی هم برای امام خریده بودند. می‌روند سراغ آقای اشراقی، ایشان می‌گوید من نمی‌توانم این حرفها را به امام بزنم. دو تایی می‌روند سراغ حاج احمد [خمینی] ایشان هم می‌گوید: کار من نیست. اگر شما می‌خواهید موفق شوید، بروید به حاج مهدی بگویید. سه تایی می‌روند پیش حاج مهدی و نیم ساعت با او حرف میزنند تا قانع شود، که خطر در فرودگاه دوگل پاریس است و ما در اینجا احساس خطر میکنیم. خلاصه حاج مهدی قانع می‌شود، جلیقه را بر میدارد و پیش امام میرود. حالا تصور کنید آدمی که ته دل خودش هم اعتقادی به این قضیه ندارد، باید برود امام را قانع کند. میرود و به امام می‌گوید: «من چهل سال مقلد شما بودهام، حالا شما ده دقیقه مقلد من باشید! گفته‌اند که وضعیت در فرودگاه اینجا خطرناک است و شما باید این را بپوشید، من خودم در هواپیما از تنتان در میآورم.» امام را به جدشان قسم بدهی و امام قبول نکنند؟ خیلی‌ها می‌توانستند بروند و این حرفها را بزنند، ولی چون حاج آقا خالصانه حرفش را می‌زد، خالصانه هم جا میافتاد. به قول معروف سخن چون از دل برآید، لاجرم بر دل نشیند.»
شهید عراقی از ورود امام خمینی (ره) به کشور تا پیروزی انقلاب اسلامی چه نقشی داشت؟
سرانجام امام خمینی (ره) بعد از تقریباً ۱۵ سال تبعید در ۱۲بهمن ۱۳۵۷ شمسی به ایران بازگشت. در حالی که سه میلیون‌ها نفر به دلیل بازگشت پیروزمندانه امام خمینی (ره) به کشور به استقبال ایشان آمده بودند. به محض فرود هواپیما در باند فرودگاه مهرآباد به دلیل خطرات احتمالی برای امام (ره)، عراقی اولین نفری بود که از در هواپیما خارج شد. مهدی عراقی بعد از اطمینان از عدم وجود خطر به داخل هواپیما بازگشت و چند لحظه بعد امام (ره) و دیگر همراهانش از هواپیما خارج شدند.
شهید عراقی چه نقشی در مدرسه رفاه و علوی به عهده گرفت؟
مهدی عراقی که به کمک همفکرانش، نقش مهمی در انتقال امام خمینی (ره) به مدرسه رفاه داشت. بعد از اقامت امام (ره) در مدرسه رفاه و سپس مدرسه علوی، همچنان در کنار ایشان حضور داشت. یکی از اقدامات مهمی که عراقی و دوستانش در مدرسه علوی انجام دادند حفاظت از امام خمینی (ره) به هنگام زیارت امام (ره) از حرم حضرت عبدالعظیم در شهر ری بود. به طوری که عراقی و دوستانش در مدرسه علوی در وضعیت منع عبور و مرور و حکومت نظامی دولت بختیار موفق شدند امکان عزیمت امام خمینی (ره) برای زیارت از حرم حضرت عبدالعظیم حسنی را بدون هیچگونه مشکلی فراهم کنند.
او در روزهای سرنوشت‌ساز ۲۱ و ۲۲ بهمن چه سهمی داشت و چه مسؤولیتی به گردن گرفت؟
در روزهای سرنوشت ساز ۲۱ و ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ شمسی درگیری شدیدی میان انقلابیون از همه طیف‌های سیاسی با نیروهای حکومتی درگرفت. در صبحگاه ۲۱ بهمن عراقی و محمد بروجردی تصمیم داشتند برای تصرف رادیو و تلویزیون به میدان ارگ بروند. در این شرایط بحرانی و خطرناک که مدرسه علوی به شدت از سوی فرماندهان ارتش تهدید به حمله نظامی و بمباران می‌شد، عراقی اما همواره در کنار امام خمینی (ره) در مدرسه علوی حضور داشت و به شدّت از اقامتگاه امام خمینی (ره) محافظت می‌کرد. سرانجام در ساعت ۶ بعداز ظهر رادیو اعلام کرد: «اینجا تهران است، صدای راستین ملت ایران، صدای انقلاب.» به این ترتیب، در پی مبارزه مردم با رژیم پهلوی به رهبری امام خمینی (ره)، حکومت ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی فروپاشید و انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ش به پیروزی رسید.