به گزارش مشرق، بخش اعظم توانایی‌های رزمی در هواپیماهای جنگنده مدرن بر پایه رادار و سامانه کنترل آتش ایجاد می‌شود. رادارها به‌عنوان ابزار کشف و ردگیری اهداف مختلف در بُردها و ارتفاعات گوناگون و سامانه کنترل آتش به‌عنوان ابزار به‌کارگیری تسلیحات بر اساس نیاز صحنه رزم و داده‌های دریافتی از رادار و سایر حسگرها عمل می‌کنند. البته رادار و سامانه کنترل آتش به‌طور کلی در یکدیگر به‌صورت سامانه واحد ترکیب و «رادار کنترل آتش» نامیده می‌شوند (در این گزارش برای اختصار صرفاً از کلمه «رادار» استفاده شده است).
بیشتر بخوانید:
یکی از پیشرفته‌ترین رادارهای SAR دنیا به دست سپاه رسید/ لطف بزرگ گلوبال هاوک ساقط شده به دقت و هدف‌یابی موشک‌های کروز ایران +عکس
امروزه رادارهای با آنتن آرایه‌ای مسطح و آنتن‌های آرایه فازی در جنگنده‌های نسل چهارم تا پنجم مورد استفاده هستند. رادارهایی با آنتن آرایه‌ای مسطح، از فناوری «پالس داپلر» و رادارهای آرایه فازی، از فناوری «کنترل فاز امواج» استفاده می‌کنند. البته در این میان، رادارهای آرایه فازی از قابلیت‌های بسیار بیشتری برخوردارند و سبب افزایش کارایی عملیاتی جنگنده‌های به کارگیرنده آن می‌شوند.
نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان کاربر انواع هواپیماهای جنگنده در کشور، پس از پایان جنگ تحمیلی برنامه‌های متعددی را در وهله اول برای عملیاتی نگه‌داشتن و در ادامه برای بِروزرسانی قابلیت‌های رادار و سامانه کنترل آتش جنگنده‌ها به انجام رسانید.
این برنامه‌ها طی سه دهه گذشته شامل تعمیر و راه‌اندازی رادارهای معیوب، ساخت قطعات مورد نیاز انواع رادارها، ایجاد بهبود در عملکرد رادارها و حتی افزودن قابلیت‌های جدید به آنها، ساخت زیرسامانه‌های مورد استفاده در رادارها با فناوری‌های جدید و جایگزین کردن اجزای رادارهای هواپایه موجود روی جنگنده‌های مختلف با اجزای ساخت داخل و در نهایت ساخت نمونه‌های جدید رادار می‌شود.
این رادارها شامل انواع APQ-109 هواپیمای اف‌ــ4دی، APQ-153 هواپیمای اف‌ــ5ای، APQ-120 متعلق به اف‌ــ4ای و AWG-9 متعلق به اف‌ــ14 است. برخی از دستاوردهای این بهسازی‌ها به‌طور کلی و بدون اشاره به مورد متناظر از رادارهای مذکور شامل موارد زیر بوده است:
- افزایش برد کشف (تا چند برابر در برخی موارد)
- افزایش 50 تا 100 درصدی برد ردگیری
- افزایش توانایی تفکیک اهداف نزدیک به هم
- افزودن حالت نشان‌دهنده هدف متحرک هوابرد
- ایجاد امکان شناسایی اهداف پروازی در ارتفاع پایین
- ایجاد توانایی ردگیری زاویه‌ای.
لازم به ذکر است که متخصصان کشورمان در صنعت دفاعی، دانشگاه‌ها و شرکت‌های خصوصی در زمینه طراحی و ساخت انواع رادارهای پیشرفته زمین‌پایه ــ و در سالهای اخیر، رادارهای دریاپایه ــ به موفقیت‌های چشمگیری دست یافته‌اند.
انواع رادارهای فعال و غیرفعال زمین‌پایه در باندهای فرکانسی مختلف در رده‌های کشف اولیه تا کنترل آتش خصوصاً رادارهای آرایه فازی فعال، به‌طور گسترده در کشورمان ساخته شده و در حال عملیات است. جست‌وجوگرهای راداری غیرفعال، نیمه‌فعال و فعال نیز برای موشک‌های سطح‌به‌هوا و هوابه‌هوا در کشور توسعه یافته است. هرچند پیچیدگی یک رادار هواپایه چندین برابر جست‌جوگرهای موشک‌هاست اما این موارد گام‌های اولیه‌ای در سالهای گذشته برای تثبیت بخشی از دانش و فناوری‌های مورد نیاز در توسعه رادارهای هواپایه بوده است.
جست‌وجوگرهای راداری موشک‌ها، در زمره گام‌های اولیه تثبیت دانش و فناوری رادارهای هواپایه بوده‌اند
اما ساخت رادار و کنترل آتش هواپایه ــ یعنی نمونه‌هایی که باید در فضای محدود دماغه یک هواپیما قرار بگیرند ــ دشواری‌های خاص خود را دارد. تمامی اجزای رادار شامل آنتن، تولیدکننده توان، پردازشگرها و زیرسامانه‌های خنک‌کننده و سایر اجزا باید در کمترین وزن، کوچکترین ابعاد و بالاترین قابلیت اطمینان و کمترین احتمال خرابی ممکن ساخته شوند.
یک پوشش مخصوص نیز که از یک سو کمترین تأثیر منفی روی کارایی رادار را داشته و از سوی دیگر از نظر شکل آیرودینامیکی و مقاومت سازه‌ای مناسب رژیم‌های پروازی هواپیماهای جنگنده باشد باید طراحی و ساخته و روی رادار به‌عنوان دماغه هواپیما نصب شود.
هر یک از این الزامات بر اساس واقعیت‌های محیط عملیاتی هواپیماهای جنگی شکل گرفته و با اتکا به تجربه‌های ده‌هاساله در دنیا تثبیت شده است، از این رو طراحی و ساخت رادارهای هواپایه علاوه بر دشواری‌های فنی متعدد، مستلزم صرف هزینه تحقیق و توسعه بالا و هزینه تمام‌شده قابل توجه برای هر دستگاه رادار می‌شود.
موارد فوق، دشواری‌های کلی برای ساخت هر رادار هواپایه‌ای است، اما نیازمندی‌های روز صحنه نبردهای مدرن، نیاز به حالات کاری متعدد، به‌کارگیری انواع تکنیک‌های مدرن ارسال امواج، مقاومت در مقابل انواع روش‌های جنگ الکترونیک و ضد جنگ الکترونیک، ویژگی‌های نوین در زمینه‌های پردازش و تحلیل داده‌های اهداف متعدد و شبکه شدن اطلاعات آن هم به‌صورت امن با سایر هواپیماهای رزمی، پهپادها و سامانه‌های زمینی خود دنیای دیگری از چالش‌ها و الزامات فنی و عملیاتی را در مسیر طراحی و توسعه رادارهایی که نیاز جنگنده‌های نیروی هوایی را برطرف نمایند به وجود می‌آورد.
طی سه دهه گذشته ــ از ابتدای دهه 1370 تاکنون ــ متخصصان کشورمان با طی گام به گام مسیر کسب دانش و سپس توسعه فناوری‌های لازم برای ایجاد امکان طراحی، ساخت، آزمایش و سپس تولید رادار در داخل کشور و بدون وابستگی خاص به خارج با وجود دشواری‌ها و مشکلات مذکور، کوشیده‌اند و امروز انواعی از رادارهای داخلی برای هواپیماهای جنگنده توسعه یافته است.
* شکارچی بی‌بدیل با رادار جدید ایرانی
برای اولین بار در فروردین سال 1389 معاون وقت هماهنگ‌کننده نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران و فرماندهی زمان حاضر این نیرو، امیر سرتیپ عزیز نصیرزاده از به‌کارگیری رادار ارتقایافته روی هواپیماهای جنگنده اف‌ــ14 (تامکت) در نیروی هوایی ارتش خبر داد.
وی افزایش برد این رادار را از جمله شاخصه‌های رادار بهبودیافته نسبت به رادار اولیه اف‌ــ14 برشمرد. این هواپیما به‌عنوان یک رهگیر تخصصی، کارنامه‌ای پرافتخار و درخشان در دوران جنگ تحمیلی 8ساله در مقابل انواع جنگنده‌های شرقی و غربی به‌جای گذاشت. بخش بزرگی از این موفقیت‌ها ناشی از قابلیت‌های رادار و کنترل آتش AWG-9 و موشک دوربرد فنیکس در این جنگنده بود. این رادار علاوه بر برد بیش از 200 کیلومتر در محدوده زاویه‌ای وسیع، قابلیت ردگیری همزمان 24 هدف و ایجاد امکان شلیک همزمان 6 موشک به‌سمت 6 هدف مجزا را دارد.
رادار AWG-9 نصب‌شده روی جنگنده اف‌ــ14 تامکت
از این رو هرگونه بهسازی و افزایش قابلیت در رادار جنگنده اف‌ــ14 از یک سو به‌شدت برای حفظ و حتی افزایش کارایی عملیاتی این هواپیما، مدنظر نیروی هوایی است و از سوی دیگر به‌علت ارزش راهبردی این جنگنده رهگیر، هر حرکتی روی سامانه‌های آن، حساسیت‌های بسیاری را به‌دنبال داشته و دارد.
متخصصان کشورمان از همان دوران جنگ با مشکلات رادار AWG-9 دست و پنجه نرم می‌کردند. مدت زمان بین دو خرابی متوالی نسبتاً کم، کمبود قطعات یدکی، فشار کاری بسیار بالا روی گردان‌های پروازی اف‌ــ14 و عدم دسترسی به پشتیبانی شرکت سازنده سبب عمده مشکلات مذکور بودند اما متخصصان تعمیر و نگهداری در نیروی هوایی در همان دوران هم به‌دنبال راهکارهای بومی برای حفظ قابلیت عملیاتی این رادار ارزشمند بودند و بعضاً با ابتکارات فنی و اصولی موفقیت‌هایی را نیز در همان دوران کسب کردند.
پس از پایان جنگ، با استفاده از توان علمی رو به رشد دانشگاه‌ها و تخصص‌های فنی داخل نیروی هوایی ارتش، پروژه‌هایی برای ارتقای سنگین روی رادار AWG-9 به اجرا گذاشته شد.
به‌گفته مسئولین نیروی هوایی ارتش در سالهای گذشته، روی تعدادی از اف‌ــ14های ایرانی «رادار ملی» نصب و به‌کارگیری شده است که بر اساس رادار اصلی هواپیما ــ ولی با قابلیت‌های بسیار بهتر و بِروز ــ طراحی و ساخته شده است.
این پروژه با مشارکت چند دانشگاه مطرح کشور به انجام رسیده است و در نتیجه آن، هواپیمای رهگیر اف‌ــ14 همچنان می‌تواند نقش «مینی آواکس» را برای کنترل محدوده وسیعی از آسمان ایفا کند.
اطلاعات دقیقی از این رادار منتشر نشده اما افزایش بُرد آن نسبت به رادار اولیه و رسیدن برد آن به چند صد کیلومتر و بهبود اطلاعات دریافتی از اهداف و برد کشف بهتر از رادار قبلی به‌عنوان بخشی از دستاوردهای این پروژه بیان شده است. به‌کمک این رادارها کشف اهداف کوچک مانند پهپادها با کیفیت بهتری صورت می‌گیرد.
در سال مهر 1393 جانشین وقت نیروی هوایی ارتش از در دست طراحی بودن نخستین رادار هواپایه ایرانی سخن گفته بود. البته در مصاحبه فوق اشاره نشده بود که این رادار متناسب با کدام‌یک از جنگنده‌های این نیرو طراحی شده زیرا ابعاد و حجم رادار قابل حمل در هواپیماهای مختلف این نیرو، متفاوت است.
* رادار جنگنده کوثر
طی سالهای گذشته مطالب مختلفی از نصب رادار جدید روی جنگنده‌های آذرخش در فضای مجازی قابل مشاهده بود. هرچند از این رادار و ویژگی‌ها و میزان توسعه آن اطلاعاتی توسط منابع رسمی منتشر نشد اما نشان می‌داد که نیروی هوایی به‌فکر تجهیز جنگنده‌های سبک و پرتعداد اف‌ــ5 (تایگر) و نمونه‌های بومی آن یعنی «آذرخش» و «صاعقه» است.
در زمان رونمایی و تحویل اولین فروند از جت بومی «کوثر» در تابستان سال 1397 که گام نهایی از پروژه بومی‌سازی جنگنده اف‌ــ5 محسوب می‌شد، تصاویری از نصب رادار با آنتن آرایه‌ای مسطح روی این جنگنده منتشر شد.
کوثر علاوه بر ساخت تمام اجزای بال، بدنه، سازه، موتورها، سیم‌کشی‌ها و خطوط هیدرولیک و ارابه‌های فرود، یک پیشرفت مهم نسبت به آذرخش و صاعقه داشت و آن هم به‌کارگیری سامانه‌های اویونیک پیشرفته نسل چهار و سامانه‌های مخابراتی و کنترل سلاح پیشرفته بود.
اطلاعات سامانه‌های اویونیک پیشرفته جنگنده کوثر؛ تصویر رادار هواپایه با آنتن مسطح در سمت راست و تصویر آنتن قدیمی رادار APQ-153 در سمت چپ تصویر فوق علامت‌گذاری شده است
آنتن رادار APQ-153 موجود روی جنگنده اف‌ــ5ای کره‌جنوبی که مشابه نمونه‌های موجود در ایران است
در تصاویر منتشرشده از رونمایی کوثر، اجزای مختلف پردازشگر و آنتن رادار نصب‌شونده در دماغه این هواپیما علاوه بر نمایشگرهای پیشرفته دیجیتیال و چندمنظوره در کابین خلبان مشاهده شده است. متأسفانه هیچ گونه اطلاعات عملکردی از رادار هواپیمای کوثر منتشر نشده اما نگاهی به اجزای آن و نمونه‌های مشابه و همرده خارجی نشان می‌دهد که از فناوری‌های پیشرفته و پردازشگرهای نسل جدید که سبب کوچک‌سازی اجزای رادار می‌شود استفاده شده است.
رادار با آنتن آرایه‌ای مسطح در دماغه و نمایشگرهای دیجیتال که در کابین جنگنده کوثر نصب می‌شوند
آنتن‌های آرایه‌ای مسطح نیز نسبت به آنتن‌های مقعر نسل قدیم که در هواپیماهای اف‌ــ5 به‌کارگیری شده بود، از توانمندی‌های بالاتری برخوردار است و قابلیت حرکت در دو راستا برای ایجاد امکان پویش (اسکن) مکانیکی را دارد.
آنتن رادار هواپیمای کوثر و موتورهای دوران‌دهنده آن
برخی دیگر از اجزای رادار هواپیمای کوثر