به گزارش مشرق، روی سیاه کرونا را همه می‌دانیم، درباره آن هم خوانده‌ایم، هم نوشته‌ایم و حتی گفته‌ایم! میلیون‌ها نفر در دنیا به این ویروس مرگبار مبتلا شده‌اند و هزاران نفر جان‌شان را از دست داده‌اند. فعالیت‌های اقتصادی زمین‌گیر شده‌اند و بزرگ‌ترین اقتصادها به زانو درآمده‌اند. سیاست، اجتماع و فرهنگ و همه وجوه حیات انسانی دچار تغییر و تحول شده‌اند. مردم ترسیده‌اند و از درخانه ماندن‌های طولانی و وقفه عجیب در زندگی حسابی عصبی و دلخورند، اما سوای این روی سیاه، روی دیگری هم وجود دارد و آن اثرات بی‌سابقه‌ای است که شرایط کرونایی و این اغمای جهان بر محیط‌زیست گذاشته است.
بیشتر بخوانید:
کاهش چشمگیر تولید گازهای گلخانه‌ای، کاهش چشمگیر فشارها بر لایه ازن، کاهش بی‌سابقه مصرف سوخت‌های فسیلی، کاهش سرعت ذوب شدن یخ‌های قطب، افزایش تاب‌آوری طبیعت، افزایش میزان زادوولد حیوانات و... همه بخشی از اثرات و شرایط مطلوبی است که شیوع کرونا در جهان برای محیط‌زیست ایجاد کرده است و از آن روزهای پر از اخبار تلخ پیرامون محیط‌زیست، آتش‌سوزی جنگل‌ها، قطع درختان، قتل‌عام پرندگان و گونه‌های جانوری، آلودگی هوا و... حسابی دور شده‌ایم. در ایران هم بعد از شیوع کرونا اتفاقات تلخ و شیرینی افتاده که پرداخت به آن خالی از لطف نیست و می‌توان ذیل تحلیل وضعیت محیط‌زیست در جهان پس از کرونا به آنها هم اشاره کرد، هرچند شاید بخشی از آنها چندان ربطی به کرونا نداشته باشد و از آن تاثیر خاصی نپذیرفته باشند.
اگر می‌خواهیم زندگی سالمی داشته باشیم باید به قوانین طبیعت احترام بگذاریم
محمد درویش، فعال و پژوهشگر محیط‌زیست و رئیس کمیته محیط‌زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو به تحلیل وضعیت محیط‌زیست در جهان بعد از کرونا پرداخت و در ابتدا با تشریح شیوع کرونا و علت پیدایش و همه‌گیری این ویروس در دنیا گفت: «درباره کرونا پژوهش‌هایی که به‌صورت معتبر صورت گرفته و در نشریات معتبر بین‌المللی منتشر شده، نشان می‌دهد نقشه ژنوم این ویروس کاملا کشف شده و معلوم شده این ویروس از جنس ویروسی است که روی برخی گونه‌های خفاش ازجمله خفاش‌های یال‌اسبی زیست می‌کرده و میلیون‌ها سال این ویروس با این خفاش زندگی مسالمت‌آمیزی داشته و برای خفاش آسیبی ایجاد نمی‌کرده است. جالب است که در ایران هم چهار نوع خفاش یال‌اسبی داریم. این خفاش‌ها تا زمانی که کسی به آنها کاری نداشته و به زیستگاه آنها تجاوزی نشده بود و مورد دخل و تصرف قرار نمی‌گرفتند و غارها که مهم‌ترین پناهگاه خفاش است، از چراغانی کردن آسیب ندیده بودند یا برای سازه‌های معدنی تخریب نشده بود، زندگی خود را می‌کردند.
این ویروس‌ها بعدها از خفاش‌ها جدا شدند و خفاش‌ها از زیستگاه خود رها و احتمالا به‌وسیله یک نوع مورچه‌خوار یا حیوانات دیگری وارد زیستگاه انسانی شدند. دو روز گذشته مشخص شد دولت چین در 2019 آزمایش زیرزمینی اتمی انجام داده که این آزمایش می‌تواند روی خیلی از حیوانات ازجمله روی خفاش‌ها جهش ایجاد کند و این امر سبب انتقال ویروس شود. اینها درس‌هایی است که این سبک زندگی ما در جهان و مواجهه ما با محیط‌زیست به ما می‌دهد و اگر می‌خواهیم زندگی پایدار و سالم و خوبی داشته باشیم، باید به قوانین طبیعت احترام گذاشته، به زیستگاه‌های گیاهی و جانوری حرمت بگذاریم و قلع‌وقمع نکنیم، زیرا ممکن است تبعاتی جدی داشته باشد. امروزه مشخص شده برخی از یخ‌هایی که در جزیره ایسلند بعد از میلیون‌ها سال در اثر فرآیند گرمایش زمین آب شدند، با ویروس‌هایی روبه‌رو شدند که به‌مراتب خطرناک‌تر از ویروس‌های مجموعه کرونا است. اگر این ویروس‌ها وارد زیستگاه انسانی و محیط‌های آبزی شود، می‌تواند به‌مراتب خطرناک‌تر باشد، چون سه‌چهارم کره زمین آب است. اگر می‌گوییم خطر گرمایش زمین را باید جدی گرفت و انتشار گازهای گلخانه‌ای را کاهش دهیم، به‌خاطر این تبعات است.»
کرونا باعث نجات جان 3 میلیون نفر شد!
این فعال محیط‌زیست در ادامه به ضعف بزرگ‌ترین قدرت‌های دنیا در مواجهه با این ویروس اشاره کرد و گفت: «دنیا الان فهمیده که اگر می‌خواهد امنیت داشته باشد، با سلاح اتمی و موشک‌های قاره‌پیما نمی‌تواند امنیت به‌دست بیاورد. قدرتمندترین کشور نظامی دنیا، آسیب‌پذیرترین کشور دنیا در برابر کووید-19 بود و این می‌تواند تغییر در نگرش‌ها درباره مساله امنیت ایجاد کند و سبب شود پژوهش‌ها به‌سمت حوزه سلامت و محیط‌زیست و ارتقای پیام‌های سلامت برود و به این ترتیب می‌توانیم با افزایش دانایی مردم امیدوار باشیم حرمت طبیعت هم حفظ شود. این می‌تواند از دستاوردهای مثبت کرونا باشد. کرونا در کوتاه‌مدت میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای را کم کرده، مصرف سوخت‌های فسیلی را تقلیل داده، تصادفات رانندگی و میزان تلفات ناشی از آلودگی هوا را که سالانه به هفت میلیون نفر می‌رسید، کاهش داده است. در اثر آلودگی هوا، در هر ماه جان بیش از 500هزار نفر از شهروندان زمین از دست می‌رفت. بیش از 110 هزار نفر در تصادفات کشته و بیش از چهار برابر این رقم معلول می‌شدند.
اکنون 70درصد از این آمار کم شده و در عوض نزدیک به 200 هزار نفر در اثر ابتلا به کرونا کشته شده‌اند، ولی سه‌میلیون نفری که باید کشته می‌شدند نشدند و این بزرگ‌ترین درسی است که بفهمیم چقدر در مقابل طبیعت رفتارهای خطا داشتیم. خیلی‌ها می‌گویند ما الان وارد بحران شده‌ایم، ولی آنچه در آن قرار داشتیم، بحران بزرگ بود و این حاصل بحران است که درک می‌کنیم. کرونا به ما می‌گوید اگر می‌خواهیم مشکلات را حل کنیم، باید با هم متحد باشیم. اگر قبول کنیم که سوار یک قایق هستیم و قسمتی از قایق سوراخ شود، برای همه مشکل پیش می‌آید. الان داعش و مردم عادی و عربستان و طالبان و... دشمن مشترک دارند و الان اولویت همه این است که اول با این دشمن بجنگند و این می‌تواند وفاق جهانی را افزایش دهد. این می‌تواند کدورت‌ها را کاهش دهد، همان‌طور که الان عملیات‌های تروریستی و جنگ‌های منطقه‌ای به‌شدت کاهش یافته و همه نگران تهدید بزرگ‌تری به نام کرونا هستند. چرا همین رویه را بعدها ادامه ندهیم؟ کرونا باعث شده همه با هم متحد شویم و اگر این مشکل را یک کشور حل کند، الزاما سبب امنیت آن کشور نخواهد بود. این ویروس حتی اگر در یک جایی از کره زمین باشد، دوباره می‌تواند همه دنیا را آلوده کند و این بزرگ‌ترین درس و نشان‌دهنده تغییر دکترین در سطح بالای جامعه جهانی است.»
اتفاقات مثبتی که شیوع کرونا در محیط‌زیست ایجاد کرد
خیلی‌ها معتقدند با اینکه کرونا باعث شده محیط‌زیست از فشار عظیمی که روی آن بود، نفس بکشد، اما در حوزه‌هایی دیگر نظیر مصرف آب و تولید پسماند آثار مخربی را هم ایجاد کرده است. درویش در این رابطه گفت: «آمارها می‌گوید میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای در ماه مارس2020 برابر با میزان انتشار این گازها در مارس1990 بوده است؛ یعنی ما توانستیم میزان این انتشار را به اندازه 30سال کاهش دهیم. اگر همه 195 کشور امضاکننده تعهد پاریس به تعهدات خود عمل می‌کردند، قرار بود در 2030 به آن چیزی برسیم که در 2010 بوده است، ولی الان به چیزی رسیده‌ایم که در دهه90 بوده است و این می‌تواند در کاهش روند آب شدن یخ‌ها بسیار موثر باشد. انقراض گونه‌ها که هر سال 700 تا هزار گونه را از دست می‌دادیم و دچار انقراض می‌شدند، کاهش پیدا کرد. در بهبود و ترمیم لایه ازن تاثیرگذار بود، چون 70درصد پرواز هواپیماها کاهش یافته است. قطارها و اتوبوس‌ها و مصرف سوخت‌های فسیلی و مصرف پلاستیک کم شده است، زیرا تمام اعیاد، کارناوال‌ها، مراسم‌های عروسی، مناسبت‌ها و رستوران‌ها تعطیل شده و همین مساله مصرف پلاستیک را کاهش داده است.
گردشکری تقریبا متوقف شده و این هم باعث کاهش مصرف پلاستیک می‌شود. مصرف دستکش و ماسک و مواد بهداشتی افزایش یافته، ولی با پلاستیک‌هایی که مصرف می‌شد، قابل‌قیاس نیست و پیش‌بینی می‌شود ماهی 14میلیون تن پلاستیک کمتریدر این دو سه ماه تولید شده است. همچنین بازارها و ورزشگاه‌ها که تولیدکننده پلاستیک‌های یک‌بار مصرف هستند، تعطیل شده‌اند و باتوجه به آرامش و سکوتی که در طبیعت ایجاد شده، میزان امنیت حیات‌وحش افزایش یافته است. جفتگیری حیات‌وحش افزایش یافته که به افزایش جمعیت آن کمک می‌کند و تاب‌آوری حیات‌وحش را افزایش می‌دهد و برخی گونه‌ها که در حال انقراض بودند ممکن است بتوانند از این مساله جان سالم به‌در ببرند.
شاهد بودیم در پارکی در هنگ‌کنگ دو پاندا که 10 سال بود نمی‌توانستند با هم جفتگیری کنند، در سکوتی که ایجاد شد، جفتگیری کردند و این می‌تواند در طبیعت به‌شدت افزایش یابد و جزء اتفاقاتی است که رخ داده است. درمورد زباله‌ها کاری که باید انجام دهیم این است که هموطنان تلاش کنند در این شرایط کرونایی که شهرداری‌ها نمی‌توانند زباله‌ها را تفکیک کنند، زباله کمتری تولید کنند. بهتر است زباله‌ها را در فضایی از بالکن یا در گوشه حیاط خشک کنند، وقتی خشک شد، هم حجمش کم می‌شود و هم شیرابه ندارد و اگر خواستند بعد از آن تحویل شهرداری بدهند تا مشکلی در سلامتی شهر ایجاد نکند. در سراوان، رشت، منطقه امارت در آمل و سواحل خلیج‌فارس، میناب و بوشهر مشکلاتی ایجاد شده که باید تلاش کنیم به سهم خود میزان تولید زباله را کم کنیم. به این‌صورت که زباله‌های خشک را بیرون نگذاریم و فعلا در جایی مثل انباری نگه دارید و بعدا آنها را در میدان‌هایی که به جمع‌آوری می‌کنند، ارائه دهید و نابودشان نکنید. اینها کارهایی است که می‌توانیم انجام دهیم تا تفکیک زباله صورت بگیرد. درخصوص افزایش مصرف آب باید به‌خاطر داشت در 20ثانیه‌ای که باید دست‌های خود را بشوییم، حتما نیاز نیست شیر آب باز باشد. باید 20ثانیه دست‌های ما با صابون و مواد شوینده شسته شود و بعد می‌توانیم دست‌ها را با یک لیوان آب بشوییم و با این کار مصرف آب شرب را هم کاهش می‌دهیم.»
ستاد احیای دریاچه ارومیه کارنامه شکست‌خورده و ناموفقی داشته است
همان‌طور که در ابتدای نوشته هم اشاره کردم، یکی از اتفاقات خوشایندی که در ایام شیوع کرونا در کشور رخ داد، بالا آمدن بی‌سابقه سطح آب دریاچه ارومیه بود. اتفاقی که به اذعان کارشناسان در 10 سال اخیر سابقه نداشته است. حالا که گفت‌وگو حول مسائل زیست‌محیطی است، بد نیست کمی در ارتباط با این اتفاق خوشحال‌کننده هم گپی بزنیم. درویش در این‌باره با انتقاد از ستاد احیای دریاچه ارومیه گفت: «صددرصد این امر یعنی بالا آمدن سطح آب دریاچه ارومیه ناشی از بارندگی‌هاست. دریاچه ارومیه تنها جایی است که سه سال است ترسالی را تجربه می‌کند و بین 70-40 درصد میزان ریزش‌های آسمانی در این سه سال افزایش یافته است. کشور تا الان چنین وضعیت ایده‌آلی را نداشته است. بیش از 80 میلیارد مترمکعب آب در این سه سال به دریاچه ارومیه ریزش کرده و الان نزدیک پنج میلیارد مترمکعب است، یعنی هیچ کار موثری در این راستا انجام نداده‌اند، حتی طرح انتقال آب را هم که روی آن مانور می‌دهند، هنوز یک قطره هم وارد دریاچه ارومیه نکرده‌اند.
میزان سطح اراضی کشاورزی در آنجا و باغات سیر و سطح چغندر در میاندوآب 30 هزار هکتار افزایش یافته است. ستاد احیای دریاچه ارومیه کارنامه شکست‌خورده و ناموفقی داشته است و شانس یار این ستاد بود که بارندگی‌ها در این سه سال زیاد بوده و نزدیک پنج میلیارد مترمکعب آب وارد دریاچه شده است. به یاد داشته باشیم دریاچه ارومیه سال 75، 33 میلیارد مترمکعب آب داشت و برای اینکه بتواند به تاب‌آوری برسد، نیاز به 20 میلیارد مترمکعب آب دارد. درست است که دوسوم سطح دریاچه آبدار است ولی عمق به‌شدت کم است و با اولین موج هوای گرم در تابستان سطح بسیاری تبخیر خواهد شد. نباید گول بخوریم و مدیران در سازمان محیط‌زیست، مردم و مدیران بالادستی را نباید فریب دهند و توجیه کنند که 10 هزار میلیاردتومان هزینه کرده‌ایم. این میزان فقط برای عملیات سازه‌ای هزینه شده و هیچ دستاورد مثبتی نداشته است.»
جوجه‌کشی؛ ماحصل سیاست‌های لیبرالی
اما یکی دیگر از مسائلی که خصوصا در چند روز اخیر حسابی اعصاب و روان و احساسات مردم را جریحه‌دار کرده، کشتار بی‌رحمانه و وحشیانه جوجه‌های یک‌روزه است. فیلمی در فضای مجازی به‌سرعت دست‌به‌دست می‌شود که در آن با فجیع‌ترین شکل ممکن تعداد زیادی از جوجه‌های یک‌روزه کشته می‌شوند. بهانه این اقدام غیرانسانی هم از سوی مسئولان مربوطه تنظیم بازار فروش مرغ و... عنوان شده است. خیلی حوصله شرح این ماجرا نیست، خصوصا وقتی به‌جای عذرخواهی و پیگیری مساله ازسوی مسئولان، آنها خبر از پیگیری فردی که این فیلم را منتشر کرده است، می‌دهند. اما از آنجا که بالاخره این اتفاق هم به‌نوعی به محیط‌زیست ما ارتباط پیدا می‌کند و پای جان هزاران حیوان درمیان است، از محمد درویش در رابطه با آن سوال کردیم و او نیز در پاسخ با تشریح این اقدامات که مسبوق‌به‌سابقه هم هست، ضمن نقد سیاست‌های لیبرالی و سرمایه‌دارانه خاطرنشان کرد: «فائو سال گذشته اعلام کرد کل نیاز غذایی مردم جهان چهار میلیارد تن است و اگر ما بتوانیم چهار میلیارد تن در سال غذا تولید کنیم، درهرصورت نباید کسی گرسنه شب سر بر بالین بگذارد.
سال گذشته میزان تولید موادغذایی در جهان 4/4 میلیارد تن بود. با وجود این، 1/1 میلیارد نفر از ساکنان زمین در گرسنگی هستند و روزی هشت هزار نفر روی کره‌زمین در اثر گرسنگی کشته می‌شوند. چرا این اتفاق می‌افتد؟ چون یک‌سوم این غذا قبل از رسیدن به دست مصرف‌کننده نابود می‌شود. بیش از 5/1 میلیارد تن غذا که تولید می‌شود، آب و کود مصرف می‌شود و عملا به‌دست مصرف‌کننده نمی‌رسد و این اتفاقات به‌دلیل قاعده‌های سرمایه‌داری است. سرمایه‌داران و سرمایه‌سالاران برای اینکه قیمت شیر یا ذرت و گندم را تعدیل کنند، این مواد را در اقیانوس می‌ریزند ولی به دست گرسنگان نمی‌دهند. درخصوص دام و گوشت هم همین کار را می‌کنند، چون باید صرفه اقتصادی داشته باشد. در کشور ما هم متاسفانه به‌رغم همه شعارهایی که داده می‌شود، کاملا همان نظام و اقتضائات دنیای سرمایه‌داری حاکم است.
کشور ما برای تامین غذای 80 میلیون ایرانی حدود 50 میلیون تن غذا نیاز دارد. سال گذشته 130 میلیون تن کشاورزی ما تولیدات داشته و 35 میلیون تن هم وارد کردیم و این درحالی است که براساس آمار و اطلاعات 14 میلیون نفر از مردم ایران زیر خط فقر زندگی می‌کنند. 35 میلیون تن دورریز غذا داریم. مردم ما آن میزان را نمی‌بینند. میزان ضایعات در بخش کشاورزی ما نزدیک به 30 درصد است. 26.7میلیارد مترمکعب آب را به بخش کشاورزی می‌دهیم؛ یعنی بیش از نیمی از ظرفیت سدهای کشور، آنها تبدیل به غذا می‌شوند و به‌خاطر اینکه سردخانه کافی نداریم و روش بستهبندی و حمل‌ونقل ما اشتباه است، لذا در میدان‌های تره‌بار رها و نابود می‌شوند.
در همه کشورهای پیشرفته دنیا قیمت میوه این‌طور است که صبح یک قیمت است و هرچه به عصر نزدیک می‌شود، برای اینکه میوه باقی نماند، قیمت را به‌شدت پایین می‌آورند تا مردم کمبضاعت هم بتوانند خرید کنند. در ایران این کار را نمی‌کنند و قیمت در شبانه‌روز ثابت است. این میوه‌دار و قصاب ترجیح می‌دهند کالایی را که دارند، بپوسد و حرام شود ولی قیمت را کم نکنند و این یک فاجعه اخلاقی است که در تمام دنیا و کشور ما اتفاق می‌افتد. این کشتن جوجه‌های یک‌روزه هرسال در کشور ما رخ می‌دهد، چون می‌گویند جوجه‌های نر تخم نمی‌گذارند پس باید نابود شوند. این‌بار به برکت دنیای مجازی توانسته‌اند فیلمی بگیرند و پخش کنند و این شوک به جامعه وارد شده که چرا باید چنین کاری انجام شود. چون رستوران‌ها تعطیل هستند و تقاضا کم شده، ترجیح داده‌اند به‌جای اینکه این جوجه‌ها را پرورش داده و به مردم بی‌بضاعت بدهند که الان در این شرایط به‌شدت محتاج هستند یا به بچه‌ها بدهند که این جوجه‌ها را نگه دارند و با اینها تفریح کنند، اینها را به‌شکل فجیع از بین می‌برند. مقصر اصلی در این فاجعه، معاونت امور دام و طیور جهاد کشاورزی است که نسبت به این ماجرا واکنش درخوری نشان نمی‌دهد و حتی برای آن مجوز هم صادر می‌کند.»