به گزارش مشرق، حمله نظامی آمریکا به ایران در پنجم اردیبهشت سال 59 به دلیل وقوع طوفان شن در صحرای طبس شکست خورد و آمریکایی‌ها ناچار شدند نیروهای خود را از ایران خارج سازند؛ اما با وجود گذشت 40 سال از آن ماجرا، ابعاد و جزئیات آن عملیات همچنان مکتوم مانده و مقامات و سازمان‌های آمریکا در خصوص بخش‌های دیگر عملیات اطلاعات جدیدی منتشر نکرده‌اند.

براساس یادداشت‌های برژینسکی مشاور امنیت ملی رئیس‌جمهور آمریکا ساعت 23:45 به وقت تهران (4 اردیبهشت 59) مشخص شد یک فروند هلیکوپتر در بین راه از کار افتاده و یک فروند نیز به دلیل طوفان شن به عرشه ناو هواپیمابر نیمیتز بازگشته است. با این حال، کلیه هواپیماها و 6 هلیکوپتر در طبس بودند و عملیات می‌توانست ادامه یابد.

بیشتر بخوانید:

فعالیت‌های آمریکا قبل از شکست مفتضحانه در ایران

ژنرال‌های کارتر جزغاله شدند

حدود نیم ساعت بعد از ایران خبری دریافت شد که نشان می‌داد سومین هلیکوپتر هم به‌دلیل بروز اشکالاتی در سیستم هیدرولیک آن، قادر به شرکت در ادامه عملیات نیست. پس از بررسی‌ها و مشاوره‌های مسئولان آمریکایی در کاخ سفید و نیز تبادل‌نظر با فرماندهی منطقه، فرمان قطعی توقف عملیات صادر شد.

یک ساعت بعد نیز از ایران خبر رسید هنگام آمادگی نیروهای آمریکایی برای بازگشت از ایران فاجعه‌ای رخ داده است و یکی از هلیکوپترها بعد از سوخت‌گیری از هواپیمای سی130 حامل سوخت، در حین بلندشدن و دورشدن از هواپیما با سرعتی بیش از حد گردش می‌کند و در این هنگام دم آن به بدنه هواپیما اصابت می‌کند و تمام تسلیحات موجود در هر دو، منفجر می‌شود.

** طوفان شن موجب توقف عملیات شد

وزیر دفاع آمریکا چند روز پس از شکست حمله نظامی به ایران در گزارشی به کنگره این کشور تصریح کرد که طوفان شن غیرمنتظره باعث سرگیجه و از بین رفتن تعادل افراد بوده است.

شبکه تلویزیونی ای.بی.سی آمریکا هم در گزارشی اعلام کرد که ماموریت نجات آمریکایی‌ها بدان دلیل شکست خورد که سه فروند از هلیکوپترهای عملیات بر اثر طوفان شن از کار افتاد و تیم نجات را با کمبود هلیکوپتر روبرو ساخت. در این گزارش تلویزیونی آمده بود که سام دونالد سون گزارشگر کاخ سفید گفت 8 فروند هلیکوپتر به این منطقه گسیل شده بود. 6 فروند برای تکمیل عملیات کافی بود و 2 فروند اضافی برای پشتیبانی قرار داده شده بود. به هر حال، هلیکوپترها در طوفان شن گرفتار شدند و از کار بازماندند. از این رو، کارتر ماموریت را لغو کرد. برخورد هواپیمای سی 130 نیز بر اثر اشتباه یک هلیکوپتر بود، زیرا در منطقه‌ای که باید فرود می‌آمد، نبود.

یک افسر نیروی دریایی آمریکا هم که در عملیات شرکت داشته است در مصاحبه با روزنامه دیلی‌نیوز تاکید کرد شکست عملیات فقط به دلیل طوفان شن بوده است.

** آیا جمع‌آوری رادارها صحت دارد؟

همزمان با انتشار خبر حمله نظامی آمریکا به ایران، این سوال در اذهان عمومی به وجود آمد که چگونه رادارها متوجه حضور هواپیماها و بالگردهای آمریکایی در آسمان ایران نشدند. چند خبرنگار در نشست خبری بنی‌صدر این موضوع را جویا شدند. پاسخ‌های بنی‌صدر این بود که رادارها آمریکایی هستند و خودشان می‌توانند آن‌ها غیرفعال کنند. او همچنین در پاسخ به سوال خبرنگاری مبنی بر اطلاعات رادارهای ایران، با تاکید بر اینکه آمریکایی‌ها این اطلاعات را می‌دانند، اما ترجیح داد در نشست خبری درباره آن سخنی نگوید.

چند روز پس از برگزاری آن نشست خبری، اطلاعاتی در مورد جمع‌آوری رادارهای برخی شهرها منتشر شد. سازمان مجاهدین خلق که ادعای سردمداری مبارزه با امپریالیسم و آمریکا را داشت و عناصر نفوی آن در نهادهای مختلف مانند ارتش حضور داشتند، در اطلاعیه‌ای در روز 14 اردیبهشت اعلام کرد که در روز چهارشنبه بعد از ظهر (سوم اردیبهشت 59)، تلفن‌گرامی (سازمان شماره آن تلفن‌گرام را هم در اطلاعیه خود آورده است)، از طرف قسمت عملیات ستاد نیروی هوایی به گردان پدافند زمین به هوای پایگاه یکم و چند شهر دیگر نظیر شیراز، مشهد و... مخابره شده و از مسئولین خواسته شده است، فوراً تمام آتشبارها و توپ‌های زمین به هوای مستقر در خط پرواز پایگاه‌ها و باندها را جمع کنند.

این موضوع در هفته‌نامه "کارگر" ارگان حزب کارگران سوسیالیست هم تکرار شد. به اضافه اینکه در آن گزارش آمده بود: «در خور توجه است که چراغ‌های ورزشگاه امجدیه که در کنار مرکز جاسوسی قرار دارد و گویا به عنوان محل فرود هلیکوپترهای آمریکایی انتخاب شده بود، در شب عملیات تا صبح روشن بوده است.»

سازمان در نشریه مجاهد نیز به صورت ویژه به این موضوع پرداخت و در روز 17 اردیبهشت مقاله‌ای با عنوان "رادارهای محلی که نقاط کور را می‌پوشانند کجا بودند" منتشر کرد.

دانشجویان پیرو خط امام نیز چندی بعد عنوان کردند:"چند روز پیش از تجاوز طبس، از سوی فرماندهان نظامی که بنی‌صدر آنها را به کار گماشته بود، یعنی تیمسار شادمهر رئیس وقت ستاد مشترک و تیمسار باقری فرمانده وقت نیروی هوایی، به پایگاه یکم شکاری دستور داده شد توپ‌های ضدهوایی 23 میلی متری که حریم حفاظتی فرودگاه مهرآباد و خود پایگاه را تأمین می‌کرد، جمع‌آوری شود. همین کار در پایگاه‌های دیگر مانند شیراز و ایستگاه رادار مشهد نیز انجام شده بود."

در نهایت محمدی ری‌شهری رئیس دادگاه انقلاب ارتش این ادعا را تایید و یکی از دلایل دستگیری تیمسار باقری را جمع‌کردن توپ‌های ضدهوایی در تهران و مشهد اعلام کرد.

** چه کسی ادعا کرد اسناد محرمانه در بالگردهاست؟

موضوع دیگری که آن روزها حساسیت مردم را برانگیخت، هدف قرار دادن هلیکوپترهای به جا مانده در صحرای طبس توسط جنگنده‌های نیروی هوایی ارتش بود. این اتفاق علاوه بر اینکه منجر به شهادت محمد منتظر قائم فرمانده سپاه یزد شد، بسیاری از اسناد و مدارک محرمانه هم از بین رفت.

اما چه کسی ادعا کرد که در بالگردها اسناد محرمانه وجود دارد؟ براساس گزارش آسوشیتدپرس از واشنگتن، روبرت باوسن یک نماینده دمکرات آمریکا پس از جلسه‌ای که به دعوت هارولد براون وزیر دفاع این کشور، تشکیل شده بود، فاش کرد یکی از هلیکوپترهایی که پس از شکست ماموریت نجات گروگان‌های آمریکایی در ایران به جا مانده است، حاوی مدارک سری است که جزئیات اقدام نجات در آن آمده است. باوسن گفت اعضای کابینه هیچ‌گونه اطلاعات بیشتری در مورد متن اسناد ندارند.

همچنین در ساعت 18:25روز 5 اردیبهشت (به وقت تهران)، رادیو صدای آمریکا خبر باقی‌ماندن مدارک سری مربوط به عملیات را در هلیکوپترها اعلام کرد.

پس از بمباران هلیکوپترها نیز آسوشیتدپرس در گزارشی دیگر به نقل از یک افسر عالی مقام آمریکایی فاش کرد برخی از وسایل و اسناد سری آمریکا در هلیکوپترهایی که پس از شکست این ماموریت در نزدیکی طبس رها شده‌اند، جامانده که در میان آن‌ها تعدادی از دستگاه‌های دقیق مخابراتی و الکترونیکی خنثی‌کننده رادار و غیره وجود داشته است. او افزود "با بمباران این هلیکوپترها توسط نیروی هوایی ایران دیگر اسراری وجود ندارد که به چنگ کسی بیفتد."

وزیر دفاع آمریکا نیز در 19 اردیبهشت با تایید وجود اسناد محرمانه در آن هلیکوپترها، دلیل نابود نکردن آن‌ها را اینگنونه عنوان کرد: «بیرون آوردن اسناد محرمانه از هلیکوپترها بسیار خطرناک تشخیص داده شد و این خطری بود که هم برای خدمه هلیکوپترها و هم بالقوه برای تجدید سازمان تیم در صورتی که تعداد بیشتری کشته می‌شدند، وجود داشت.»

هرچند اسناد مهمی در پی اقدام نیروی هوایی ارتش از بین رفت، اما اسنادی به دست آمد که این امر نشان می‌دهد اسنادی وجود داشته است. آیت‌الله خلخالی که برای بازدید از منطقه سقوط هواپیمای متجاوز آمریکا به طبس رفته بود، گفت: "مقداری اسناد و مدارک که جزئیات مسیر پرواز را نشان می‌دهد نزد خود من است و به کارشناسان مطمئن تحویل خواهد شد."

** چه کسی دستور تیراندازی به بالگردها را صادر کرد؟

در ساعت 15:40 دقیقه روز 5 اردیبهشت، تلفن‌گرامی از سماجا3 (مرکز فرماندهی) با امضای سرلشکر شادمهر رئیس ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی به فرماندهی نیروی هوایی ارتش ارسال شد که در آن آمده بود: «برابر اعلام سپاه پاسداران 5 فروند هلیکوپتر بدون علائم ملیت در منطقه طبس وجود دارد که موتور یک فروند آن‌ها روشن می‌باشد. دستور فرمایید نسبت به جلوگیری از پرواز هلیکوپترها و عنداللزوم حمله به آن‌ها اقدام نمایند.»

هلیکوپترهای آمریکایی در سه نوبت عصر جمعه 5 اردیبهشت ساعت 18:30، ساعت 22:30 و صبح شنبه ساعت 7 بمباران شد.

در اولین مرحله بمباران، محمد منتظرقائم فرمانده سپاه یزد که همراه 4 پاسدار دیگر به محل حادثه رفته بود، به شهادت رسید و 2 تن از همراهان وی هم مجروح شدند.

هدف از این بمباران‌ها که به انهدام هلیکوپترهای آمریکایی باقی‌مانده در منطقه انجامید، جلوگیری از عملیات احتمالی دشمن در ربودن هلیکوپترها اعلام شد.

آیت‌الله مهدوی‌کنی سرپرست وزارت کشور در مورد بمباران هلیکوپترها و هواپیماهای آمریکایی گفت: شکاری‌های نیروی هوایی به دستور رئیس‌جمهور آن‌ها را بمباران کردند. به شکلی که بعداً بتوان از آن‌ها استفاده کرد، ولی در حال حاضر قابل استفاده نباشند.

امیربهمن باقری فرمانده وقت نیروی هوایی ارتش هرچند اعلام کرد که مخالف این تصمیم بوده است، اما نیروهای تحت امر او اقدام به اجرای این تصمیم کردند.

** انتقادها به بمباران‌ها

برخی از شخصیت‌ها و گروه‌ها با پذیرفتن ادعای بنی‌صدر در خصوص دلایل تیراندازی به سوی بالگردهای آمریکایی اما عنوان کردند که با اقدامات دیگری می‌شد بالگردها را از کار انداخت که هم محمد منتظرقائم به شهادت نرسد و هم اسناد از بین نرود.

برخی از این گروه‌ها که موضع‌گیری نرم‌تری داشتند عنوان کردند "اما آن نگرانی که رسماً عامل بمباران بود، می‌توانست با هماهنگی بیشتر بین سپاه و ارتش و توجه بیشتر به گزارش‌ها و اقدامات سپاه مرتفع شود. خبر حضور نیروهای زبده از سپاه که ظرف مدت کوتاهی در محل حادثه حاضر شدند و درصدد گردآوری اسناد و وسایل جامانده در منطقه برآمدند خود نشانه امکان چنین اطمینانی می‌توانست باشد."

دانشجویان پیرو خط امام نیز در مجموعه‌ای با عنوان "نگرشی بر ماجرای طبس" اینگونه انتقاد خود را عنوان کردند:‌ "کسی که دائماً دم از تخصص و علم می‌زد در به کار انداختن هلیکوپترهایی که حامل اسناد بسیار مهم عملیاتی بوده‌اند و مضافاً اینکه در آینده با به‌کارگیری آن‌ها قدرت نظامی ما نیز دامنه وسیع‌تری می‌گرفت به جای از کار انداختن آن‌ها به‌وسیله بازنمودن وسایل حساس پروازی تنها راه را بمباران آن‌ها می‌یابد."

** ارتباط عناصر داخل کشور با آمریکایی‌ها

هرچند گزارش مستند و رسمی از برنامه آمریکایی‌ها در ایران و نوع همکاری عناصر داخل کشور با آنان هیچ‌گاه اعلام نشده است؛ اما آمریکایی‌ها اعتراف کرده‌اند که عده‌ای در داخل قصد همکاری با آنان را داشتند.

برژینسکی مشاور امنیت ملی کارتر و تصمیم‌گیرنده اصلی عملیات نجات گروگان‌ها در یادداشت‌های خود درباره روند حوادث شب اول عملیات طبس آورده است که "ترنر رئیس سیا به او گفته است گروهی که در تهران با ما همکاری خواهند کرد خیلی به امکان موفقیت خوش‌بین هستند."

یک ژنرال آمریکایی نیز در روز دهم اردیبهشت به صراحت اذعان کرد که "ما از کمک شایان از خارج از محوطه سفارت برخوردار بودیم."

بنی‌صدر نیز در نشست خبری که در روز 6 اردیبهشت برگزار شد، در پاسخ به سوال خبرنگار نیویورک تایمز که پرسید آیا هیچ نشانه‌ای در دست دارید که در این جریان ایرانیان نیز دخالت داشته‌اند؟ رئیس‌جمهور پاسخ داد: "بله، نشانه‌های بسیار داریم و به همین جهت گفتیم این مسئله بی‌رابطه با آنچه هفته پیش در ایران گذشت نبوده است و بی‌عقبه هم نخواهد بود و ادامه پیدا خواهد کرد."

امیر بهمن باقری فرمانده وقت نیروی هوایی ارتش هم گفت عوامل ضدانقلاب در حمله نظامی آمریکا به ایران دخالت داشته‌اند.

به نظر می‌رسد منظور باقری از عوامل داخلی، جریان مربوط به بختیار باشد. بختیار با تکیه بر عناصر موجود در نیروی هوایی ارتش در حال برنامه‌ریزی برای اجرای یک کودتا در ایران بود. با روی کار آمدن بختیار، بنی‌صدر و یارانش قدرت خود را از دست می‌داند، پس بهترین برنامه برای آنان، مقابله با اقدامات احتمالی بختیار بود.

ضمن اینکه هفته‌نامه پانوراما چاپ ایتالیا در گزارشی نوشت که شاپور بختیار از یک هفته پیش در جریان نقشه حمله آمریکا به ایران بوده است و نمایندگان دولت آمریکا چندین بار با بختیار تماس گرفته‌ و از وی خواسته‌اند که آیا او می‌تواند به زودی به ایران بازگردد و در یک منطقه آزادشده در این کشور فعالیت کند. بختیار ضمن پاسخ مثبت خواسته بود که تضمیناتی به وی داده شود.

** تقاضای گروه‌ها و مردم برای کشف حقیقت

شهادت منتظرقائم و از بین رفتن اسناد آمریکایی‌ها با بمباران جنگنده‌های نیروی هوایی ارتش، ذهن‌های مردم را متوجه خرابکاری و وجود عوامل نفوذی کرد. مردم نسبت به حوادث طبس مشارکت فعالی داشتند.

به طور مثال بازتاب عمومی انتشار خبر شکست نظامی آمریکایی‌ها نشانه وجود حساسیت شدید مردم بود که در سطح وسیع و در شادمانی‌های خیابانی خود شکست آمریکا را به معنای پیروزی و حقانیت ایران دانسته و جشن گرفتند. به طور مثال در تهران، مردم به خیابان‌ها ریختند، چراغ اتومبیل‌های خود را روشن کردند، بوق‌های متعدد زدند و علامت پیروزی نشان دادند.

همچنین در روز هفتم اردیبهشت که پیکر محمد منتظرقائم فرمانده سپاه یزد که در طبس به شهادت رسیده بود، تشییع شد. این شهر در آن روز یکپارچه تعطیل و عزادار بود و علاوه بر بازار و کسبه خیابان، مراکز آموزشی هم تعطیل شد.

از این رو حساسیت قضیه روی بمباران هلیکوپترهای جامانده در طبس بسیار زیاد بود؛ به‌خصوص که این اقدام بعد از اعلام مشکوک و علنی خبری در رادیو آمریکا که از وجود اسناد و مدارک سری در هلیکوپترهای جامانده در طبس حکایت می‌کرد، صورت گرفت.

گروه‌ها و شخصیت‌های متعددی از جمله دانشجویان یزدی دانشگاه‌های تهران و فخرالدین حجازی بمباران هلیکوپترها و شهادت منتظرقائم را مشکوک خواندند و درخواست رسیدگی کردند. جهاد سازندگی یزد نیز شهادت فرمانده سپاه یزد را مشکوک خواند و در پیامی به امام خمینی تقاضای رسیدگی کرد.

خلخالی در پاسخ به سوال خبرنگاری گفت: «کسانی که دستور می‌دهند هلیکوپترها را بمباران کنند برای پیشگیری از یک حمله غافلگیرانه بوده و البته موضوع تحت بررسی است... ما از مقامات می‌خواهیم به مردم جواب بدهند و مردم را قانع کنند باوجود اینکه ارتش و سپاه پاسداران و ژاندارمری و نیروی هوایی کاملاً از منطقه محافظت می‌کردند، مساله حمله نظامی مجدد از طرف آمریکا مسئله کوچکی به نظر می‌رسد.»

از طرف شورای انقلاب هم یک هیئت ویژه برای بررسی این موضوع تشکیل داد. مهدوی‌کنی عضو این شورا و سرپرست وزارت کشور گفت: «حجت‌الاسلام هاشمی رفسنجانی، خامنه‌ای و دکتر چمران مامور بررسی این موضوع شدند.» که آیت‌الله خامنه‌ای و چمران عازم طبس شدند.

اتهامات باقری

امیربهمن باقری که پس از ماجرای تیراندازی به بالگردهای آمریکایی مجبور به استعفا شد در ساعت 6 صبح روز 22 شهریور 59 در حین خروج از کشور توسط پاسداران انقلاب در فرودگاه مهرآباد دستگیر شد. در حالی که برخی وانمود می‌کنند این اقدام از سوی سپاه انجام گرفت، اما او از سوی حاکم شرع دادگاه‌های ویژه ارتش ممنوع الخروج شده بود. او هنگام خروج از ایران، مقداری مارک فرانسه با خود داشت.

باقری از حدود یک ماه قبل ممنوع‌الخروج شده بود و دادگاه انقلاب ارتش این مطلب را به تیمسار فلاحی گفته بود که به او اعلام کند.

محمدی ری‌شهری رئیس دادگاه انقلاب اسلامی گفت "تقریباً سه هفته قبل بود که ایشان قصد داشت با ایرتاکسی از ایران خارج شود که از ایشان محترمانه خواسته شد تا از ایران خارج نشوند تا به پرونده‌شان رسیدگی بشود و آقای قدوسی هم با دفتر آقای بنی‌صدر ریاست‌جمهور تماس گرفته بودند تا اعلام کنند ایشان ممنوع الخروج است، ولی متاسفانه آن‌طوری که به من گزارش دادند، یک گذرنامه سیاسی برای ایشان درست شده است که برخلاف اجازه دادستانی کل و برخلاف حکمی است که ما قبلاً ایشان را ممنوع الخروج اعلام کرده بودیم، می‌باشد و از این نظر، ما نیز بنا به وظیفه‌ای که داریم ایشان را بازداشت کردیم تا بعداً بازجویی شوند."

او دلایل بازداشت باقری را اینگونه برشمرد: «تیمسار باقری متهم به اختلاس و حیف و میل بیت‌المال و نیز دستداشتن در جریان طبس و جمع‌کردن توپ‌های ضدهوایی در تهران و مشهد می‌باشد.»