به گزارش مشرق، اولین زمزمه‌ها برای دیجیتالی شدن کتاب‌ها در ابتدای دهه ۸۰ میلادی آغاز شد و این روند به‌طور رسمی از ۱۹۹۴ شروع شد، اما حتی کشورهایی که به‌طور کامل به این جریان پیوسته بودند یا حتی در نقاطی از دنیا که کتابداران پیشگام چنین طرح‌هایی محسوب می‌شدند، شیوع کرونا باعث یک شتاب غافلگیرکننده در استفاده و گسترش این خدمات شد.
دیجیتالی شدن موجب شده کتابخانه‌ها روند تعاملی با مراجعان‌شان را افزایش بدهند و حتی از طریق آنها به تولید محتوای جدید یا تاریخ‌نگاری اجتماعی مرتبط با دوران شیوع ویروس بپردازند. افزایش دایره مخاطبان از دیگر برنامه‌هایی بود که کتابخانه‌ها توسط فناوری دیجیتال سعی کردند آن را پیاده کنند. نکته قابل‌توجه در این میان، چالشی است که گسترش روند دیجیتال‌سازی کتابخانه‌ها با مساله کپی‌رایت پیدا کرده است.
دراین‌رابطه بسیاری از کشورهای دنیا لااقل به‌طور موقت استثناهایی قائل شده‌اند که اجرای آنها پیش از این به‌راحتی قابل‌باور نبود. علاوه‌بر این، با پیش آمدن بحران کرونا تحولات جدیدی در عرصه ارائه خدمات کتابخانه‌ها به نخبگان، پژوهشگران و علاقه‌مندان اتفاق افتاد و این مراکز فرهنگی، یک‌سری از منابع خود را که پیش از آن رایگان نبوده یا امکان دسترسی محدود داشتند، دیجیتال کردند و به‌شکل دسترسی آزاد در اختیار مخاطبان قرار دادند؛ موضوعی که تا پیش از این بسیاری از مراکز اطلاعاتی و کتابخانه‌ها سراغش نمی‌رفتند و اصلی‌ترین مزیت آن، فراهم شدن دسترسی آزاد تمام مخاطبان و پژوهشگران به منابع اطلاعاتی کتابخانه‌ها (شامل کتاب چاپی، خطی و سنگی، اسناد، مقالات، پایان‌نامه، پرونده و...) شد. فعالیت کتابخانه‌های دیجیتال و رشد میزان ثبت‌نام در این کتابخانه‌ها با شیوع پاندمی کرونا چنان رشد چشمگیری در سراسر جهان داشته که مثلا در برخی نقاط جهان مثل مناطق «همپشایر» و «کورنوال» انگلستان، دریافت کتاب‌های الکترونیک ۷۷۰درصد افزایش داشته است.
جهان کرونازده و ارائه خدمات کتابداری و کتابخانه‌ای از راه دور
در دوران شیوع جهانی کرونا، انواع کتابخانه‌های جهان تلاش زیادی کرده‌اند تا از راه دور دسترسی به مجموعه‌ها و خدمات را فراهم کنند. از این رو، انواع کتابخانه‌ها، خدمات دیجیتالی خود را ارتقا داده‌اند، به‌عنوان مثال، کتابخانه ملی فرانسه اقدام به برپایی نمایشگاه‌های مجازی کرد و کتابخانه ملی اسپانیا محتوای دیجیتالی خود را تبلیغ می‌کند که می‌تواند برای پشتیبانی از آموزش استفاده شود. کتابخانه ملی مراکش به‌طور رایگان آثارش را ارائه می‌دهد. کتاب‌های الکترونیکی و کتابخانه عمومی در دانمارک، محتوای دیجیتالی‌اش را در صفحه اول وب‌سایت خود قرار داده است.
کتابخانه عمومی نیویورک با استفاده از برنامه SimplyE، کلوپ‌های کتاب آنلاین را اجرا می‌کند. در سراسر مالزی، در تدارک روز جهانی کتاب و کپی‌رایت در ۲۳ آوریل، کمپین «بیایید با هم بخوانیم» ایجاد شد که مردم سراسر کشور را تشویق به خواندن اطلاعات آنلاین کرد. کتابخانه‌های عمومی کیبرا و ناکورا در کنیا از طریق شبکه‌های اجتماعی و همچنین به‌اشتراک گذاشتن توصیه‌هایی برای کتاب خواندن، محتواهایی به زبان محلی را برای مطالعه در دوران کرونا تبلیغ می‌کنند. در آفریقا، اداره کتابخانه غنا، دسترسی به محتوای دیجیتالی خود را در کنار اطلاعات کلیدی سلامت ترویج می‌دهد.
کتابخانه‌های عمومی «کوتا» در هند نیز خدمات آنلاین خود را افزایش داده‌اند و کتابداری را به‌عنوان وسیله‌ای برای کمک به کاربران هنگام بروز بحران و دریافت پوشش‌های مفید در مطبوعات محلی ترویج می‌کنند. در عراق نیز کتابخانه حرم مقدس حضرت عباس(ع) خدمات وام‌دهی از راه دور را برای محققانی که به منابع الکترونیکی دسترسی دارند، ارائه می‌دهد.
مدارس دنیا و سامانه آنلاین کتاب
در این میان کتابخانه‌های مدارس هم به‌سختی تلاش می‌کنند مطالبی را فراهم کنند که به والدین اجازه می‌دهد از آموزش فرزندان‌شان در خانه پشتیبانی کنند. در ضمن برای تامین اوقات فراغت کودکان، بسیاری از کتابخانه‌های عمومی و مدارس درحال تبلیغ داستان‌های آنلاین هستند، البته در جاهایی که می‌توانند راه‌حلی برای حق کپی‌رایت پیدا کنند. به‌عنوان مثال، در پرتغال یک کانال یوتیوب متمرکز روی همین قضیه وجود دارد یا انجمن کتابخانه‌های انگلستان CILIP سرویس قفسه ملی خود را راه‌اندازی کرده است. در همین راستا، «ردوود سیتی» در ایالات متحده و «موناش» در استرالیا هم برای گویش‌وران به زبان‌های اقلیت، داستان تهیه می‌کنند.
در این میان، حرکت فردی یک کتابدار از کتابخانه ملی «پوزگا» در صربستان هم جالب توجه بود. او به روایت آنلاین داستان‌ها اقدام کرد که اقدامش در سطح ملی خبرساز شد. تلاش‌های مشابه در یونان به کتابخانه‌ها اجازه داده است تا با کاربران خود در تماس باشند و حتی بتوانند از این طریق پروژه‌های هنری را اجرا کنند. کتابخانه ملی خودمختار مکزیک هم برای روز جهانی کودک یک مهمانی خوانش مجازی برگزار کرد، چنانکه می‌بینیم از قلب آفریقا تا پیشرفته‌ترین کشورهای صنعتی، همگی در دوران کرونا به شبکه کتابداری دیجیتال‌شان شتاب و گستره بیشتری داده‌اند.
دیجیتالی شدن و تلاش برای وسیع‌تر کردن دایره مخاطبان کتاب
واضح است که همه کاربران از قبل با ابزارهای دیجیتالی آشنا نیستند. کتابخانه‌ها در هوسکا اسپانیا، با تهیه مطالب آموزشی جدید برای کاربران، به آنها کمک کرده‌اند تا از این امکانات استفاده کنند. برخی کتابخانه‌های عمومی نیز درتلاشند امکانات جدیدی را برای ارتباط از راه دور با کتابخانه‌ها ایجاد کنند، مثلا در سوئد، کتابخانه‌های «هلسینگبورگ» برای اولین‌بار کارکرد چت را در وب‌سایت خود ایجاد کرده‌اند. آنها می‌خواهند از این طریق افراد جدیدی را جذب کتابخانه‌هایشان کنند. برخی کتابخانه‌ها همچنین به‌دنبال کمک به کاربران بالقوه‌ای هستند که هنوز ثبت‌نام نشده‌اند و اکنون نمی‌توانند به‌صورت حضوری ثبت‌نام کنند. برای مثال، کتابخانه ملی استونی و وزارت فرهنگ ترکیه به کتابخانه‌های عمومی دسترسی آسان ایجاد کرده‌اند و سازمان «کالتور کانکت» در بلژیک که با کتابخانه‌ها کار می‌کند، دسترسی به محتوای خود را برای کاربران ثبت‌نام نشده باز کرده است، همانطور که Booklist در ایالات متحده که برای ارائه بررسی کتاب و مطالب دیگر کار می‌کند، همین اقدام را انجام داده است.
تاریخ‌نگاری کرونایی کتابخانه‌ها
نقش کتابخانه‌ها به‌عنوان نگهبان تجربیات تاریخی دوران کرونا بی‌اندازه قوی است و کنسرسیوم بین‌المللی حفظ اینترنت به‌دنبال هماهنگ‌سازی این تلاش‌هاست. دراین‌بین، دانشگاه کلمبیا، مانند کتابخانه ملی اسپانیا، برنامه بایگانی‌سازی را آغاز کرده است و کتابخانه کینگ پورت در ایالت تنسی و کتابخانه‌های اسپرینگفیلد کانتی در ایلینویز ایالات‌متحده، از اعضای جامعه خواسته‌اند تجربیات خود از بیماری کووید-۱۹ را به اشتراک بگذارند. به‌عنوان مثال، کتابخانه‌ها در هوسکای اسپانیا، حتی کودکان را تشویق می‌کنند که داستان‌هایی درباره تجربیات خود بنویسند. این امر به آنها کمک می‌کند با فشارهایی که احساسش می‌کنند، مقابله کنند. غیر از این، کتابخانه‌ها در تعدادی از کشورها برای افزایش آگاهی عمومی، اقدام به همکاری با روزنامه‌ها، ایستگاه‌های رادیویی و سایر کانال‌های ارتباطی کرده‌اند. همچنین کتابخانه‌های تخصصی حوزه بهداشت علاقه زیادی به اطلاعاتی دارند که می‌تواند از طریق مراجعان‌شان در دسترس قرار گیرد، مثلا کتابخانه آژانس بهداشت در سائوپائولو برزیل در دعوت از مخاطبانش برای به اشتراک‌گذاری تجربیات کرونایی بسیار مشهور شده است.
دیجیتال‌سازی کتاب‌ها و چالش حق کپی‌رایت
شماری از انجمن‌ها و گروه‌ها، ازجمله ائتلاف بین‌المللی کنسرسیوم کتابخانه (لیبر) و انجمن مدیران کتابخانه‌های دانشگاهی در فرانسه، از ناشران خواسته‌اند دسترسی به آثار را تسهیل کنند. در ایتالیا کتابداران طوماری را تشکیل داده‌اند که خواستار تلاش‌های بیشتر برای دسترسی آزاد به منابع هستند.
در اسپانیا هم کتابداران بر لزوم حرکت سریع‌تر به‌سمت دسترسی آزاد تاکید کرده‌اند و JISC در انگلستان، برخی روش‌های اساسی را ارائه داده که امیدوار است همه ناشران و فروشندگان در جهت تسهیل دسترسی همگانی به منابع، آنها را اتخاذ کنند. خود ایفلا تلاش‌هایی را برای تشویق دفتر مالکیت معنوی جهان انجام داده است تا تاکید کند چگونه قوانین متعادل‌تری درخصوص مالکیت معنوی می‌تواند به‌نفع دسترسی همگانی به اطلاعات باشد.
انجمن کتابخانه و اطلاع‌رسانی استرالیا و همچنین کتابخانه‌های ایرلند، مذاکراتی با ناشران و نویسندگان ملی انجام داده‌اند تا اطمینان حاصل کنند کتابخانه‌های عمومی می‌توانند بدون نگرانی درمورد نقض حق نسخه‌برداری، بارها و بارها یک کتاب یا سند یا مقاله را به‌صورت آنلاین ارائه دهند. در جاهای دیگر، مثلا در ایالات‌متحده، کانادا و انگلستان، اکنون راهنمایی‌های حقوقی مفیدی منتشر شده‌اند که درباره آنچه ممکن است یا ممکن نیست براساس قانون حق چاپ به‌صورت مجانی ارائه شوند، جزئیاتی را در اختیار عموم قرار می‌دهد. در مجارستان، تغییر مفیدی در قانون کپی‌رایت ایجاد شده است تا امکان دسترسی دیجیتالی به محصولات علمی و فرهنگی را فراهم کند. اما اینها چطور می‌توانند با نیاز به سرمایه‌گذاری در امر تولید محتوا و ارائه خدمات جدید تناقض پیدا نکنند؟
یک نمونه واضح که قضیه را خوب توضیح می‌دهد، اقدام انجمن کتابخانه‌های آمریکاست که با موفقیت استدلال کرده کتابخانه‌ها باید در بسته محرک اقتصادی گنجانده شوند؛ بسته‌ای حمایتی که دولت آمریکا اعلام کرده است به کسب و کارهای صدمه‌دیده از کرونا تعلق می‌گیرد. به‌عبارتی از پولی که همه مالیات‌دهندگان آمریکایی می‌پردازند، بخشی برای مطالعه مجانی یا ارزان کتاب توسط عده محدودی از آن مالیات‌دهندگان هزینه خواهد شد.
این یعنی اقتصاد آزاد لااقل در یک فقره روی قاعده کلی خودش پا می‌گذارد، چون تقویت بنیه علمی و فرهنگی، یا به‌عبارتی جلوگیری از صدمه دیدن بیشتر آن در شرایط فعلی، در افقی وسیع‌تر به‌نفع تمام مالیات‌دهندگان است. علاوه‌بر آمریکا، تلاش‌های فراوانی برای افزایش دسترسی آزاد به کتاب‌های الکترونیکی در نقاط دیگر دنیا هم انجام شده است که از دولت کمک مالی خواسته‌اند. به‌عنوان مثال در دانمارک تعداد کتاب‌های الکترونیکی که افراد می‌توانند در هرزمان معینی قرض بگیرند، افزایش چشمگیری داشته و در هلند ایجاد یک برنامه جدید با محتوای دسترسی آزادانه به اطلاعات برقرار شده که بودجه‌ای برای پرداخت محتوای الکترونیکی از دولت دریافت کرده است.
*فرهیختگان