سرویس جنگ نرم مشرق - مرکز مطالعات راهبردی و بین‌المللی واشنگتن در گزارشی به قلم اریک بروئر معاون و عضو ارشد پروژه هسته‌ای این اندیشکده آمریکایی نوشت: برایان هوک نماینده ویژه آمریکا در امور ایران در سرمقاله اخیر خود در روزنامه وال‌استریت ژورنال توضیح داده که اگر آمریکا نتواند ممنوعیت تسلیحاتی علیه ایران را که در ماه اکتبر به پایان می‌رسد تمدید کند، اقدام به بازگشت فوری تحریم‌های سازمان ملل خواهد کرد. این اقدام موسوم به «مکانیسم ماشه» همچنین توافق هسته‌ای منعقده با ایران را منحل خواهد کرد. جدای از سؤالات در خصوص ماهیت قانونی چنین اقدامی، این مسئله صرفاً یک سیاست بد است. احتمال آن نمی‌رود که اقدام مذکور در راستای پیشبرد هدف اعلامی مبنی بر ممانعت از خرید تسلیحات متعارف توسط ایران (که پیشاپیش خطر نسبتاً ناچیزی به شمار می‌رود) کار چندانی از پیش ببرد. این اقدام شکاف میان آمریکا و اروپا را عمیق‌تر می‌سازد. این اقدام همچنین به اعتبار آمریکا و شورای امنیت لطمه می‌زند و گسترش برنامه هسته‌ای ایران را نیز سهولت می‌بخشد.
مخاطبان گرامی، محتوا و ادعاهای مطرح‌شده در این گزارش، صرفاً جهت تحلیل و بررسی رویکردها و دیدگاه‌های اندیشکده‌های غربی منتشر شده است و ادعاها و القائات احتمالی این مطالب هرگز مورد تأیید مشرق نیست.
ایران اجرای مکانیسم ماشه را بی‌پاسخ نخواهد گذاشت
نویسنده گزارش می‌افزاید: برایان هوک این مخاطرات یا واکنش احتمالی ایران را به‌طور جدی لحاظ نکرده است. چنین سیاستی کوته‌بینانه است: شاید این اقدام علیه ایران در شورای امنیت «وتو» نشود، اما ایران مطمئناً به چنین اقدامی پاسخ می‌دهد. در این خصوص، ایران تهدید کرده که اگر تحریم‌ها بازگردند، به «گزینه هسته‌ای» خود متوسل خواهد شد: این گزینه همانا خروج از پیمان منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (ان‌پی‌تی) است. این امر مسیر پیش روی ایران را (حداقل به لحاظ حقوقی) جهت تولید سلاح هسته‌ای هموار می‌سازد. ایران پس از کره شمالی دومین کشوری خواهد بود که از ان‌پی‌تی خارج می‌شود.
حتی اگر شده به خاطر پیامدهای احتمالی این واکنش ایران که موجب تغییر روند بازی می‌شود، چنین سناریویی را باید بیش از پیش مورد بررسی قرار داد. هنگام پیش‌بینی، شناخت، و برنامه‌ریزی برای چنین پیامدی، حداقل چهار موضوع مرتبط را باید مدنظر قرار داد.
آیا ایران تهدید خود را عملی می‌کند؟
- موضوع اول مسئله احتمالات است: آیا ایران واقعاً از ان‌پی‌تی خارج می‌شود؟ سیاستمداران ایرانی سال‌ها این تهدید را مرتباً تکرار کرده‌اند. دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران در سال ۲۰۱۸ قبل از خروج آمریکا از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) چنین احتمالی را مطرح نمود. با این وجود، آمریکا از توافق هسته‌ای خارج شد و ایران همچنان در ان‌پی‌تی باقی ماند. همچنین بستر سیاسی نیز تا حدودی در این گونه اظهارنظرها دخیل است: ظریف وزیر امور خارجه ایران تهدیدات خود را در ماه ژانویه سال جاری در حضور نمایندگان مجلس این کشور مطرح نمود.
تهدیدات کنونی احتمالاً هدف اصلی‌شان ممانعت از بازگشت تحریم‌هاست. اما این بدان معنا نیست که ما باید چنین تهدیداتی را توخالی بدانیم. با اینکه به سختی می‌توان دقیقاً فهمید طرفداران خروج از ان‌پی‌تی در ایران از چه میزان قدرتی برخوردارند، اما تهران شاید در خصوص برداشتن این گام تصمیمی اتخاذ نکرده و پس از بازگشت تحریم‌ها نیز احتمالاً اینکار را نخواهد کرد. بعلاوه، ایران نیازی نمی‌بیند در این خصوص فوراً تصمیم‌گیری کند: این کشور می‌تواند همچنان منتظر بنشیند. واکنش روسیه، چین، و اتحادیه اروپا به بازگشت تحریم‌ها بی‌شک مهم خواهد بود. اگر تهران معتقد باشد که آمریکا به لحاظ دیپلماتیک منزوی شده و طرفین دیگر نیز قصد ندارند از بازگشت تحریم‌ها تبعیت کنند، این کشور شاید ترجیح دهد به لحاظ دیپلماتیک موضع رفیع خود را حفظ کرده و در توافق باقی بماند.
احتمال اخراج بازرسان آژانس از ایران
- موضوع دوم اینکه، آنچه در رابطه با خروج ایران از ان‌پی‌تی در کوتاه مدت به نگرانی‌ها دامن می‌زند این نیست که این کشور به لحاظ قانونی قادر می‌شود آزادانه سلاح هسته‌ای تولید کند. مسئله نگران‌کننده آن است که اگر بازرسان جهت نظارت بر برنامه هسته‌ای ایران در محل حاضر نباشند، جامعه بین‌المللی مجبور است دست به «پرواز کور» بزند. اما باید به خاطر داشت که با اینکه خروج از ان‌پی‌تی می‌تواند به معنای اخراج بازرسان بین‌المللی باشد، اما در این زمینه اجباری وجود ندارد. سند حاکم بر اقدامات بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به معاهده پادمان معروف است. این معاهده میان آژانس و کشور تحت نظارت منعقد می‌شود. با اینکه ان‌پی‌تی و معاهده پادمان ارتباط نزدیکی با یکدیگر دارند، اما عضویت در ان‌پی‌تی ذاتاً به معنای لزوم حضور میدانی بازرسان نیست.
ایران شاید از ان‌پی‌تی خارج شود، اما به بازرسان اجازه دهد همچنان به تأسیساتش دسترسی داشته باشند. این امر به جامعه بین‌المللی کمک می‌کند تا مطمئن شود ــ البته کمتر از میزان کنونی ــ که ایران در مسیر تولید سلاح هسته‌ای گام برنمی‌دارد علیرغم آنکه به لحاظ قانونی قادر به چنین کاری است. با فرض بر اینکه ایران سلاح هسته‌ای تولید نمی‌کند، به نفع این کشور است که چنین دسترسی‌ای را امکان‌پذیر سازد و بدین طریق از بالا گرفتن منازعه اجتناب ورزد. اینکه آیا باید معاهدات پادمان موجود میان ایران و آژانس را با هدف تداوم بخشیدن به فعالیت بازرسان تغییر داد یا نه موضوع این گزارش نیست، اما لب کلام این است که خروج از ان‌پی‌تی لزوماً نباید به معنای پایان بازرسی‌ها باشد.
خروج ایران از ان‌پی‌تی به صورت فوری اتفاق نخواهد افتاد
- موضوع سوم اینکه، خروج ایران از ان‌پی‌تی به صورت فوری اتفاق نخواهد افتاد. طبق مفاد این معاهده، ایران باید سه ماه زودتر قصد خود را اعلام کند. البته، ایران می‌تواند همانند کره شمالی این لازمه را نادیده بگیرد. اما چنین امری به شک و تردیدها مبنی بر اینکه ایران در حال حرکت به سمت سلاح است دامن خواهد زد و در نتیجه احتمال حمله نظامی افزایش می‌یابد. بنابراین، این احتمال وجود دارد که دوره‌ای از مذاکرات طولانی‌مدت اتفاق افتد و در جریان آن روسیه، چین، و اتحادیه اروپا تلاش کنند تهران را نسبت به باقی ماندن در معاهده متقاعد سازند. ایران شاید در راستای بهره‌مندی از اهرم فشار و برخی مزایا اعلام کند که قصد خروج از ان‌پی‌تی را دارد اما عملاً اینکار را نکند. این راهبرد البته تا حدودی مخاطره‌آمیز است. در اینجا نیز، آنچه طرفین دیگر حاضرند ارائه دهند ــ یا نوع مجازات‌هایی که حاضرند علیه ایران به اجرا بگذارند ــ بر تصمیم ایران تأثیر خواهند گذاشت. این امر موجب می‌شود زمان برای یافتن یک راه‌حل دیپلماتیک باقی بماند، اما دوره طولانی‌مدتی از بلاتکلیفی و بحران را رقم خواهد زد.
خروج از ان‌پی‌تی به معنای ساخت سلاح هسته‌ای نیست
- موضوع چهارم و شاید مهم‌تر از همه اینکه، خروج از ان‌پی‌تی به معنای آن نیست که ایران تصمیم به ساخت سلاح هسته‌ای گرفته است. به دلایل فوق‌الذکر، خروج تهران از ان‌پی‌تی اصولاً به مثابه یک بیانیه سیاسی خواهد بود. بیایید صادق باشیم: محدودیت‌های حقوقی مندرج در ان‌پی‌تی در خصوص ساخت سلاح هسته‌ای حائز اهمیت هستند، اما مانع اصلی بر سر راه دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای نیستند. برعکس، باور تهران این است که هرگونه تلاش جهت ساخت سلاح کشف خواهد شد (یا در صورتی که تهران مانع ورود بازرسان شود، فرض گرفته خواهد شد)، واکنش نظامی به دنبال خواهد داشت، و در نتیجه شکست خواهد خورد. خروج از ان‌پی‌تی موجب تغییر هیچکدام از این واقعیات پایه نمی‌شود.
با این حال، خروج از ان‌پی‌تی از موانع سیاسی موجود در مسیر حرکت به سمت سلاح‌های هسته‌ای می‌کاهد و این احتمال را افزایش می‌دهد که ایران در آینده تصمیم به ساخت سلاح هسته‌ای بگیرد. در نبود ان‌پی‌تی، حامیان تسلیحات هسته‌ای در ایران به شکل قوی‌تری استدلال خواهند کرد که تهران با محدودیت‌ها و پیامدهای کمتری مواجه است و در نتیجه نیت هسته‌ای ایران ممکن است تغییر کند. بعلاوه، کاهش نظارت بین‌المللی طی یک مدت زمان مشخص و نبود تدابیر ارتقایافته مندرج در برجام نظیر پروتکل الحاقی شاید تهران را بر آن دارند که دست به فعالیت‌های مخفیانه بزند، با این باور که فعالیت‌هایش کشف نخواهند شد.
تصمیم آمریکا یک خطای راهبردی خواهد بود
اندیشکده آمریکایی مرکز مطالعات راهبردی و بین‌المللی در پایان گزارش خود آورده است: تصمیم آمریکا مبنی بر رجوع به ماده مرتبط با مکانیسم ماشه یک خطای راهبردی خواهد بود. این اقدام با طیفی از پیامدهای منفی و مزایای کمتر توأم خواهد بود و به بحران جاری میان آمریکا و ابران بیش از پیش دامن خواهد زد. اما اگر ایران تصمیم به خروج از ان‌پی‌تی بگیرد، این احتمال وجود دارد که بتوان سازوکاری یافت که جامعه بین‌المللی را قادر سازد به اندازه کافی اطمینان حاصل کند که ایران به دنبال ساخت بمب نیست. خطر واقعی در واقع این احتمال است که ایران در آینده به دنبال سلاح هسته‌ای برود و همچنین رویه‌ای که این اقدام برای اشاعه‌دهندگان آتی و نیز در خصوص مدیریت مخاطرات مربوطه از خود به جای می‌گذارد. اینکه کشورها به این باور برسند که می‌توانند به صورت غیرقانونی به قابلیت‌های هسته‌ای دست پیدا کنند و برای تولید آزادانه سلاح هسته‌ای از ان‌پی‌تی خارج شوند به هیچ‌وجه خوشایند نیست. اما این نیز خوشایند نیست که اشاعه‌دهندگان آتی سلاح‌های هسته‌ای رجوع به دیپلماسی را از آن جهت که آمریکا مایل نیست به وعده‌های خود عمل کند در نهایت بی‌فایده بدانند.