به گزارش مشرق، مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی ضمن بررسی وضعیت آفت ملخ صحرایی و تهدید آن بر امنیت غذایی کشور، چالش‌های موجود در کنترل و مبارزه با ملخ صحرایی را نیز بیان کرده است، آفت ملخ صحرایی سال گذشته وامسال به کشور حمله کرده که پس از سال 1342 که به ایران حمله کرده بود بزرگترین حمله ملخی به بخش کشاورزی محسوب می‌شود.

بیشتر بخوانید:

ملخ تهدیدی برای امنیت غذایی ایران

وضعیت هجوم ملخ‌های مهاجر بحرانی شد +فیلم

*چالش‌های موجود در کنترل و مبارزه با ملخ صحرایی

به منظور کنترل ملخ‌های صحرایی، متولیان با چالش‌هایی نیز مواجه هستند که به دلیل گسترده جهانی این آفت به دو دسته چالش‌های داخلی و خارجی تقسیم‌بندی می‌شوند.

الف) چالش‌های خارجی

- احتمال کم کاری یا کم توانی کشورهای مبدأ در کنترل ملخ صحرایی

یکی از موضوعاتی که می‌تواند در کاهش یا افزایش میزان هجوم و خسارت ملخ‌های صحرایی به کشورها تأثیر گذار باشد، کم کاری یا کم توانی برخی کشورهای مبدأ برای مبارزه کامل و مناسب با این آفت است. با توجه به خط سیر این آفت و مهاجرت از کشوری به کشور دیگر از یک سو و ابعاد جهانی عملیات مبارزه با ملخ‌های صحرایی از سوی دیگر، ضرورت دارد که همه کشورهای در معرض خطر حمایت‌ها و همکاری‌های لازم را از کشور درگیر با این آفت انجام دهند.

برای نمونه کشور یمن که یکی از کانون‌های اصلی فعالیت ملخ‌های صحرایی به شمار می‌رود، در چند سال اخیر درگیر جنگ بوده و امکانات و تجهیزات مناسبی برای مقابله با این آفت را در اختیار ندارد. لذا از آنجا که کشورهای همسایه یمن به ویژه ایران و عربستان در معرض تهاجم ملخ‌های صحرایی فعال در کشور یمن هستند، باید همکاری‌های لازم در ارسال کمک‌های مالی و فنی برای مبارزه با این آفت را انجام دهند. همچنین برخی مواقع کم کاری هایی نیز مشاهده می‌شود که بعضا دلایل سیاسی و روابط دوجانبه را در این امر دخیل می‌دانند. ولی تاکنون اسناد متقنی برای این موضوع منتشر نشده است. لذا از آنجایی که کنترل آفت ملخ صحرایی بسیار دشوار و هزینه بر است، چنانچه همه کشورهای درگیر با همکاری یکدیگر و به صورت مشترک عمل کنند بسیار بهتر می‌توان موضوع را مدیریت و کنترل کرد.

محدودیت در تولید و واردات سموم شیمیایی به دلیل شرایط تحریمی

با شروع مجدد تحریم‌های بین المللی از سال 1397، واردات و صادرات برخی اقلام با محدودیت هایی روبه‌رو شد. درآمدهای ارزی کشور نیز تحت الشعاع همین موضوع قرار گرفت و دولت در تأمین منابع ارزی برای تأمین برخی کالاها با مشکلاتی مواجه شد. طبق اعلام مسئولان سازمان حفظ نباتات، ماده مؤثره تولید سموم شیمیایی مورد استفاده برای کنترل آفت ملخ صحرایی نیز وارداتی بوده و از خارج از کشور تأمین می‌شود که به دلیل مشکلات ناشی از تحریم و عدم تخصیص ارز چه ترجیحی و چه نیمایی، تولید سموم شیمیایی با محدودیت مواجه شده است. یکی از فرمولاسیون‌های مؤثر در کنترل این آفت با توجه به ویژگی‌های خاص آن که یکی از مهم ترین آن عدم نیاز یا نیاز خیلی کمتر به آب است، سمومULV (محلول پاشی به روش حجم بسیار کم ذرات) هستند که در حال حاضر دانش فنی آن در ایران نیست و تمام وارداتی است. اهمیت این امر بیشتر از آن جهت است که تکثیر و افزایش هجوم ملخ‌های صحرایی غالبا در مناطقی (مراتع و بیابان‌ها و مناطق دوردست) است که تأمین آب در آنجا بسیار دشوار است و وجود سموم شیمیایی با فرمولاسیون ULV می‌تواند این محدودیت را رفع کند. همچنین سموم با فرمولاسیون ULV به دلیل روغنی بودن، از قابلیت ماندگاری بیشتری در درجه حرارت بالا برخوردارند.

با وجود این، هنوز اقدام مشخصی برای تأمین منابع ارزی جهت واردات سموم با این فرمولاسیون صورت نگرفته است که در صورت تداوم این وضعیت، احتمال کمبود در تولید سموم شیمیایی برای مبارزه با ملخ‌های صحرایی وجود دارد. همچنین در صورتی که منابع ارزی برای واردات این سموم برخلاف سالیان گذشته که با ارز ترجیحی بود، این بار از نوع ارز نیمایی باشد، یقینا قیمت سموم شیمیایی افزایش خواهد داشت. لذا لازم است دولت برای گذران بحران فعلی در کوتاه مدت، در صورت امکان و اعمال نظارتهای دقیق و کامل، از ارز ترجیحی برای واردات سموم شیمیایی با فرمولاسیون ULV بهره ببرد و برای حل این معضل در بلندمدت، به فکر تدوین برنامه مشخصی به منظور استفاده از ظرفیت شرکتهای دانش بنیان در تولید سموم شیمیایی مورد نیاز با فرمولاسیون ULV باشد.

نداشتن طرح جامع مشخص پیشگیری و مبارزه در ابعاد ملی و بین المللی

یکی دیگر از چالش‌های موجود، فقدان طرح با برنامه جامع پیشگیری و مبارزه با ملخ‌های صحرایی در ابعاد ملی و بین المللی است که در آن چشم انداز و اهداف کلی مبارزه با این آفت مشخص شده باشد و در راستای تحقق این اهداف وظیفه نهادها و مؤسسات بین المللی و منطقه‌ای در قبال کشورها و دستگاههای اجرایی متولی در سطح ملی، نحوه نظارت بر عملکرد، زمان بندی انجام وظایف، نظام تشویق، تنبیه و مجازات متولیان و... تدوین شده باشد.

ب) چالش‌های داخلی

- عدم تأمین و تخصیص اعتبار به میزان کافی و در زمان مناسب

تأمین و تخصیص اعتبارات مورد نیاز از الزامات اصلی برای مقابله با آفت ملخ صحرایی است. این اعتبارات علاوه بر هزینه‌های جاری باید تهیه سموم شیمیایی و امکانات و تجهیزات مبارزه و جهت پرداخت هزینه‌های قبلی و آمادگی برای مراحل بعدی هجوم ملخ‌های صحرایی را پوشش دهد. ولی شواهد نشان میدهد، علی رغم تأکید سازمان حفظ نباتات، اعتبارات نه به میزان کافی و نه در زمان مناسب تخصیص داده شده‌اند. طبق اعلام سازمان حفظ نباتات حداکثر زمان مبارزه تا آخر تیرماه است، در حالی که هنوز منابع مالی مورد نیاز تأمین نشده است.

- نبود امکانات و تجهیزات مناسب کنترل ملخ صحرایی

برای مبارزه با ملخ‌های صحرایی ادوات و تجهیزات مناسب و کافی لازم است ولی شواهد نشان می‌دهد به رغم وجود برخی امکانات، به سبب گستردگی سطح تهاجم ملخ‌ها، سازمان حفظ نباتات با محدودیت‌هایی (تجهیزات قدیمی و بعضا مستعمل و مستهلک) در این امر مواجه است و همین مسئله بعضا سبب شده تا حدودی مبارزه در نقاط شروع به شکل اساسی و به میزان کافی پوشش داده نشود. یکی از مهم ترین ابزارهای لازم برای کنترل ملخ صحرایی، دستگاه‌های سمپاشی تحت عنوان ULV پاش (پاشنده سم با حجم بسیار کم) هستند. این دستگاه‌ها به سبب سطح پوشش زیاد در پاشش سم و با میزان مصرف کم سم و بدون نیاز به آب، کاربرد زیادی در مبارزه با آفت ملخ صحرایی دارند. در حال حاضر این دستگاه‌ها از کشور انگلیس وارد می‌شوند که قیمت گزافی دارند. کمبود در وسائط نقلیه حمل و نقل سموم و سمپاش‌ها که با توجه به طی مسیرهای بیابانی و صعب العبور باید از ماشین‌های به خصوصی استفاده شود، دیگر مسأله‌ای است که مبارزه با ملخ صحرایی را با محدودیت مواجه می‌کند. این وسائط نقلیه در اثر پاشش سموم زودتر فرسوده می‌شوند و نیاز به تعمیر و تعویض مجدد پیدا می‌کنند.

یکی دیگر از دستگاه‌های مورد نیاز برای سمپاشی، هواپیماها و هلی‌کوپترهای سمپاش هستند. در حال حاضر پنج فروند هواپیما در اختیار سازمان حفظ نباتات است که برای سمپاشی از آنها در مواقع لزوم استفاده می‌کند. کمبود این هواپیماها یکی دیگر از معضلات سازمان است که فرایند مبارزه با آفت را دچار مشکل کرده است. این هواپیماها در اختیار شرکت سهامی هواپیمایی خدمات ویژه است که به موجب اساسنامه مصوب سال 1358 شورای انقلاب جمهوری اسلامی ایران و با مشارکت بخش‌های خصوصی و دولتی با هدف سمپاشی، گردپاشی، بذرپاشی و کودپاشی مزارع کشور و مبارزه هوایی علیه آفات و بیماری‌های گیاهی تشکیل و در سال 1382در اجرای مصوبه هیئت وزیران در شمار شرکت‌های زیر مجموعه شرکت مادر تخصصی خدمات کشاورزی وزارت جهاد کشاورزی قرار گرفت. محل این شرکت در استان قزوین است. این شرکت در سال 1391، در ازای بدهی‌های دولت و در قالب اصل چهل و چهارم قانون اساسی به شهرداری قزوین واگذار شده بود که به دلیل برخی مشکلات و با رضایت طرفین، قرارداد واگذاری اقاله و در سال 1393 و با تصویب هیئت وزیران مقرر شد به شرکت مادر تخصصی خدمات کشاورزی مسترد شود. ولی از آنجایی که هنوز مالکیت شرکت هواپیمایی به صورت قطعی مشخص نیست که آیا در دست وزارت جهاد کشاورزی یا شهرداری قزوین است، فرایندهای مبارزه با آفات را با اختلالاتی مواجه کرده است.

- صعب العبور بودن برخی مناطق برای پایش، دیده بانی و مبارزه

یکی دیگر از مهم‌ترین چالش‌های انجام عمل دیده‌بانی توسط کارشناسان، صعب العبور بودن برخی کانون‌های فعالیت ملخ‌های صحرایی است. این امر سبب شده که دیده‌بانان در بیشتر مواقع با پای پیاده از شیبهای تند و ارتفاعات کوهها رفت و آمد داشته باشند. با وجود این احتمال دارد که برخی کانون‌های آلوده در اثر سختی مسیر، از شناسایی باز بمانند که خود دریچه تهدید تهاجم ملخ‌ها از آن مناطق را باز می‌گذارد. همچنین در برخی مواقع دیده بانان با آسیب‌ها و جراحات جسمی مواجه شده اند.

- ضعف نظارتی بر عملکرد دستگاه‌های متولی کنترل و مبارزه در ابعاد مختلف

نظارت و پیگیری یک ابزار مدیریتی است که اگر در تمام دستگاههای اجرایی کشور به صورت دقیق و مستمر بر نحوه عملکرد خود و زیردستان اعمال شود، خیلی از مشکلات یا پیش نمی‌آید و یا حل می‌شود. در خصوص مبارزه با ملخ‌های صحرایی نیز دستگاه‌های متعددی در سطوح مختلف کشور دخیل هستند که هر کدام براساس اختیارات قانونی خود باید نظارت صحیعی بر عملکرد دستگاههای متولی داشته باشند. استمرار و تکرار چالش‌هایی که امروزه در مبارزه با ملخ‌های صحرایی کشور با آن مواجه است، تا حدودی نشان از ضعف نظارتی دستگاه‌های بالادستی دارد. سازمان حفظ نباتات و ادارات تابعه در سطح استان و شهرستان به لحاظ قانون، در خط مقدم مبارزه با ملخ‌های صحرایی هستند، ولی نظارت مستقیم و مستمر بر عملکرد این سازمان از وظایف وزارت جهاد کشاورزی به عنوان دستگاه بالاسری این سازمان است که از یک سو هم برطرف کننده مشکلات آنها باشد و هم اگر ضعفی در عملکرد این سازمان وجود دارد، پیگیری و مجازات شوند. از طرفی دیگر سازمان حفظ نباتات باید بر عملکرد ادارات تابعه در سطح استان و شهرستان نظارت قوی و مستمر داشته باشد. کمبود یا ضعیف و فرسوده بودن امکانات و تجهیزات مبارزه با ملخ‌های صحرایی در ادارات استانی و شهرستانی شاهدی بر این مدعاست که این نظارت چندان کامل انجام نمی‌شود. همچنین مجلس شورای اسلامی باید نظارت بیشتری بر میزان و زمان تخصیص اعتبارات مورد نیاز و عملکرد آن داشته باشد. حال اینکه سازمان حفظ نباتات همواره از کمبود اعتبارات به ویژه تخصیص قطره چکانی و به موقع نبودن اعتبارات شکایت داشته است.

اقدامات و راهکارهای پیشنهادی در بهبود کنترل ملخ صحرایی

هجوم طغیانی ملخ‌های صحرایی در دو سال گذشته، در سال جاری و به احتمال زیاد در چند سال آتی، لزوم پیش آگاهی و پیش بینی به موقع و برنامه ریزی برای پیشگیری و مبارزه کافی با این آفت خطرناک را بیش از پیش نمایان می‌سازد. به منظور رفع چالش‌های موجود در تحقق این امر، راهکارهایی شناسایی شده است که در ذیل به آنها اشاره می‌شود. امید است با کاربست صحیح، منطقی و به موقع این راهکارها بخشی از مشکلات این موضوع مرتفع شود.

1. تأمین اعتبارات مورد نیاز جهت پیشگیری و مبارزه با هجوم ملخ صحرایی به میزان کافی و در زمان مناسب (حداکثر تا تیرماه 1399) توسط سازمان برنامه و بودجه کشور، مهم ترین راهکار در تسریع و تسهیل کاهش جمعیت ملخ‌های صحرایی و به تبع آن کاهش خسارات وارده بر عرصه‌های طبیعی و کشاورزی است.

2. همان گونه که اشاره شد، یکی از معضلات، محدودیت در تأمین و تولید سموم شیمیایی مختص کنترل آفت ملخ صحرایی و ابزار و ادوات سمپاشی مخصوص است. از این رو به نظر می‌رسد با همکاری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و فراهم سازی بسترهای لازم برای مشارکت شرکتهای دانش بنیان علاقمند در تولید سموم تکنیکال شیمیایی، تجهیزات مورد نیاز اعم از سمپاشهای ULV پاش و همچنین عوامل بیولوژیک کنترل کننده گونه‌های مختلف ملخ می‌توان از این تهدید به عنوان فرصت استفاده کرد.

3. تهیه و تدوین یک روش شناسی توافق شده بین کشورهای درگیر برای ارزیابی تأثیرات اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی تهاجم‌های ملخ‌های صحرایی به اراضی کشاورزی و طبیعی توسط مقامات مختلف ذیربط، به عبارتی یک چارچوب مداخله جهانی که به ارزیابی‌های مؤثر از پیامدهای مستقیم و غیرمستقیم اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی تهاجمات ملخ صحرایی و عملیات مبارزه می‌پردازد، تهیه شود.

4. کوتاهی یا کم کاری برخی کشورهای همسایه در کنترل و مبارزه کافی با ملخ‌های صحرایی را می‌توان از طریق دیپلماسی و مذاکره با نمایندگی ایران در سازمان خواروبار جهانی (فائو) و وزارت امور خارجه پیگیری کرد تا برای کنترل طغیان‌های احتمالی این ملخ‌ها در سال‌های آینده، اقدامات جدی و مبارزه فعالانه تری از سوی کشورهای همسایه به ویژه عربستان صورت گیرد. همچنین اگر مذاکراتی با دبیرخانه اجرایی کمیسیون کنترل ملخ‌های صحرایی فائو در جنوب غرب آسیا (SWAC) در خصوص انتقال مقر این کمیسیون به پایتخت ایران صورت گیرد، هم از نظر کمک‌های اعتباری و تجهیزات لازم، تسهیل و تسریع خواهد شد و هم از نظر تقویت وجهه بین المللی کمک کننده است.

5. با توجه به اینکه عمده اعتبارات مبارزه با آفات عمومی و همگانی از اعتبارات استانی تأمین می‌شود و فقط در مواقع لزوم از اعتبارات محل مواد (10) و (12) قانون تشکیل سازمان مدیریت بحران استفاده می‌شود، ولی به نظر می‌رسد استانداری‌ها در نحوه تخصیص این اعتبارات به درستی عمل نمی کنند، لذا پیشنهاد می‌شود اعتبارات مبارزه با آفات عمومی و همگانی در قوانین بودجه سالیانه از تقسیم بندی استانی به حالت ملی تغییر یابد.

6. ساخت و تجهیز آمادگاه‌های جدید در مراکزی که کانون دائمی هجوم ملخ‌های صحرایی هستند به ویژه در جنوب استان کرمان، سیستان و بلوچستان و هرمزگان یکی از اقداماتی است که می‌تواند در کنترل سهل‌تر و سریعتر ملخ‌های صحرایی کمک شایانی کند. البته به شرط اینکه هم آمادگاه‌های ساخته شده قبلی و هم جدید، تحت نظارت مستقیم سازمان حفظ نباتات باشند. همچنین سعی شود آمادگاه‌های جدید نزدیک به مراکز اصلی مبارزه باشند. در بیشتر کشورهای درگیر با آفت ملخ صحرایی از جمله سودان، اتیوپی و اریتره آمادگاه‌ها نزدیک به مراکز اصلی هستند.

7. با توجه به حضور ملخ‌های صحرایی در سال‌های آتی از یک سو و ضرورت حفظ و نگهداری تجهیزات آمادگاه‌ها از سوی دیگر، لازم است اعتبار مشخصی همه ساله در قانون بودجه برای تجهیز، تعمیر و نگهداری آمادگاه‌ها در نظر گرفته شود.

8. تشویق و حمایت وزارت جهاد کشاورزی و سازمان حفظ نباتات از انجام مطالعاتی در زمینه‌های بهبود تکنیک‌های عملیاتی نظارت و کنترل ملخ صحرایی؛ توسعه روش‌های کنترل جایگزین؛ درک بهتر از پویایی جمعیت ملخ صحرایی در فاز انفرادی؛ نقش تغذیه‌ای ملخ‌های صحرایی به عنوان خوراک دام و طیور و تعیین تأثیرات کلی تهاجم ملخ صحرایی در اقتصاد کشورهای آسیب دیده.

9. پرداخت بدهی‌های مربوط به حق عضویت‌های ایران به مجامع بین المللی ملخ صحرایی از جمله کمیسیون DLCC و SWAC برای جلوگیری احتمالی از اخراج ایران از عضویت در این مجامع و عدم امکان استفاده از کمک‌های فنی و اعتباری فائو.

در پایان پیشنهاد اصلی این است که طرح جامع کنترل و مبارزه مستمر با ملخ‌های صحرایی با همکاری تمامی دستگاههای دخیل در این امر تهیه و تدوین شود که در برگیرنده همه ابعاد ملی و بین المللی و با در نظر گرفتن الزامات مالی، مدیریتی، فنی و نظارتی مطلوب باشد تا نقشه راه میان مدت و بلندمدت جهت جلوگیری و مبارزه با این آفت در ابعاد ملی و بین المللی پیش بینی شود.