به گزارش مشرق، علاوه بر آثاری که تحریم‌ها بر اقتصاد ایران داشته است، شیوع ویروس کرونا و کاهش سطح صادرات غیرنفتی کشور به مهم‌ترین عامل افزایش نرخ ارز در سال جاری تبدیل شد.
صادرات غیرنفتی ایران در سال 98 معادل 41 میلیارد و 300 میلیون دلار بوده است در حالی که این رقم در 6 ماه اول سال جاری معادل 13.5 میلیارد دلار بوده است. طبق اعلام بانک مرکزی از مجموع 85 میلیارد و 610 میلیون دلار صادرات غیرنفتی در سال 97 و 98 بالغ بر 27 میلیارد دلار در چرخه اقتصادی کشور قرار نگرفته و درواقع در قالب خروج سرمایه از کشور خارج شده است که بخش عمده آن در سال 97 بوده است.
بیشتر بخوانید:
بورس در یک سال اخیر چقدر رشد داشت؟
در سال 97 در 6 ماه اول نرخ ارز روندی صعودی داشت و حتی در اوایل مهر ماه به 19 هزار تومان رسید اما با اقداماتی که انجام شد بهای ارز در سطح 12 هزار تومان کنترل شد. در سال 98 و تا آبان ماه همان سال بازار ارز باثبات بود اما از آذر ماه به‌تدریج بهای ارز افزایشی شد و به 12 هزار و سپس 13 هزار تومان رسید و در نهایت در پایان سال 98 در سطح 15 هزارتومان قرار گرفت.
شیوع ویروس کرونا و کاهش فعالیت‌های اقتصادی موجب کاهش صادرات غیرنفتی ایران و ادامه افزایش بهای ارز شد به‌طوری که در روز گذشته نرخ ارز در بازار آزاد به 31 هزار تومان رسید.
* جبران کاهش صادرات غیرنفتی با ایفای 8 میلیارد دلار از تعهدات ارزی
همانطور که گفته شد صادرات غیرنفتی ایران در 6 ماه اول امسال 13.5 میلیارد دلار بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل 7 میلیارد دلار کاهش نشان می‌دهد. اما اخیرا رئیس کل بانک مرکزی از بازگشت 8 میلیارد دلار از 27 میلیارد دلار تعهد ایفا نشده خبر داد. بنابراین ارز حاصل از صادرات غیرنفتی در مجموع معادل 21.5 میلیارد دلار بوده و میزان صادرات غیرنفتی در 6 ماه نخست سال 98 معادل 20 میلیارد و 948 میلیون دلار بود است.
در این صورت میزان درآمدهای ارزی که از سوی بانک مرکزی قابل مدیریت بوده است، در 6 ماه اول سال جاری بیش از رقم سال گذشته بوده است. اما چه اتفاقاتی موجب افزایش قیمت ارز در 7 ماهه سال جاری شده است؟
از اتفاقاتی که در شرایط فعلی موجب افزایش قیمت ارز شد در کنار کاهش حجم صادرات غیرنفتی، کاهش سرعت تسویه معاملات بوده است. یعنی درست است که میزان صادرات غیرنفتی در 6 ماه اول امسال 13.5 میلیارد دلار بوده اما میزان ارز دریافت شده توسط صادرکنندگان به دلیل کاهش سرعت تسویه معاملات، کمتر از این رقم بوده است.
*تاثیر کوتامدت ایفای تعهدات ارزی بر بازار ارز
از طرف دیگر باوجود اقدام درست بانک مرکزی مبنی بر الزام صادرکنندگان به ایفای تعهدات ارزی آنها، به دلیل اینکه بخش عمده این ارزها در سال‌های 97 و اوایل سال 98 توسط صادرکنندگان مصرف شده است، صادرکننده برای ایفای تعهد خود مجبور به خرید ارز از بازار آزاد شد. همین مساله موجب افزایش تقاضای ارز در بازار شد.
هر چند که این ارز جمع‌آوری شده از بازار دوباره به چرخه اقتصادی باز می‌گردد اما مساله تفاوت این بازارهاست. یعنی صادرکننده از بازار آزاد ارز را خریداری کرده اما مصرف این ارزهای جمع آوری شده در نهایت برای اموری مانند واردات اختصاص خواهد یافت. پس فرآیند ایفای تعهدات ارزی صادرکنندگان فشاری را به بازار ارز وارد کرده و خواهد کرد.
* نقش بازار فردایی هرات در افزایش قیمت ارز
در کنار اینها و اختلالی که آمریکایی‌ها در کانال مالی ایران و عراق به وجود آورده‌اند، فعال شدن بازارهای فردایی در خارج از مرزهای ایران به عنوان یکی از عوامل افزایش نرخ ارز قابل ارزیابی است.
بعد از شکل‌گیری فضای تحریمی بازارهای ارزی و کانال‌های نقل و انتقالات ارزی و معاملات ارزی در چند منطقه به‌وجود آمد.
این بازارها، سلیمانیه عراق، دوبی امارات و هرات افغانستان بود. مهاجران افغان و نیاز آنها به تبدیل ریال به ارز در کنار مبادلات مالی بین ایران و افغانستان باعث شکل‌گیری بازار ارزی هرات شد اما این بازار به تدریج به سمت معاملات فردایی رفت.
معاملات فردایی، معاملاتی است که خریداران و فروشندگان با قیمت امروز، برای پرداخت ارز در پایان روز یا فردای آن روز انجام می‌دهند. البته برخی شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی معاملات آتی را برای بازه‌های زمانی بیشتر (از یک هفته تا چند ماه) هم انجام می‌دهند که البته این نوع معاملات معمولا در بازار فردایی ایران انجام نمی‌شود.
پیش‌تر و با فعال بودن کانال مالی دوبی، تاثیر نرخ در بازار ارز هرات برای بازار داخلی بسیار اندک بود و بیشتر این بازار نقش پیش‌بینی نرخ درهم دوبی را برای بازار داخلی ایفا می‌کرد. اما با کاهش صادرات غیرنفتی و کاهش نقل و انتقالات از کانال دوبی، کانال ارزی هرات نقش پررنگ‌تری برای بازار ارز ایران به وجود آورده است.
بازار هرات به لحاظ زمانی زودتر از بقیه بازارها باز می‌شود و به خاطر مراودات اجتماعی و ارتباطات فرهنگی آثار گسترده‌تری برای بازار ارز کشور به‌وجود آورده است.
* مهاجرت دلالان ارز از سبزه‌میدان به هرات
معاملات فردایی در بازار هرات سهم عمده معاملات ارزی در این بازار را دارد و معمولا ریال با دلار آمریکا و واحد پول افغانستان (افغانی) معامله می‌شود. پیگیری‌ها نشان می‌دهد برخی دلالان ارز در سبزه میدان که چند سال اخیر قادر به ادامه فعالیت در این منطقه نبودند، به بازار هرات رفته و معاملات فردایی را در آن بازار توسعه داده‌اند.
بازار هرات همیشه یک بازار پیش‌گشایش بود تا زمانی که بازار دوبی و درهم باز شود. اما مدتی است بازار فردایی هرات قیمت درهم را بالا می‌برد و این مساله را از سطح بازار داخل فراتر برده است.
برخی کارشناسان و فعالان بازار ارز معتقدند علاوه بر کاهش حجم صادرات غیرنفتی ایران در 6 ماهه اول امسال و کاهش سرعت تسویه در معاملات، فشار زیادی از ناحیه بازار ارز هرات به بازار داخل منتقل می‌شود و این یکی از عوامل افزایش قیمت ارز در روزهای اخیر است. اگرچه این عامل، اساسی‌ترین نقش را در افزایش نرخ ارز ندارد، اما در دوره‌های بحرانی می‌تواند به یکی از عوامل تاثیرگذار تبدیل شود.
پیگیری‌های خبرنگار ما نشان می‌دهد برخی کارشناسان اقتصادی و ارزی پیشنهاد تاسیس بازار رسمی معاملات آتی ارز را به بانک مرکزی و دولت ارائه کرده‌اند اما این پیشنهاد مورد موافقت مقامات دولت قرار نگرفته است.
به اعتقاد این کارشناسان یکی از راه‌های اصلی مدیریت بازار ارز مدیریت بازار فردایی، نه از طریق حذف بازار فردایی، بلکه راه‌اندازی بازار رسمی معاملات فردایی در قالب بازار معاملات آتی ارز است.
با این وجود در نهایت راهکار اصلی برای کنترل بازار ارز، کاهش فشار تقاضا و افزایش منابع برای تامین نیازهای ارزی کشور است و این سوال بی‌پاسخ همچنان باقی ست که چرا مسیرهای تنفس ارزی کشور در دوره قبلی تحریم‌ها به خصوص در شرق دور در دوره جدید تحریم‌ها مورد استفاده قرار نمی‌گیرند. چرا که بازارهایی مانند بازار هرات که بازار چندان عمیقی نیز محسوب نمی‌شوند تنها در صورتی می‌توانند روی قیمت ارز تاثیرگذار باشند که فرآیند تامین نیاز ارزی با فشار زیادی مواجه بوده و از قدرت بازار داخلی در تامین نیازها کاسته شده باشد.