به گزارش مشرق، ایران کانون ارادتمندان ائمه اطهار علیهم السلام است؛ این را کسانی گفته‌اند و می‌گویند که چند تا که نه، صدها پیراهن بیشتر از ما پاره کرده‌اند و حتی امروز در بهترین دانشگاه‌های جهان تدریس می‌کنند. در این سرزمین درست زمانی که بعضی‌ها از درد کرونا و گرفتاری به خود می‌پیچند، نزدیکان و دوستانشان دست حاجت به سوی ائمه اطهار و امام‌زاده‌های ایشان علیهم السلام دراز می‌کنند و حاجت‌روا می‌شوند. بگذریم که کم نیستند آدم‌هایی که حتی در مواقع خوشی و رفاه حال هم خلوتشان را در گوشه زیارتگاه‌ها و حرم آل عبا علیهم السلام می‌گذرانند. حتی در همین تهران هم با وجود دغدغه‌ها و مشکلات خاص پایتخت‌نشینی، نماد کوچکی از این ارادت را می‌بینیم.
حرم مطهر امامزاده اسماعیل علیه السلام، یکی از نواده‌های امام زین‌العابدین علیه السلام، جایی در اطراف تهران نیست. شما در متن پایتخت شلوغ و پر رفت و آمد ایران، به جایی می‌رسید که هوایش، ظاهرش، پرنده‌هایش و حتی آدم‌هایش از جنس دیگری هستند. این است که ایمان و ارادت ایرانی، ضرب‌المثل عالم و آدم است. حتی در روزهایی که ویروس کرونا دامان اقتصاد و زندگی‌های مردم را گرفته، همین حرم امن بهترین مکان برای آن است که چند دقیقه‌ای روح و جان خود را در فضای ملکوتی آن صفا بدهیم و راه‌حل گرفتاری و بیماری را از خدا بخواهیم.
در گفتگویی که با دکتر مرضیه صادقی، پژوهشگر دینی و استاد حوزه و دانشگاه، انجام داده به بررسی بخشی از تاریخچه و سبک زندگی امامزاده اسماعیل علیه‌السلام از نوادگان محترم امام سجاد علیه السلام پرداخته شده است. آن طور که این محقق توضیح می دهد، امامزاده اسماعیل علیه السلام، از نوادگان امام زین‌العابدین علیه السلام است و تاریخ وفات ایشان، سال ۸۵۰ هجری قمری ثبت شده است. شجره‌نامه این سید بزرگوار در داخل حرم آن حضرت بر روی تابلوی بزرگی نوشته شده است: «اسماعیل بن ابراهیم بن موسی بن عبداللطیف بن مرتضی بن شرف‌الدین علی بن فخرالدین حسن بن علاءالدین مرتضی بن فخرالدین حسن بن جمال‌الدین محمد بن حسن بن ابی زید بن قاضی علی الهادی بن ابی زید بن علی الکیاکی بن عبدالله بن قاضی القضات شرف‌الدین ابراهیم بن اسماعیل المنقدی بن جعفر صمع بن عبدالله بن شرف الاشراف بن ابی عبدالله الحسین الاصغر بن السجاد بن الامام الحسین بن علی بن ابیطالب علیهم السلام». درواقع امامزاده اسماعیل علیه السلام از نوادگان امام زین‌العابدین علیه السلام است که جزء سیدهای بزرگوار و صاحب کرامت به حساب می‌آید.
بهانه بی بهانه
گاهی افراد برای سفر معنوی و حضور در امامزاده‌ها و بقاع متبرکه دنبال دلیل و بهانه هستند. آیا زیارت لزوماً دلیل می‌خواهد؟
هر سفری بهانه‌ای می‌خواهد. اما نباید سفر را لزوماً به مفهوم خروج از شهر و روستای محل زندگی تعبیر کرد. به نظر ما یک روز حضور خالصانه در حرم مطهر نواده امام زین‌العابدین علیه السلام هم برای خودش سفر است. پس باید دنبال بهانه بگردیم.
بهانه می‌تواند یک روز فرار از خستگی‌های دنیای مادی و نگرانی‌ها از ویروس کرونا یا تغییر دادن روحیه خانواده یا رسیدن به آرامش خاطر و یا درنهایت هر چیزی باشد که شما دوست دارید. به هر حال هر کسی با بهانه یا بی بهانه مهمان سفره کرم این خاندان بزرگ و بزرگوار می‌شود.
سیدی از آل طاها علیهم السلام
شاید مردم تهران بارها نام و تابلوی حرم مطهر امامزاده اسماعیل علیه السلام را دیده باشند. برای آشنایی بیشتر با این امامزاده عظیم‌الشأن خوب است مروری بر زندگی آن حضرت داشته باشیم.
امامزاده اسماعیل علیه السلام، از نوادگان امام زین‌العابدین علیه السلام است و تاریخ وفات ایشان، سال ۸۵۰ هجری قمری ثبت شده است.
شجره‌نامه این سید بزرگوار در داخل حرم آن حضرت بر روی تابلوی بزرگی نوشته شده است: «اسماعیل بن ابراهیم بن موسی بن عبداللطیف بن مرتضی بن شرف‌الدین علی بن فخرالدین حسن بن علاءالدین مرتضی بن فخرالدین حسن بن جمال‌الدین محمد بن حسن بن ابی زید بن قاضی علی الهادی بن ابی زید بن علی الکیاکی بن عبدالله بن قاضی القضات شرف‌الدین ابراهیم بن اسماعیل المنقدی بن جعفر صمع بن عبدالله بن شرف الاشراف بن ابی عبدالله الحسین الاصغر بن السجاد بن الامام الحسین بن علی بن ابیطالب علیهم السلام».
درواقع امامزاده اسماعیل علیه السلام از نوادگان امام زین‌العابدین علیه السلام است که جزء سیدهای بزرگوار و صاحب کرامت به حساب می‌آید.
بنای حرم مطهر
سؤال دیگری که شاید ذهن مردم و زائران را درگیر کند، این است که چرا حرم مطهر امامزاده اسماعیل علیه السلام در محله‌ای در وسط تهران قرار گرفته است؟
این موضوع به دلیل قدمت تاریخ دفن امامزاده اسماعیل علیه السلام است. چون زمانی که ایشان در این دنیا زندگی می‌کرده و از دنیا رفته است، سال‌ها از زمان ما فاصله دارد. آن زمان تهران به شکل و شلوغی امروزی نبود و در آن محل احتمالاً خانه‌های چندانی نبوده.
بنای بقعه امامزاده اسماعیل علیه السلام، در زمینی به مساحت ۲۵۰ مترمربع، به صورت چهار ضلعی بر پایه هجده ستون ساخته شده است. دیوارهای حرم از داخل، تا نیمه با سنگ پوشیده شده و ضریح فلزی در وسط حرم، با شعرهای مذهبی و کتیبه‌های قرآنی و تذهیب شده محل زیارت ارادتمندان اهل بیت علیهم السلام است.
گنبد کوچک این بنا با کاشی‌های کوچکی به رنگ سبز و لاجوردی پوشانده شده و دور تا دور پایین گنبد هم کتیبه‌ای با آیات قرآن قرار گرفته است.
در این بقعه متبرکه، دو ایوان ستون‌دار وجود دارد که دیوارهای آن با کتیبه‌های تذهیب شده و کاشی‌کاری تزیین شده است.
با این توضیحات، قدمت بنای حرم مطهر امامزاده اسماعیل علیه السلام به چه زمانی مربوط است؟
قدمت بنای امامزاده اسماعیل به حدود یک‌صد و پنجاه سال قبل می‌رسد که در سال‌های اخیر بازسازی شده است. البته نمای بیرونی حرم، از شصت سال قبل تا به حال هیچ تغییری نکرده و فقط ترمیم شده و کتیبه‌ها و تزئینات داخلی هم با وجود بازسازی‌های چندباره، به همان شکل ابتدایی خود باقی مانده است.
به عنوان مثال، در گذشته زمین‌های اطراف این حرم مطهر، قبرستان بوده که بعد از مدت‌ها به مخروبه تبدیل شد. حدود سال ۵۰ شمسی بود این آثار مخروبه، ترمیم شد و به پارک زرگنده، یعنی همین فضای سبز اطراف حرم مطهر، با انواع درخت‌های چنار و کاج و همچنین چمن‌کاری و گل‌کاری تبدیل شد.
بعدها، در حدود سال ۵۸ شمسی، یک‌بار دیگر حرم مطهر امامزاده اسماعیل علیه السلام ترمیم شد و در همین زمان بود که زمین کوچک ۱۴۰ مترمربعی آن به بیشتر از شش هزار مترمربع گسترش پیدا کرد.
طرح جامع بهبود وضع حرم مطهر
با این وجود حضور حرم امامزاده در میان خانه های مردم برکت‌های زیادی برای کل تهران و به‌خصوص آن محل دارد.
بله. اما برای اینکه زائرین آن حضرت با مشکلی برای زیارت مواجه نباشند، طرح جامع حرم مطهر امامزاده اسماعیل علیه السلام در حدود هفت سال قبل انجام شد؛ در این طرح، دو بخش زیارتی و عبادتی در زمینی حدود ۴۳۰ مترمربع آماده شد تا عبادت و زیارت زائری باعث زحمت زائرین دیگر نباشد.
یک نیم طبقه هم در حدود ۳۵۰ مترمربع بالای بقعه ساخته شده که با توجه به کمبود فضای آموزشی و کتابخانه‌ای، به عنوان کتابخانه مورد استفاده قرار گرفته است. یک مسجد در سه طبقه، در کنار حرم مطهر امامزاده اسماعیل علیه السلام قرار دارد که فضای شبستان مردانه مسجد بیش از ۴۰۰ مترمربع و نیم طبقه هم شبستان زنانه دارد.
مراسم غبارروبی
به هر حال این حرم مطهر در جایی میان شهر تهران با این حجم تردد و شلوغی قرار دارد. آیا مراسم غبارروبی حرم به طور مرتب انجام می‌شود؟
بله. مراسم غبارروبی امامزاده اسماعیل علیه السلام به طور معمول و مستمر به صورت ماهانه انجام می‌شود. البته فاصله‌های زمانی انجام مراسم غبارروبی تا اندازه‌ای به حجم نذورات مردمی بستگی دارد و در بعضی از بقاع متبرکه به دلیل حجم نذورات مردمی این کار زودتر انجام می‌شود.
به طور معمول هم نذورات مردمی که در داخل ضریح متبرکه ریخته شده، با حضور نماینده اداره اوقاف جمع‌آوری و شمارش می‌شود و بعد از تهیه صورت جلسه، به حساب جاری حرم مطهر در بانک واریز می‌شود.
عزاداری‌ها و جشن‌های مذهبی
این روزهای کرونایی را نگاه نکنید که تجمع ممنوع است. روزهای عزاداری یا سالگرد میلاد هر یک از ائمه معصوم علیهم السلام می‌شود، جمعیتی از مردم از مناطق گوناگون تهران و شهرهای دیگر، به زیارت امامزاده اسماعیل علیه السلام می‌آیند.
در بین همه این مراسم، مراسم عزاداری حضرت سیدالشهدا امام حسین علیه السلام در روزهای ماه محرم جایگاه خاصی دارد. روز عاشورا که می‌رسد، دسته‌های عزاداری از محله‌های گوناگون تهران مثل قلهک، دولت، یخچال و... به سمت حرم مطهر می‌روند. در این میان، دسته عزاداری محله زرگنده میزبان مردم عزادار است.
درخت کهن‌سال
بعضی از مردم قدیمی محله زرگنده از وجود درختی قدیمی در نزدیکی حرم مطهر امامزاده اسماعیل علیه السلام یاد می‌کنند که آن را درخت مقدس می‌نامیدند. ماجرای این درخت چه بود؟
در انتهای کوچه قنات زرگنده، یک دیواری سنگی است با پله‌های جنوبی و شمالی. سال‌ها قبل، کمی بالاتر از انتهای همین کوچه، تک درختی کهن‌سال با تنه بسیار قطور وجود داشت. درختی قدیمی با شاخه‌های انبوه و فراوان که چند صد سال عمر داشت و ساکنان بومی زرگنده آن را درخت مقدسی می‌دانستند. به همین دلیل، مردم به شاخه‌های درهم و قوی آن درخت، پارچه‌های رنگارنگی به عنوان دخیل بسته بودند و طبیعتاً پشت هر گره، نذر و نیازهایی پنهان بود.
بعدها عده‌ای آن درخت کهن‌سال را به بهانه ساخت مدرسه، قطع کردند اما مردم، که آن درخت کهن‌سال را نماد محله زرگنده می‌دانستند، متوجه نشدند که عامل قطع درخت چه کسی یا کسانی بودند. به این صورت بود که مدرسه انوری در این محل جا خوش کرد.
از چه راهی برویم؟
متروی تهران را که سوار شوید، از ایستگاه قلهک که بیرون بیایید، نبش خیابان دکتر شریعتی هستید. به سمت شمال تهران، چند متری را که بالا بیایید، از محله قلهک به محله زرگنده می‌رسید و روبروی خیابان شهید کلاهدوز، همان سه‌راهی دولت، تابلوی علامت‌داری توجهتان را جلب می‌کند که روی آن نوشته شده: «به سمت حرم امامزاده اسماعیل علیه السلام».
مسیر تابلو را که بگیرید، به فضای سبزی می‌رسید که با مبلمان شهری و زمین بازی مخصوص کودکان تزیین شده است و در کنار آن، بقعه کوچکی با کاشی‌های سبز و لاجوردی و کتیبه‌ای قرآنی منسوب به امامزاده اسماعیل علیه السلام، از نواده‌های امام زین‌العابدین علیه السلام، دیده می‌شود.
نکته جالب اینکه از آنجا که حرم مطهر این سید عظیم‌الشأن در محله زرگنده قرار گرفته، به «امامزاده اسماعیل زرگنده» مشهور شده و نه فقط ساکنان محله زرگنده، که بسیاری از مردم تهران، از ایشان با چنین عنوانی یاد می‌کنند.