به گزارش مشرق، یکی از پرتکرارترین جملاتی که در طول دوران تحصیل شنیده‌ایم، جمله «آب، مایه حیات است» بوده است. تا پیش از سال ۹۸، کمبود جدی منابع آب از یک سو و مدیریت نامناسب این منابع از سوی دیگر زمینه ایجاد خشکسالی در کشور را پدید آورده و این مسئله را به عنوان تهدیدی امنیتی علیه کشور مطرح می‌کرد.
پس از آن و با وقوع بارش‌های گسترده در سطح کشور، برطرف شدن سایه خشکسالی همراه با سیل‌های ویران کننده شد تا ثابت شود مدیریت نامطلوب منابع آبی نقش بزرگتری از میزان بارش‌ها در رقم زدن شرایط نامناسب کشور ایفا خواهد کرد.
در همین راستا حرکت به سمت مدیریت جامع منابع آب کشور در قالب فعالیت‌های تخصصی نیاز غیرقابل انکار کشور به حساب می‌آید. در همین راستا و به منظور تبیین شرایط کنونی شرایط مدیریت منابع آب کشور به سراغ محمدرضا کاویان‌پور، رییس موسسه تحقیقات آب کشور رفتیم تا پیرامون این موضوع به بحث بنشینیم.
مشروح این گفتگو به شرح ذیل است:
*خط مشی ذی‌نفعان باید متناسب با حفظ منابع آبی تعیین شود
** مسئلۀ مدیریت منابع آب و ارتباط بین نهادهای مختلف حکمرانی یکی از مباحث مطرح شده در بحث آب است. دیدگاه شما پیرامون این نظر چیست و به نظر شما این مدل حکمرانی تا چه اندازه روی مدیریت منابع آب، تأثیرگذار است؟
کاویان‌پور: یک زمانی ما یک جامعۀ کوچک داشتیم و در این جامعۀ مصرف‌کنندگان محدودی وجود داشت و شاید یک کدخدا هم به راحتی می‌توانست وظیفه مدیریت آب را انجام دهد. در گذشته نیز این وظیفه به صورت محلی توسط میرآب‌ها انجام می‌شد اما جوامع بسیار پیشرفت کردند و الگوی روابط پیچیده شد؛ نوع محصولات، بازیگران و ذی‌نفعان در بحث بسیار متنوع شدند. هر چه موضوع پیچیده‌تر می‌شود نیازمند این هستیم که جایگاه این روابط را تبیین کنیم. از طرفی مقولۀ آب واقعاً به عنصر آب برنمی‌گردد بلکه به چرخۀ آب برمی‌گردد. وقتی ما وارد بحث آب می‌شویم باید یک چرخه را ببینیم که اکوسیستم بوده و این اکوسیستم تحت تأثیر رفتارهای انسانی درحال تغییر است. علاوه بر این مسئلۀ تغییر اقلیم، خشکسالی، تغییرات توزیع بارش و روان‌آب و تغییر الگوهای مصرفی را داریم. پس یک مسئله‌ای است که از درون درحال تغییر است و از طرف دیگر این پدیده تحت تأثیر حرکت‌های ذی‌نفعان هم قرار می‌گیرد.
** ممکن است، این مسئله حرکت ذی‌نفعان را بیشتر باز کنید؟
کاویان‌پور: درواقع ذی‌نفعان تنوعی از سازمان‌ها و دستگاه‌ها را در برمی‌گیرد. اگر مثلا وزارت راه و شهرسازی، شهری را در یک منطقه مستقر می‌کند، باید بداند که بر منابع آب آن منطقه تأثیر می‌گذارد. شاید در اثر احداث یک شهر جدید، توسعۀ بخش کشاورزی را از دست دهیم چراکه احداث شهر برای تأمین آب خود به منابع آب زیرزمینی فشار می‌آورد و در نتیجه بعد از چند سال تمام حوزه‌های کشاورزی آن منطقه از بین می‌رود. این درحالیست که در ابتدای کار، ممکن است توجهی به این بحث نداشته باشیم. درحقیقت وقتی صنعت بزرگی به یک منطقه می‌آید مثل عسلویه که روزانه ۲ تا ۳ میلیون مترمکعب مصرف آب دارد، نیروگاه‌ها و پالایشگاه‌های بزرگ که برای تولید محصول خود مصرف آب بالایی دارند و این‌گونه بر منابع تأثیر می‌گذاریم. پس مقولۀ آب به جنبه‌ها و بخش‌های مختلف ارتباط دارد. همۀ این بخش‌ها باید نتیجۀ اقدامات خود را در مقولۀ آب بررسی کنند و سپس در کنار هم هم‌زیستی مسالمت‌آمیز داشته باشند؛ از بخشی‌نگری و بخشی فکر کردن و بخشی اجرا کردن پرهیز کنند، توسعه در بخش خود را به معنای از بین بردن یک حوزۀ دیگر نبینند و بعد بتوانند در یک گفتمان مشترک تحت عنوان حکمرانی آب قرار بگیرند و وظیفۀ اصلی خود را انجام دهند.
** الان مبحثی تحت عنوان خارج شدن از بخشی‌نگری مطرح کردید. این حرف‌ها در کلام ساده است ولی اساساً آیا با این مدل سازمان‌هایی که داریم و موضع ذی‌نفعانی که به آن اشاره کردید، چنین چیزی ممکن است؟ یعنی مدل‌هایی هست که بتواند چنین عملیاتی را امکان‌پذیر کند یا صرفا یک تئوری است؟
کاویان‌پور: بالاخره بحث حکمرانی آب چیزی است که سال‌های سال در دنیا مطرح شده و کشورها هم دنبال الگوهایی برای پیاده‌سازی این حکم‌رانی‌ها هستند. در کشور ما تجربۀ این داستان در شورای ملی آب دیده شده است. در این شورا وزیر نیرو، وزیر جهاد، وزیر صمت، رئیس سازمان مدیریت برنامه‌ریزی کشور، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست و از کمیسیون‌های آب و کشاورزی مجلس و متخصصین هم دعوت می‌شود. به نظر می‌آید که این راه‌کاری است که مشابه آن در کشورهای دیگر هم وجود داشته است. در حالت کلی به نظر بنده کنار این شورا یک مجموعۀ تخصصی که بتواند خارج از دیدگاه‌های بخشی اطلاعات و تهدیدها را به شورای ملی آب ارائه بدهد، مورد نیاز است. اعتقاد ما این است که ظرفیت‌های این شورا باید تقویت شود و طیف‌های جدیدی از ذی‌نفعان و مصرف‌کنندگان هم وارد آن بشوند. در این دیدگاه، نگاه ما به سمت جوامع محلی و استفاده از ظرفیت جوامع است و رفع مشکلات هم حتما باید در نظر گرفته شود. مثال بارز هم سیل سال ۹۸ و بحران خوزستان است که علی‌رغم تمام تلاش‌هایی که دستگاه‌های اجرایی کردند، سردار سلیمانی به داستان خوزستان ورود کرد و با فراخوانی که برای تمام نیروهای بسیجی منطقه زد، همه را در قالب یک ظرفیتی آورد که بتوانند به دستگاه‌های اجرایی کمک کنند تا بحث سیل را حل شود. این تجربه خیلی دور نیست و همۀ مردم ما شاهد نتایج و دست‌آوردهای آن بودند که چگونه ظرفیت‌های محلی به دولت‌ها کمک می‌کردند و توانستند با یاری یک‌دیگر سیل که یکی از مشکلات اساسی کشور در آن زمان بود، حل و فصل شود.
*تغییر و تحول در مدیریت منابع آب، لازم توسعه کشور
**بحران سیل خوزستان در آن مقطع رفع شد اما به طور اساسی حل نشد و امسال هم شاهد آب‌گرفتگی و نبود سیستم دفع آب سطحی بودیم. عده‌ای از کارشناسان اعتقاد دارند که یک‌سری ظرفیت‌های محلی دارید که می‌توانید در بحران از آن استفاده کنید اما این نافی حل اساسی مسئله نیست. نظر شما در این‌باره چیست؟
کاویان‌پور: با توجه به مشکلات زیادی که هم از لحاظ ساختاری و منابع داریم، آب عنصری است که نمی‌توان آن را فراموش کرد و هم اکنون ما در حال استفاده از ظرفیت‌های محلی هستیم اما به نظر من این‌ها مقوله‌هایی هستند که باید به‌صورت علمی به آن نگاه کنیم. در تمام کشورهای دنیا دستگاه‌هایی داریم که وظیفۀ آن‌ها همین است که تحقیق کنند و منابع مالی و امکانات در اختیار آن‌ها قرار بگیرد و بازوی تخصصی تصمیم‌گیران مملکت بشود و یک بخشی از این‌ها حوزه‌های دانشگاهی ما هستند. در سیل سال ۹۸ هم مشاهده کردید که آقای رئیس‌جمهور یک مسئولیت را متوجه دانشگاهیان کردند که حاصل آن حدود ۶ یا ۷ هزار صفحه گزارش فنی بود که توسط تعداد زیادی از متخصصان حاصل شد. در حال حاضر اکشن پلن برخی دستگاه درخصوص پارامترهای اساسی از این گزارش‌ها بیرون آمده است. در کل ما نیاز به ظرفیت‌های تخصصی و علمی داریم؛ دیدگاه‌های خود را باید تغییر دهیم و سعی کنیم که به صورت علمی به موضوع نگاه کنیم. الان فناوری‌ها به شدت به تصمیم‌گیران برای حل مسائل خود کمک می‌کنند. حوزه‌هایی که ما در موسسۀ تحقیقات آب وارد آن شدیم و به سمت ایجاد سامانه‌هایی که بتوانند به تصمیم‌سازان و تصمیم‌گیران کمک کنند، حرکت می‌کنیم.
** با توجه به اشاره‌ای که داشتید به نظر شما مدیریت منابع آب در کشور تا چه اندازه نیازمند تغییر دیدگاه و نحوۀ مدیریت است؟
کاویان‌پور: در بحث مدیریت منابع آب، یک زمانی بود که یک نفر میرآب می‌توانست بخشی را مدیریت کند اما الان از یک جامعۀ بزرگ با بیش از ۸۰ میلیون جمعیت و نیازهای متنوع صحبت می‌کنیم؛ بنابراین این بخش هم نیاز به تغییر و تحول دارد. این تغییر و تحول در سازمان وزارت نیرو با جرقه‌ها و حرکاتی شروع شده است.
برای مثال یک دیدگاه سنتی در کشور داشتیم که حوضه‌های آبریز را به‌صورت یکپارچه نگاه نمی‌کردیم؛ مثلاً حوضۀ کرخه یا کارون که از چند استان عبور می‌کرد، هر استان یک تصمیم می‌گرفت و حوزه‌های پایین‌دست دچار مشکل می‌شدند مثل اتفاقی که برای اصفهان و زاینده‌رود افتاد که حوزه‌های بالادستی ورود کردند و ذی‌نفع شدند و بعد اتفاقاتی که به صورت بحران‌های اجتماعی در این چند سال در کشور مشاهده کردیم. پس به نظر می‌آید که ما باید دیدگاه خود را عوض کنیم و یکی همین تغییر دیدگاه از نگاه استانی به نگاه حوضه‌ای است. ذی‌نفعانی که دور این میز نشستند و راجع‌به حوضۀ آبریز و رودخانه صحبت می‌کنند، بدانند هر فعلی که هر کدام انجام می‌دهند سرنوشت چند مجموعۀ مجاور خود را تحت تأثیر قرار می‌دهند بنابراین باید به یک گفتمان مشترک برسیم که نفع همۀ ذی‌نفعان را در نظر داشته باشد.
همه توجه کنند غیر از گفتمانی که برای حل مشکل خود دارند، باید این اصل را در نظر بگیرند و آب را یک موجود زنده تلقی کرده و به آن احترام بگذارند. خب بحث قوانین و مقررات هم هست که حتما باید به آن توجه شود چراکه عامل حاکم بر روابط ما، قوانین و مقررات است که بعضاً بسیار قدیمی هستند. درحال حاضر تلاش شده است که در قانون جامع مدیریت منابع آب تغییراتی ایجاد بشود.
** قانون فعلی مرتبط با مدیریت منابع آب در کشور به پیش از انقلاب باز می‌گردد و با توجه به تقاضای محدودی که در آن زمان بوده طراحی شده است، اخیراً زمزمه‌هایی مبنی بر قانون جامع مدیریت منابع آب به گوش می‌رسد. این طرح درحال حاضر در چه مرحله‌ای قرار دارد؟
کاویان‌پور: قانون جامع مدیریت منابع آب، قانون توزیع عادلانۀ آب بود. برای مثال، امروز روستاهایی خالی از سکنه هستند که هنوز حق آب دارند و این نشان‌دهندۀ این است که هنوز در گذشته زندگی می‌کنیم اما در طی سال‌های اخیر خیلی از اصول ما تغییر کرده است. مثلا یک‌جایی که شهر نبوده حالا تبدیل به شهر شده است. بحث تغییر اقلیم را هم داریم که نه تنها در کشور ما بلکه در تمام دنیا به این مورد توجه می‌شود. به هرحال از جنبه‌های مختلف این موضوع در وزارت نیرو مورد توجه قرار گرفت و تا جایی که من می‌دانم یک تیمی روی این موضوع کار می‌کنند. نظرات کارشناسان مختلف اعم از کارشناسان وزارت جهاد کشاورزی، وزارت کشور، محیط‌زیست و بخش‌های دیگر را اخذ می‌کنند تا بتوانند در مجموعه اعمال کنند. لازم به ذکر است، مجموعۀ مورد نظر باید مجموعه‌ای از دستبرد به منابع، نحوۀ هم‌زیستی و مجاورت با منابع، حریم بستر و رودخانه به‌علاوۀ نحوۀ اقدامات حقوقی و قضایی که برای موضوع می‌توان انجام داد را شامل شود.
*الگوی توزیع بارش کشور در ۲۰ سال آینده تغییر می‌کند
** در صحبت‌ها به تغییر اقلیم اشاره کردید، با توجه به این‌که خودتان کارشناس این موضوع هستید، در مقالات این واژۀ تغییر اقلیم را به وفور می‌بینیم، منظور از این تغییر اقلیم چیست؟ یعنی از دورۀ خشکسالی وارد یک دورۀ ترسالی طولانی مدت شدیم یا خیر؟
کاویان‌پور: برای درک فیزیک قضیه بهتر است جوانان به نسل قبل خود یعنی پدران و پدربزرگان خود مراجعه کنند. چراکه تغییر اقلیم یک سیر تاریخی همراه خود دارد و در بستر زمان اتفاق می‌افتد. به‌عنوان مثال میانگین بارش این ۳۰ سال اخیر حدود ۲۰۰ میلی‌متر شده است اما در بحث تغییر اقلیم نباید متوسط این ۳۰ سال را بگیرید چراکه شاید ۲۰ سال اول یک میانگین داشته باشد و ۱۰ سال بعد میانگین متفاوتی داشته باشد.
تغییر اقلیم یک پدیدۀ دینامیک است و رفتار آماری آن هم دینامیک است و پارامترهای آماری آن با زمان تغییر می‌کند، بنابراین اگر ۵۰ سال پیش در یک منطقه یک عدد بیشینۀ بارش داشتیم الان هم نباید انتظار بیشینۀ بارش همان ۵۰ سال پیش را داشته باشیم. مطالعات زیادی در قالب مدل‌های جهانی کار می‌شود که ما در موسسۀ تحقیقات آب هم روی این مدل‌ها کار می‌کنیم. براساس اطلاعاتی که از گزارش تحلیل‌ها به دست می‌آید در حدود ۱۰۰ سال گذشته میانگین‌های دما و بارش کشور تغییر کرده است و رشد پلکانی داشتیم.
بر اساس مدل‌های کارشده در موسسۀ تحقیقات آب در افق ۲۰ سال آینده در محدودۀ کشوری خودمان افزایش دما را خواهیم داشت؛ هم‌چنین تغییرات توزیع بارش را در کشور داریم، یعنی مناطقی که در کشور جزو مناطق پربارش محسوب می‌شوند ممکن است در ۲۰ سال آینده از میزان بارش آن‌ها کاسته شود و برعکس مناطق با بارش کم به میزان بارش آن‌ها اضافه شود و تنوعی از اتفاقات در کشور بیفتد. باید به این نکته اشاره کرد که این مدل‌ها تنها پیش‌بینی است و به مرور زمان به روزرسانی هم می‌شوند.
** برخی از کارشناسان این حوزه با استناد به تفاوت بارش بین ۲ سال ۹۷ و ۹۸، به اتمام دوره خشکسالی و ورود به ترسالی اشاره می‌کنند، نظر شما چیست؟
کاویان‌پور: اگر بارش‌های ۹۹ را نسبت به ۹۸ مقایسه کنید، افت مشهودی را مشاهده می‌کنید اگر چه ممکن است میانگین ۹۹ نسبت به میانگین ۳۰ سال گذشته بالاتر باشد ولی این بیان‌کنندۀ ورود به دورۀ ترسالی نیست ولی ممکن است وارد یک نوسان اقلیمی شده باشیم.
اگر به تاریخچۀ زمین نگاه کنید دوران سرمایش و گرمایش زمین فرآیندهای بسیار زمان‌بر و طولانی بودند که ده‌ها و حتی صدها سال طول بکشند منتها ما باید واقعاً اطلاعات پیش‌رو را بررسی کنیم و براساس پیش‌بینی‌ها و افق‌ها تصمیم بگیریم. مثلا اگر پیش‌بینی کنیم تراز سطح آب دریای خزر در ۳۰ سال آینده درحال پایین آمدن است باید در گذاشتن تأسیسات و آبگیرها ملاحظه کنیم که درصورت توجه به این مطالعات در آینده کمتر دچار خسارت می‌شویم. وظیفۀ ما این است که هشدارهای لازم را بدهیم تا به تصمیم‌سازان کمک کنیم بهترین تصمیم را برای موضع خود بگیرند.
** نقش مرکز تحقیقات آب روی مدیریت منابع آب و بحث‌های پیرامون آن چیست؟
کاویان‌پور: موسسۀ تحقیقات آب قبلا نام‌هایی تحت عنوان مرکز تحقیقات آب داشته است ولی الان تحت عنوان یک موسسه در حال فعالیت است. هدف این موسسه پاسخ‌گویی به نیاز بخش صنعت آب است. در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ نهضت تأمین منابع آب پایدار داشتیم. تاریخچۀ تأمین آب در کشور، تاریخچۀ طولانی نیست و به سال ۱۳۳۰ برمی‌گردد. از زمان کم‌رنگ شدن نقش روستاها و پیشرفت جوامع شهری، نیاز به تأمین آب پایدار برای شهرها مطرح شد و بحث مخازن و ذخایر آبی مورد توجه قرار گرفت. موسسۀ تحقیقات آب در این فرآیند نقش خوبی بازی کرد. مدل بیش از ۱۳۰ پروژۀ آبی کشور در این موسسه ساخته شده است و الان هر جای کشور که بروید ردپایی از نتایج کار موسسۀ تحقیقات آب را ملاحظه می‌کنید.
منتها بعد از بحث تأمین منابع آب بحث مدیریت و سپس بحث تغییر اقلیم مطرح شد و در همین راستا ما وظایفی را در موسسۀ تحقیقات آب از این حیث دنبال می‌کنیم که این وظایف شامل بحث سازگاری با کم‌آبی، بحث منابع و تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی، مشکلات قدیمی بودن فناوری‌ها، بحث توسعۀ فناوری‌های جدید در کشور و به‌کارگیری و کمک به ایجاد تشکل‌های جوان کشور نظیر نسل دانشگاهی و شرکت‌های دانش‌بنیان است.
بحث فاضلاب نیز به عنوان مسئله بسیار مهم در دستور کار ما قرار دارد. سیستم انتقال فاضلاب درحال حاضر قدیمی است و با اتکا به منابع مالی مورد می‌توان آن را اصلاح کرد. در بحث فاضلاب دنیا به سمت استفاده از تکنولوژی‌ها و ظرفیت‌های جدید رفته است و فاضلاب به‌عنوان منبعی برای تولید آب و انرژی در نظر گرفته می‌شود. این کار در موسسۀ تحقیقات آب دنبال می‌شود. بحث استفاده از منابع آب غیرمتعارف به‌خصوص در مناطقی که آب نداریم و برای تأمین آن‌جا باید انتقال با هزینۀ بالا انجام دهیم ازجمله موارد دیگر مد نظر ماست.
کشور ما بسیار خاص است، مثلا وسط کویر بزرگ‌ترین معادن آهن پیدا می‌شود یا مثلا در سیرجان معادن آهنی در اعماق کم هست ولی آب نیست. در این شرایط مجبور می‌شوید خام فروشی کنید یا باید آن‌جا تأسیسات ایجاد کنید و برای این‌کار باید به سمت انتقال آب از بیرون حوضه به داخل حوضه رفت که مشکلات زیادی در پی دارد. در کل ما دنبال این هستیم که با استفاده از ظرفیت‌های موجود در کشور که شامل نیروی انسانی دانش است، به‌عنوان کاتالیزور وارد این قضیه شویم.
** منابع غیرمتعارف که فرمودید منظورتان بازیابی آب بود یا مخازن غیرمتعارفی مانند آب‌های ژرف؟
کاویان‌پور: مطالعاتی ابتدایی روی مخازن آب ژرف در موسسه در حال انجام است و نیاز به ظرفیت‌های مطالعاتی شدید دارد و اگر نتایج آن بیرون آمد باید بدانیم که برای پاسخ‌گویی به نیازهای نسل آینده به آن توجه شود. در کنار این‌ها ما منابع آب زیادی داریم، درواقع وضعیت ژئوفیزیکی کشور ما به گونه‌ای است که تنوعی از پدیده‌ها را داریم.
مثلا گنبدهای نمکی منحصر به فردی در کشور است که شاید در هیچ جای دنیا نباشد که از کنار آن رود بزرگ موند عبور می‌کند که منابع آب آن را شور می‌کند. از تکنولوژی‌هایی که تأثیر کمی روی محیط‌زیست دارد می‌توان استفاده کرد و منابع آب پایدار ایجاد کرد. به عنوان سخن پایانی در برنامه‌های موسسه به سمتی می‌رویم که خوشه‌های تحقیقاتی دانشگاهی را ایجاد کنیم و بتوانیم از ظرفیت‌های اعضای هیئت علمی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی استفاده کنیم تا کارهای بنیادی در کشور انجام شود.