به گزارش مشرق، محمد مهدی بازگیر خوب، پژوهشگر دفتر مطالعات دیپلماسی اقتصادی دانشگاه امام صادق علیه السلام مطلبی در مورد دیپلماسی اقتصاد نگاشته و برای انتشار در اختیار خبرنگار ما قرار داده است.
مقدمه : در شرایطی که شدیدترین تحریم ها علیه جمهوری اسلامی ایران وضع شده است ایران به منظور برون رفت از بحران تحریمی باید با ایجاد یک کلان تصویر بزرگ تجاری برای نقش آفرینی اش این مسیر را طی کند، البته این مسیر پیشتر از این و با حضور لایه های سخت امنیتی جمهوری اسلامی در منطقه به نوعی گشوده شده است.
در شرایط سنگین ترین تحریم های آمریکا از معدود کشورهایی که از ایران نفت می‌خرد سوریه است، سوریه دقیقا همان جاییست که شهید سپهبد قاسم سلیمانی با مجاهدت های خود یک عمق استراتژیک برای ایران درست کرد، عراق نیز به نحوی دیگر از مبادی فروش نفت ایران است. اما نفت همه ی ماجرا نیست، در بلندمدت گسترش حوزه نفوذ سیاسی ایران باعث ایجاد یک اقتصاد سیاسی در منطقه خواهد شد که نفوذ همه جانبه دویست ساله استعمار در منطقه را به چالش می‌کشد. ایده محور مقاومت درواقع یک حرکت با هسته سخت اعتقادی است که به گسترش حوزه سیاسی خود می‌انجامد، با رجوع به ادبیات اقتصاد سیاسی جدید حوزه‌های سیاسی بزرگتر مزایای متعددی دارند.
اول؛ نخستین مزیت داشتن یک حوزه سیاسی بزرگ این است که در حالت آرمانی و با افق بلند با کاسته شدن و محو شدن مرزهای اقتصادی میان حوزه‌های جغرافیایی منطقه، هزینه‌های تجارت کاسته شده و در عوض درآمد منطقه ما بیشتر خواهد شد. چراکه در جهان، کمتر از تجارت آزاد کامل، اندازه بازارها به اندازه حوزه‌های سیاسی آن‌هاست. با گسترش حوزه سیاسی ایران ابعاد بازار ایران نیز رو به تزاید خواهد گذاشت و بسیاری از موانع تجارت کاسته خواهد شد.
به میزانی که موانع برای عبور کالا و جریان اقتصادی و مالی برای یک بازار وسیع‌تر باشد قدرت رشدیابندگی و کسب درآمد بیشتر برای آن بازار بالاتر خواهد بود، از این لحاظ حرکت محور مقاومت برای باز کردن مرزهای بیشتر جغرافیایی یک حرکت بسیار راهبردی برای ایجاد یک بازار تمدنی بزرگ از سواحل گرم اقیانوس هند تا سواحل مدیترانه بوده است، گفته می‌شود اقتصاد ایران با یک بازار حداقل ۴۰۰ میلیون نفری در ارتباط است که شاید تنها راه برای برداشتن موانع برای گسترش این اقتصاد همین حرکت محور مقاومت بوده است.
دوم؛ در حالتی که با یک حوزه سیاسی بزرگ مواجه باشیم، هزینه سرانه هر مزیت عمومی، کاهش می‌یابد. همچنین، هزینه‌های سرانه چندین کالای عمومی با میزان جمعیت کاهش می‌یابد. یعنی هرچند که یک کشور حوزه سیاسی خود را بزرگتر کند در قبال آن قادر خواهد بود تا هزینه‌های بیشتری را برای توسعه اقتصادی خود انجام دهد. حوزه سیاسی بزرگتر یعنی فرصت برای افق دید بالاتر و جایگاهی بالاتر.
سوم؛ فشار یعنی اعمال نیرو بر یک سطح مشخص، هر چه یک سطح بیشتر شود فشار نیز کمتر خواهد شد؛ قرار گرفتن در معرض شوک‌ها برای کشورهای کوچک‌تر پرهزینه‌تر است ولی در عوض منطقه‌ای از یک کشور بزرگ که تحت تأثیر یک شوک منفی و منحصربه‌فرد منطقه‌ای قرار گیرد، با توزیع مجدد از بقیه کشور جبران می‌شود. به عبارت دیگر شوک وارد کردن به کشوری کوچک دارای دامنه اثر بزرگتری است نسبت به کشوری که حوزه سیاسی بزرگی دارد و می‌تواند شوک را از طرق مختلف رفع کند.
در این یادداشت سعی داریم به طور اجمالی به ظرفیت های اقتصادی عراق، سوریه و لبنان را به عنوان ۳ کشور محور مقاومت بررسی کنیم.
[محور مقاومت چگونه در کوران حوادث و تحولات بر قدرت خود افزود؟]
تقویت «دیپلماسی اقتصادی محور مقاومت» تداوم راه حاج قاسم
اما یکی از اقدامات مهمی که ضروریست در بُعد بلندمدتِ انتقام سخت در دستور کار قرار گیرد، تقویت «اقتصادِ محور مقاومت» است. در حال حاضر کشورهای محور مقاومت از جمله عراق و سوریه، اقتصاد ضعیفی دارند و در عمده حوزه ها نیازمند بازسازی و تقویت هستند. بهترین ضربه‌ی اقتصادی برای انتقام خون سردار سلیمانی، علاوه بر خروج امریکا از منطقه، بی اثر کردن تحریم‌ها و بهترین راه برای بی اثر کردن تحریم‌ها در بعد داخلی مقاوم سازی اقتصاد و در بعد خارجی تقویت اقتصاد محورِ مقاومت با استفاده حداکثری از ابزار دیپلماسی اقتصادی است. در این جنگ اقتصادی اگر راه و روش و منش حاج قاسم را در عرصه‌های اقتصادی ادامه دهیم بدون شک موفق می‌شویم و نقشه‌های دشمن را مثل نقشه‌های منطقه‌ای نقش برآب می‌کنیم
کشورهای عضو جبهه‌ی مقاومت وحدت و همدلی و موفقیت خود را در میدان نبرد به نمایش گذاشتند و با عقب نشاندن اسرائیل و آمریکا از مواضع منطقه‌ای و ازبین بردن شجره‌ی خبیثه‌ی داعش پیروزی و امنیت برای مردم به ارمغان آوردند بنابراین در جبهه‌ی جنگ اقتصادی هم مستلزم یک وحدت و همکاری و تلاش حداکثری هستیم تا بتوانیم اقتصاد محور مقاومت را تقویت کنیم.
مهمترین ابزاری که برای پیوستگی و تقویت کشورهای محور مقاومت باید مورد استفاده قرار گیرد ابزار دیپلماسی اقتصادی است. با آن همه دل بستن به اروپایی‌ها و تلاش برای مباحثی همچون برجام اروپایی و اینستکس، حجم صادرات غیر نفتی ایران به ۱۸ کشور اروپایی در سال گذشته تنها حدود ۴۵۰ میلیون دلار بود در حالی که صادرات غیرنفتی کشورمان به عراق در همین سال ۹ میلیارد دلار یعنی حدود ۳۰ درصد بازار این کشور رسید و این نشان میدهد مسیر رشد و پیشرفت اقتصاد و توسعه صادرات ایران در منطقه و با کشورهای دوست و همسایه از جمله محور مقاومت است و البته به اذعان مسئولین و تجار مرتبط منشاء همین ثمرات اقتصادی نیز مجاهدت و توانمدی دیپلماتیک سردار سلیمانی است.
اگر بتوانیم که اگر بخواهیم قطعا هم می‌توانیم از ابزارهای دیپلماسی اقتصادی، اقتصاد محور مقاومت را نسبت به تحریم‌های ظالمانه با روشهایی مثل تعاملات تنگاتنگ تجاری یا پیمان‌های دو جانبه‌ی پولی مقاوم کنیم و مثل سایر کشورهای شرقی از حمله روسیه، چین و ترکیه از سلطه‌ی دلار فاصله بگیرم و وابستگی خود را به آن کاهش یا ازبین ببریم بهترین انتقام را از آنان گرفته ایم و برنامه هایشان را بر هم زده‌ایم.
جمهوری اسلامی ایران نیز علیرغم حضور فعالانه در این کشورها و انجام اقدامات مختلف، طرح هوشمندانه و تثبیت شده ای در این زمینه نداشته است. لذا اقدامات انجام شده هرچند گامی رو به جلو بوده، اما نتوانسته در تقویت اقتصادی این کشورها متناسب با ظرفیت های متعددی که وجود دارد، موثر واقع شود.
یکی از دلایل این مسئله، نبود متولی مشخص و واحد در این زمینه است که باعث شده اقدامات انجام شده فاقد یک نظم و نسخ مشخص و فرماندهی یکپارچه باشد. در شرایط فعلی، این راهبرد می تواند به عنوان یکی از ماموریت های اصلی سپاه قدس جمهوری اسلامی ایران قرار گیرد و این نهاد با کمک گرفتن از سایر دستگاه های داخلی و خارجی، نقش آفرینی ویژه تری نسبت به گذشته در این امر داشته باشد.
پیشنهادهای متعددی برای اقدام هوشمندانه و منسجم در تقویت اقتصادِ محور مقاومت وجود دارد که قابل ارائه است؛ به گونه ای که همزمان با بهبود وضعیت اقتصادی این کشورها، اقتصاد ایران نیز تقویت شود و توسعه یابد. فرماندهی اقتصادِ محور مقاومت باید به گونه ای باشد که این کشورها همزمان با هم به یک قدرت منطقه ای و جهانی تبدیل شوند و این میسر خواهد بود.
در ادامه به ظرفیت های اقتصادی عراق، سوریه و لبنان برای ایران به عنوان ۳ کشور محور مقاومت خواهیم پرداخت.
اهمیت اقتصادی عراق و ظرفیت‌های این کشور
عراق در سال های اخیر به مهمترین شریک تجاری ایران در صادرات غیرنفتی تبدیل شده است. کیفیت و کمیت اقلام صادر شده از ایران به عراق به گونه ای است که ایجاد و پایداری صدها هزار شغل در ایران، وابسته به صادرات به عراق است. بررسی ها نشان می دهد میزان صادرات غیرنفتی ایران به عراق در کمترین حالت خود قرار داشته و ظرفیت این کشور در جذب کالاهای ایرانی حداقل ۲ برابر وضعیت موجود است.
هرچند که عامه مردم عراق در حال حاضر وضع معیشتی مساعدی ندارند، اما باید این کشور را جزو ثروتمندترین کشورها دانست. در ادامه برخی از منابع مهم ثروتزای کشور عراق معرفی شده است
عراق پنجمین دارنده ذخایر نفتی و سومین صادرکننده بزرگ نفت در جهان محسوب می‌شود.
عراق به دلیل عبور رودهای دجله و فرات و همچنین وجود جلگه‌های هموار و حاصلخیز پهناور در این کشور به لحاظ کشاورزی و آب غنی بوده و انتظار می‌رود در آینده نه چندان دور به یکی از تولیدکنندگان بزرگ محصولات کشاورزی در منطقه تبدیل شود.
منبع دیگر درآمد عراق خیل عظیم زوار اهل بیت علیه السلام است که از دیگر کشورها وارد این کشور می‌شوند
عراق به لحاظ ترانزیتی اهمیت فراوانی دارد؛ زیرا حلقه واصل آسیا (و به طور خاص ایران) به دریای مدیترانه و همچنین قاره آفریقا است.
ظرفیت بازار عراق بیش از ۶۰ میلیارد دلار
عراق هم اکنون وارد کننده بزرگ انواع کالاها و خدمات از اشکال ابتدایی گرفته تا کالاها و خدمات با فناوری بالا محسوب می‌شود. این کشور در سال ۲۰۱۷ میلادی ۳.۵۰ میلیارد دلار کالا و ۱۰ میلیارد دلار خدمات فنی وارد کرده است که البته رقم بسیار بالایی از واردات این کشور نیز در آمار رسمی منتشر شده از مراکز بین المللی در نظر گرفته نشده است.
بازیگران بزرگ بازار عراق
امارات، ترکیه، چین و ایران بزرگترین شرکای تجاری عراق هستند.
اهمیت انعقاد قرارداد تجارت دوجانبه با عراق
واردات ۵۰ میلیارد دلار کالا توسط عراق در کنار ۲ میلیارد دلار صادرات غیر نفتی این کشور سبب شده است که بسیاری از
کشورها بدون ترس از صدمه دیدن صنایع داخلی، متقاضی انعقاد قرارداد تجارت دوجانبه با عراق باشند. طبعا نباید انتظار
داشت که عراق بدون دریافت هیچگونه امتیازی در بازار خود را به روی شرکای تجاری خود باز کند.
در حال حاضر حدود نیمی از ترکیب کنونی صادرات ایران به عراق ناپایدار است و در آینده نزدیک ممکن است از دست برود. محصولات کشاورزی، فرآورده های نفتی و مصالح ساختمانی از جمله اقلامی هستند که عراق برای تولید آنها در داخل برنامه ریزی کرده و احتمالا در آینده نزدیک نسبت به واردات آنها سختگیری بیشتری خواهد داشت. عدم صادرات برخی از این اقلام به عراق می‌تواند مشکلات جدی برای اشتغال ایرانیانی که در این حوزه فعالیت میکنند ایجاد کند. به همین دلیل لازم است جریان صادرات به این کشور با قرارداد تجارت دوجانبه مقاوم سازی شود. هر چند که گفته می‌شود عراق به تجارت آزاد با هیچ کشوری تن نخواهد داد، اما ایران با توانمندی هایی که در ایجاد زیرساختها و صنایع مورد نیاز عراق دارد، می‌تواند یک قرارداد برد-برد با این کشور طراحی و منعقد کند. قرارداد تجارت دوجانبه حتی اگر بخشی از کالاهای صادراتی ایران به عراق را پوشش دهد، باز هم می‌تواند تاثیرگذار باشد و شرایط رقابت را برای کالاهای ایرانی بهتر کند.
لبنان و چند کارکرد ویژه این کشور برای بلوک تجاری محور مقاومت
برون سپاری سازماندهی تجاری آفریقا
نفوذ لبنانی ها در شمال آفریقا و شبکه ارتباطی آنان در این منطقه یک مزیت فوق العاده برای ایران خواهد بود، ایران می‌تواند با برون سپاری برخی وظایف تجاری خود به لبنان موجبات گشایش های اقتصادی بزرگی را فراهم آورد.
گسترش سازمان خیریه جهانی امام موسی صدر؛ یک رویکرد توسعه‌ای
یکی از بال‌های توسعه ای در میان کشورهای پیشرفته جهان سازمان های خیریه ای هستند که با ابزارهای مختلف خود بازارهای کشورهای خود را گشایش میدهند، خاصیت ها و مزایای هیبریدی این نهادها از مواردی هستند که در دیپلماسی اقتصادی ایران کمتر به آنها نگاه شده است، محور مقاومت یک مزیت فوق العاده بزرگ در این زمینه دارد، این زمینه چیزی نیست جز میراث گرانبهای امام موسی صدر که در زمینه های مختلف از جمله خیریه فعالیت دارند، به قطع میتوان گفت توسعه ایده امام موسی صدر و حمایت از نهادهایی که وی تاسیس کرد از راه های اساسی آینده اقتصاد محور مقاومت است.
میادین گازی مدیترانه؛ یک رویکرد تهاجمی
میادین گازی کشف شده در مدیترانه از موارد مهمی بوده است که در سالهای اخیر موجبات رشد انفجاری نیروی دریایی مصر و حرکت های توسعه طلبانه ترکیه در منطقه و تغییر راهبرد نیروی دریایی رژیم صهیونیستی را فراهم آورده است. هر یک از این کشورها در حال سرمایه گذاری بر روی میادین گازی مدیترانه بوده و به موازات آن نیروی دریایی خود را بروزرسانی میکنند، لبنان اما به دلیل فقدان نیروی دریایی مناسب از این کیک بزرگ بی نصیب مانده است.
با ذکر این مقدمه لازم است بدانیم که همزمان در سبد انرژی ایران دو اتفاق در حال انجام است؛ نخست اینکه تراز انرژی کشور روز به روز در حال منفی شدن است و دوم اینکه ایران نیاز دارد تا در سبد گازی اروپا نقش ایفا کند، به نظر میرسد گزینه سرمایه گذاری بر روی میادین گازی لبنان گزینه بسیار خوبی برای ایران باشد که البته به موازات آن لبنان نیاز به توسعه زیرساخت دریایی خود خواهد داشت.
بنادر لبنان؛ حریفان راهبردی حیفا و بازی با چین
چین در راهبرد تجاری خود بندر حیفا در رژیم صهیونیستی را به اجاره بلندمدت شرکت بنادر چین درآورده است، این مورد علاوه بر ذینفع کردن چینی ها در این رژیم و امکان بهره برداری سیاسی در آینده جایگاه سایر بنادر منطقه را کاهش میدهد، به نظر میرسد همکاری راهبردی با چین یا به صورت جداگانه در بنادر لبنان هم جایگاه خوبی برای محور مقاومت ایجاد کرده و هم از قدرت یابی حیفا جلوگیری شود. بنادر لبنان دسترسی زمینی بیشتری نسبت به بنادر رژیم صهیونیستی دارد. استفاده از گزینه چین این امکان را میدهد که از توسعه بندر حیفا میتوان جلوگیری نمود.
گسترش شبکه برق ایران تا سواحل مدیترانه
یکی از مزیت های ایران در عرصه زیرساختها این است که کاملا در ایجاد زیرساخت های برق خودکفا بوده و قدرت عمرانی خوبی دارد، ایران می‌تواند با گسترش شبکه برق خود تا سواحل مدیترانه مزیت ائتلاف ساز خوبی برای محور مقاومت ایجاد کند.
ادامه خط دیپلماسی عمومی شهید شاطری
بنا بر گزارشی در سال ۲۰۱۴ ایران حتی در ۲۰ کشور اول کمک کننده مالی به نوار غزه و کرانه باختری هم نیست و به صورت رسمی آمریکا رده اول کمک‌ها به فلسطین را شامل می‌شود، در لبنان نیز چنین اتفاقی تکرار می‌شود، ولی هنر شهید شاطری این بود که در بازسازی لبنان پس از جنگ به جای آنکه منابع ایران به دولت لبنان اعطا شود تا دولت لبنان وظیفه بازسازی را بر عهده بگیرد، ایران با بازوهایی مانند جهادالبنا(نسخه لبنانی جهاد سازندگی) مستقیما در بازسازی مشارکت کرده و هر جایی که بازسازی صورت میگرفت پرچم ایران افراشته میگردید، القای روانی این مسئله به شدت قوی بود.
ضعف دیپلماسی اقتصادی ایران در سوریه
سازنده مستند «سوریه سرزمین شگفتی‌ها» می گوید : متأسفانه برخی مسئولان باوجود اینکه شعار بلد بودن زبان دنیا را میدهند اما تعامل با سایر کشورهای جهان را بلد نیستند. مقصودی با اعلام اینکه ترکیه با وجود حمایت از گروه‌های تروریستی، ۸ برابر ایران به سوریه صادرات دارد در حال حاضر اتفاقات تجاری بسیاری مهمی در سوریه در حال انجام است که رسانه‌ها باید به آن ضریب دهند.
آماده نبودن مسیر دسترسی زمینی به سوریه یکی از عواملی است که هزینه واردات از ایران را برای تجار سوریه بالا برده است.
سفارتخانه‌ها باید به خانه تجار و فعالان اقتصادی در کشورها تبدیل شوند. تنها ۲ تا ۳ درصد از واردات کشور سوریه از ایران انجام می‌شود. تهیه‌کننده برنامه ثریا با انتقاد از روند فعالیت وزارت خارجه در حوزه اقتصادی بین‌الملل و دیپلماسی اقتصادی خاطرنشان کرد: وزارت صمت نیز در حال حاضر تمرکز خود را روی واردات گذاشته و تغییری در نگرش خود نداشته است. مقصودی با بیان اینکه نبود برنامه جهت تعامل مناسب با کشورهای جهان یک مشکل راهبردی ما در حوزه گسترش ارتباطات تجاری و اقتصادی است عنوان کرد: کشورهایی مانند ترکیه و لبنان در حال حاضر این برنامه راهبردی را برای خود ترسیم کردند و مداوم تأثیرات روابط سیاسی بر روابط اقتصادی را پالایش میکنند.
امروز باید سفرای جمهوری اسلامی در سایر کشورها بر مبنای فعالیت‌های تجاری انتخاب شود اما متأسفانه مسئولان ما در کوران جنگ اقتصادی تصمیم می‌گیرند تا رایزن‌های اقتصادی و بازرگانی را به کشور بازگردانیم. کشور سوریه به ایران پیشنهاد داد تا مدیریت بندر لاذقیه را به طور مشترک با ایران داشته باشد اما نتیجه عدم فهم دقیق مسئولان کشور این است که چنین پیشنهادی را قبول نکرده و فرصت تا این اندازه مهم از دست می‌رود.
نتیجه: ایران، عراق، سوریه، لبنان، افغانستان که کشور های محور مقاومت رو تشکیل می دهند، می توانند با همکاری چین که روی همکاری کشور های محور مقاومت در اجرای طرح بزرگ اقتصادی موسوم به یک کمربند یک جاده، حساب کرده و همچنین روسیه که به همراه ایران نقش پر رنگی در رفع بحران سوریه داشتند، همگی می توانند در برابر یک جانبه گرایی اقتصادی امریکا بایستند و از مزیت های اقتصادی یکدیگر
در جهت منافع ملی اقتصادی خود بهره گیرند.
طرح یک کمربند یک جاده [Map of China's Belt & Road initiative]
ایجاد یک محور مقاومت اقتصادی در برابر تحریم‌های آمریکا توسط کشورهای تحریم شده با بهرهگیری از روشهایی مانند تهاتر کالا، تهاتر ارزی یا بهرهگیری از یک ارز مستقل می‌تواند تمام معادلات تحریمی آمریکا را بر هم بزند.
ایران، چین، روسیه، لبنان، سوریه، ونزوئلا و کوبا از جمله کشورهای باشگاه تحریمی‌ها هستند که می‌توانند وعده مقاومت و نادیده گرفتن تحریم‌های آمریکا را اجرایی کنند، البته این کشورها تاکنون نشان داده‌اند توانایی استفاده نکردن از سازوکارهای آمریکایی برای تبادلات مالی خود را ندارند. در شرایط کنونی نیاز به طراحی یک ساختار مالی جدید برای انتقال پول یا حتی ایجاد واحد پولی مشترک در قالب متمرکز یا غیرمتمرکز برای سهولت تجارت بین این کشورها دیده می‌شود.
منابع:
۱. میلاد ترابی فرد
https://csr.ir/۰۰۰۰Fw
۲. اندیشکده اقتصاد مقاومتی
https://moqavemati.net/
۳. روزنامه وطن امروز
http://www.vatanemrooz.ir/Newspaper/PagePDF/۳۴۶۲۲
۴. سازمان توسعه تجارت
www.mehrnews.com.۵
۶. سینا احدیان
radioeqtesad.ir
محقق : محمد مهدی بازگیر خوب پژوهشگر دفتر مطالعات دیپلماسی اقتصادی دانشگاه امام صادق علیه السلام