به گزارش مشرق، در یکی دو قرن اخیر در دستگاه دیپلماسی بسیاری از کشورهای جهان، شخصیت‌های برجسته فرهنگی به خدمت به وطن خود مشغول بوده‌اند. تحولاتی که مدرنیته در سیاست و ساختارها و شیوه‌های روابط بین‌الملل موجب شد، نقش سفیران و دیپلمات‌ها در روابط بین کشورها اهمیتی بیش از پیش پیدا کرد. به همین جهت چهره‌های فرهنگی شاخص و سخنوران برجسته کشورها به سفارت یا وزیرمختاری به کشورهای دیگر مأمور می‌شدند. حکام کشورها ایمان داشتند که با حضور این شخصیت‌ها ممکن است روابط بین دو کشور بر اساس گفت‌وگو شکل بگیرد.
بیشتر بخوانید:
لیبرال‌ها و کمونیست‌ها در جماران چه می‌کنند؟
بعدها با تخصصی‌تر شدن علم روابط بین‌الملل، کشورها نمایندگان اقتصادی و فرهنگی خود را نیز به همراه سفیر به دیگر کشورها اعزام می‌کردند و این نمایندگان فرهنگی نیز عموماً از شخصیت‌های فرهنگی شناخته شده بودند. اینکه ابتکارِ به سفارت فرستادن شخصیت‌های فرهنگی چقدر در رفع تنش میان کشورها و ایجاد روابط پایدار مؤثر بوده، کار پژوهشی مهمی را می‌طلبد، اما شاید چنین حضور شخصیت‌هایی به عنوان سفیر یا دیپلمات‌های فرهنگی، بتواند رواج گفت‌وگو میان دو کشور را موجب شود. فرانسه شاخص‌ترین کشور در داشتن ادیبان و شاعران دیپلمات است و البته این شخصیت‌های فرهنگی توانستند خدمات مهمی را به کشور خود در قالب دستگاه دیپلماسی بکنند.
بسیاری از فرهنگیانی که در قامت دیپلمات به ایفای نقش پرداختند، تأثیر مهمی را در نزدیکی کشورها و خدمت به بشریت داشته‌اند، اما بسیاری از آنها هم از ایفای نقش انسانی خود سرباز زدند. کشور ما (بویژه در دوره قاجاریه) خاطرات خوبی از دیپلمات‌های دیگر کشورها و حتی شخصیت‌های فرهنگی که به این منصب دست یافته بودند، ندارد. سرگی گریبایدوف یکی از نویسندگان مهم روسیه بود که به عنوان مأمور به ایران آمد و به دلیل خودسری و گردنکشی‌های بسیار در تهران توسط مردم کشته شد. در سومین گزارش از پرونده «نگاهی به چهل سال دیپلماسی فرهنگی» به معرفی برخی از چهره‌های شاخص ادبی که در زمینه دیپلماسی و دیپلماسی فرهنگی در جهان، فعالیت داشته‌اند، پرداخته‌ایم. دو قسمت پیشین این پرونده را از لینک‌های زیر بخوانید و در ادامه با سومین قسمت همراه شوید:
اکتاویو پاز
یکی از مشهورترین شاعران و نویسندگان دیپلمات اکتاویو پاز، شاعر، نویسنده و منتقد مکزیکی است، که سال‌ها سفارت کشور خود در هند را برعهده داشت و کتاب «پرتوی از هند» او حاصل این حضور جدی است. اکتاویو پاز به سال ۱۹۵۱، با عنوان وابسته سفارت مکزیک در هند تازه استقلال یافته عازم این کشور شد. یازده سال بعد، این بار در مقام سفیر مکزیک، به هند بازگشت. روابط بین دو کشور اصولاً در دوران او شکل گرفت. کتاب او اکنون به عنوان یک اثر کلاسیک در زمینه شناخت فرهنگ، تمدن، تاریخ، هنر، ادبیات و تفکر هندی است. پاز به سال ۱۹۸۰ دکترای افتخاری دانشگاه هاروارد را گرفت و به سال ۱۹۸۱ برنده جایزه سروانتس اسپانیا شد. در نهایت به سال ۱۹۹۰ نیز جایزه نوبل ادبیات را از آن خود کرد.
رومن گاری
رومن گاری در رشته حقوق تحصیل کرد. و سپس خلبانی آموخت. پس از اشغال فرانسه توسط نازی‌ها در جنگ جهانی دوم، او به انگلستان گریخت و تحت رهبری شارل دوگل به «نیروهای آزاد فرانسه» پیوست و در اروپا و آفریقای شمالی جنگید. او در ارتش نخستین رمانش را با عنوان «تربیت اروپایی» آغاز کرد. پس از جنگ، رومن گاری با مدرک حقوق، که از دانشگاه پاریس گرفته بود و نیز با دیپلم زبان‌های اسلاو که از دانشگاه ورسای دریافت کرده بود، به عنوان دیپلمات در شهرهای مختلف کار کرد. همچنین به عنوان سخنگوی هیئت نمایندگان فرانسوی سازمان ملل ابتدا در نیویورک و سپس در لندن به فعالیت پرداخت.
کتاب‌های او به عنوان آثار درخشان تاریخ ادبیات جهان به عمده زبان‌های زنده دنیا ترجمه شده و بسیار مورد استقبال مخاطبان و منتقدان قرار گرفته‌اند. از جمله شاخص‌ترین آثار او می‌توان به این موارد اشاره کرد: «خداحافظ گاری کوپر»، «زندگی در پیش رو»، «پرنده‌ها می‌روند در پرو می‌میرند»، «مردی با کبوتر»، «میعاد در سپیده‌دم»، «لیدی ال» و...
آرتور دو گوبینو
گوبینو از مشهورترین دیپلمات‌های فرانسوی در ایران است. پدرش از یک خاندان اصیل بوردو بود. مادرش در کودکی گوبینو به سوئیس رفت و پسرش را به مدرسهٔ بی‌ین فرستاد در این مدرسه بود که مقدمات زبان‌های شرقی را فراگرفت. بعد از مدتی به علت اخراج پدرش از ارتش فرانسه به شهر لوریان رفت و در این شهر به تاریخ و ادبیات علاقه پیدا کرد. از همان دوران مسحور زیبایی‌های مشرق‌زمین شده بود. او بعدها در دوران جوانی در پاریس به کارهای اداری و روزنامه‌نگاری مشغول شد و اولین منظومهٔ نمایشی خود را با نام دلفزا را که همهٔ بازیگران آن ایرانی بودند، به رشتهٔ تحریر درآورد. در سال ۱۸۴۹ رئیس دفتر وزیر خارجه فرانسه شد و همین منصب راهش را برای سفر به شرق فراهم کرد.
گوبینو به سال ۱۸۵۵ به همراه خانواده خود به ایران آمد و مورد استقبال دربار وقت قرار گرفت. در طول اقامت خود در ایران به زبان فارسی مسلط شد و به کارهایی از قبیل سکه شناسی و مطالعه تاریخ و فلسفه و ترجمه متون فارسی به فرانسه همت گماشت. گوبینو در طول زندگی پرماجرای خود در سال ۱۸۵۸ بار دیگر به فرانسه بازگشت و به آمریکا رفت و بعد از مدتی بار دیگر در مقام سفیر فرانسه به تهران اعزام شد و تا سال ۱۸۶۳ در این مقام باقی ماند. سال‌های آخر عمر او در سفر به سرزمین‌های اروپایی مخصوصاً آلمان و ایتالیا سپری شد و در اواخر عمر هم در پاریس زیست و در شهر تورین زندگی را به درود گفت. از جمله آثار ادبی او می‌توان به «زندانی خوش‌بخت»، «مادموازل ایرنوا» و «صومعه تیفن» اشاره کرد. از کتاب‌های شاخص پژوهشی او نیز «ادیان و فلسفه‌های آسیای مرکزی» و «افسانه‌های آسیایی» مشهورند.
سن ژون پرس
این دیپلمات فرانسوی در ایران توسط محمدعلی سپانلو با ترجمه منظومه «آناباز» مشهور شد. سن ژون پرس به سال ۱۸۸۷ در جزیره گوادلوپ واقع در دریای کارائیب در آمریکای مرکزی به دنیا آمد. پدرش وکیل دعاوی بود که در یازده سالگی‌اش و خانواده بر اثر فقر به فرانسه مهاجرت کرد. استعداد او در شعر از دوران جوانی نمایان شد. در پاریس با نویسندگان و شاعران جوان در مجله‌ای ادبی همکاری کرد و هم‌زمان به تحصیل در دانشکده پزشکی پرداخت. چیزی نگذشت که به سیاست علاقه‌مند شد و به عضویت وزارت خارجه فرانسه درآمد. وی در وزارت خارجه به مشاغل مهم دست یافت، به مأموریت‌های خارج از کشور رفت و در مقام سفارت به کشورهای آسیایی مانند چین و ژاپن فرستاده شد. سن ژون پرس در این سفرها مطالعاتی در فلسفه ملل آسیایی انجام داد که به شعرش رنگ و طعمی از مشرق زمین بخشید.
پل کلودل
پل کلودل از شاخص‌ترین دیپلمات‌های فرانسه در قرن نوزدهم است. شهرت او به دلیل نمایشنامه‌های منظومش است. او ۶ بار نامزد دریافت جایزه نوبل ادبی شد و از سال‌های ۱۸۹۳ تا ۱۹۳۶ سفیر فرانسه در کشورهای مختلف بود.
چارلز آگوستوس مورِی
سِر چارلز آگوستوس مورِی درگذشته به سال ۱۸۹۵ دیپلمات و نویسنده بریتانیایی بود که در میانه سال‌های ۱۸۵۴ تا ۱۸۵۸ سمت وزیرمختاری دولت بریتانیا در دربار ناصرالدین‌شاه قاجار را بر عهده داشت. ماجرای پناهندگی هاشم خان یکی از افسران قشون ایران و محافظ شاه به سفارت انگلستان و شایعاتی که درباره روابط همسر هاشم خان با سفیر در تاریخ ماندگار شد، در دوران او بود. روابط ایران و انگلستان در دوران سفارت او بسیار پرتنش بود. وی تجربه سفر به آمریکای شمالی را هم داشت و کتاب «سفرهایی در آمریکای شمالی» یادگار آن دوران است. مشهورترین رمان او «پرنده مرغزار» نام دارد.
گریبایدوف
الکساندر سرگییویچ گریبایدوف کشته شده به ۱۸۲۹، چهره شاخصی در تاریخ ایران دوران قاجار است. او دیپلمات، نمایشنامه‌نویس، شاعر و آهنگ‌ساز روسی بود. گریبایدوف در مقام سفیر صاحب‌اختیار روسیه تزاری در ایران، تدوین عهدنامه ترکمانچای را برعهده داشت و مدت کوتاهی پس از آن با سمت وزیر مختار روسیه به ایران آمد. هرچند او به فرهنگ و هنر شهرت داشت، اما در ایران به شدت از خود درنده خویی به خرج داد و هیچ نشانی از فرهنگ از خود بروز نداد. او هنگام مسافرت به ایران در مسیر خود از تبریز به تهران دست به قتل و غارت و کشتار زد. رفتار او در تهران نیز سراسر نخوت و تکبر بود. حتی فرمانده قوای پیروز روس خود که شخصیت ستمکاری بود به گریبایدوف جوان توصیه کرد که مغلوبان را خانه خراب نکند. گریبایدوف در نهایت در تهران بر اثر خشم مردم کشته شد. در صورتی که با پیشینه فرهنگی خود می‌توانست قدمی در راستای رفع تنش میان ایران و روسیه بردارد.
نمایشنامه‌های کمدی «همسران جوان» و «دانش آموز» و همچنین «همه در خانواده»، «فغان از زیرکی» و «خیانت ساختگی» از جمله مشهورترین آثار اوست.
فرهنگیان دیپلمات ایران: از پهلوی اول تا آغاز انقلاب اسلامی
محمدعلی فروغی: در ایران پس از مشروطه نیز تعدادی از چهره‌های شاخص فرهنگی نقش مهمی در دستگاه دیپلماسی کشور ایفا کردند. شاخص‌ترین آنها محمدعلی فروغی است. او مصحح «کلیات سعدی»، «رباعیات خیام» و «خلاصه شاهنامه» است و نویسنده کتاب‌های مهمی چون «سیر حکمت در اروپا»، «آداب مشروطیت دول»، «تاریخ ساسانیان»، «حکمت سقراط و افلاطون» و مترجم کتاب‌هایی چون «اصول علم ثرت ملل» آدام اسمیت، «فن سماع طبیعی» و… او از اعضای هیأت مؤسس و رئیس نخستین فرهنگستان ایران و همچنین مؤسس انجمن آثار ملی است. سابقه او در سیاست بویژه دوران‌های وزارت و نخست وزیری‌اش مشهور است و نیاز به بازگویی نیست.
اما یکی از نخستین فعالیت‌های فروغی در زمینه دیپلماسی عضویت در هیأت نمایندگی ایران در کنفرانس صلح پاریس به سال ۱۹۱۹ بود. پس از آن به سال ۱۳۰۶ شمسی به عنوان سفیر کبیر ایران به ترکیه (آنکارا) رفت و مسئول حل اختلافات مرزی شد. حضور او باعث ایجاد روابط خوب بین رضاشاه و آتاتورک شد. فروغی در زمان سفارتش در آنکارا ریاست هیأت نمایندگی ایران در جامعه ملل را هم عهده‌دار بود و به عنوان نماینده ایران به ژنو رفت و در هجدهم تیر ۱۳۰۷ در کنفرانس خلع سلاح شرکت کرد. در جریان دهمین اجلاس مجمع عمومی جامعه ملل نیز ریاست جامعه ملل به او داده شد. فروغی چند دوره نیز سمت وزارت امور خارجه ایران را برعهده داشت.
احمد خان ملک ساسانی: نویسنده، پژوهشگر و کتابشناس سرشناس ایرانی است که سمت معلمی احمدشاه قاجار را نیز عهده داشت. او به سال ۱۲۹۷ با عنوان عضو وزارت امور خارجه به کنسولگری ایران در شهر استانبول ترکیه مأمور شد و در این وزارتخانه بعد از مدتی در سمت‌های مختلفی نظیر منشی سفارت، نیابت سفارت سوئیس و نیابت سفارت فرانسه ارتقا یافت و پس از آن هم به عنوان مستشار سفارت کبری و سرکنسول ایران در کشورهای مختلف انجام وظیفه کرد. «شاهد شیراز»، «هفت داستان تاریخی از قرون گذشته ایران»، «سرگذشت و احوال معاصرین» و کتاب‌های تاریخی و سیاسی «سیاستگران ایران در دوره قاجاری»، «تاریخ رابطه سیاسی ایران و عثمانی»، «دست پنهان سیاست انگلیس در ایران» و «تاریخ فراماسونری در ایران» از جمله مشهورترین آثار اوست.
پرویز اتابکی: او به سال ۱۳۰۷ به دنیا آمد. تحصیلات خود را در رشته حقوق آغاز کرد اما دکترای فلسفه اسلامی از دانشگاه سن ژوزف بیروت گرفت. وی سال‌ها در ایران معلمی کرد. سال ۱۳۳۸ به وزارت امور خارجه منتقل شد و در بیروت، نخست، دبیر سوم سفارت و سپس، در سال ۱۳۴۹ و از آغاز انقلاب اسلامی تا بهمن ۱۳۵۸ کاردار ایران بود و در واشنگتن و کابل و دبی مشاغل سیاسی را بر عهده گرفت. وی به سال ۱۳۸۳ در تهران درگذشت. تصحیح «کلیات عبید زاکانی» و «شاهنامه فردوسی» و ترجمه‌های «پیکار صفین» نصر بن مزاحم، «رسل الملوک» ابن فرا، «زندگی سیاسی حضرت امام رضا» سیدجعفر مرتضی عاملی و تالیفات «فرهنگ جامع کاربردی فرزان از عربی به فارسی»، «حیات و افکار امام احمد بن محمد غزالی طوسی» از جمله آثار مهم اوست.
فریدون بدره‌ای: متولد ۱۳۰۷ است. دکترای زبان شناسی دارد. از سال ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۷ رایزن فرهنگی ایران در پاکستان بود و پس از پیروزی انقلاب نیز مدتی سمت مدیرکلی کتابخانه ملی ایران را برعهده گرفت. او یکی از شاخص‌ترین مترجمان ایران است. از جمله ترجمه‌های منتشر شده او می‌توان به این کتاب‌ها اشاره کرد: «تاریخ و اندیشه‌های اسماعیلی در سده‌های میانه»، «مختصری در تاریخ اسماعیلیه: سنت‌های یک جماعت مسلمان»، «بزرگان فلسفه»، «سرآغازهای علم در غرب»، «مارتین لوتر، اصلاح‌گر کلیسا»، «ساخت رمان»، «واژه‌های دخیل در قرآن مجید»، «سلسله‌های اسلامی جدید، راهنمای گاهشماری و تبارشناسی»، «حضور ایرانیان در جهان اسلام»، «جامعه مدنی در جهان اسلام: چشم‌اندازهای معاصر» و...
مرتضی کاخی: از پژوهشگران برجسته ادبی است که دکترای حقوق بین‌الملل دارد. او یکی از دیپلمات‌های ایران در مذاکراتی بود که به قرارداد الجزایر به سال ۱۹۷۵ ختم شد. وظیفه این مذاکرات حل و فصل اختلافات مرزی ایران و عراق بود. «این کوزه‌گر دهر: گزیده رباعی از آغاز تا امروز»، «باغ بی برگی»، «روشن‌تر از خاموشی: برگزیده شعر امروز ایران (۱۳۰۰ - ۱۳۵۷)»، «شیوه نگارش»، قدر مجموعه گل: برگزیده‌ای از غزل فارسی از آغاز تا امروز همراه با شرح و توضیح»، «گفت‌وگوی شاعران: مهدی اخوان‌ثالث، احمد شاملو، فروغ فرخزاد، سهراب سپهری، م. آزاد تهرانی» و… از جمله کتاب‌های منتشر شده مرتضی کاخی است.
قطعاً به این لیست می‌توان اسامی شخصیت‌های بیشتری را نیز اضافه کرد.
فرهنگیان دیپلمات و رایزنان فرهنگی شاخص پس از انقلاب
حجت‌الاسلام والمسلمین سیدهادی خسروشاهی: یکی از مشهورترین فرهنگیان دیپلمات ایرانی پس از انقلاب مرحوم زنده‌یاد حجت‌الاسلام والمسلمین سیدهادی خسروشاهی است که در سمت سفیر ایران در واتیکان منشأ خدمات مهمی شد. مدت سفارت زنده‌یاد خسروشاهی در واتیکان پنج سال بود و در این مدت با تلاش‌های او مرکز فرهنگی اسلامی اروپا در رم و همچنین مجلات انکوائری و العالم راه اندازی شدند. پس از آن با توجه به اینکه از مرحوم خسروشاهی پیش از انقلاب با مجامع دینی و علمی مصر همکاری داشت، ریاست نمایندگی ایران در مصر را عهده دار شد. حجت‌الاسلام خسروشاهی از یاران نزدیک امام موسی صدر به شمار می‌رفت و مسافرت‌های او به مصر و لبنان در سال‌های پیش از پیروزی انقلاب نیز برای همراهی با امام موسی صدر بود.
او ارتباطات بسیاری با جنبش‌های اسلامی معاصر در جهان اسلام داشت. آثار تألیف و ترجمه بسیاری از زنده‌یاد خسروشاهی به جای مانده است. از میان ترجمه‌های او می‌توان به: «امام علی صدای انسانیت» اثر جرج جرداق، «ما چه می‌گوئیم» اثر سید قطب، «۱. سیاست حسینی ۲. وحدت و بیداری ۳. اسلام و سوسیالیسم» از محمد حسین آل کاشف الغطا، «مسائل نهضت‌های اسلامی» و «نهضت‌های اسلامی و انقلاب اسلامی ایران» هر دو نوشته کلیم صدیقی، «۱- امام خمینی، تنها گزینه، ۲- شیعه و سنی، غوغای ساختگی، ۳- مرکزیت مسئله فلسطین» از فتحی شقاقی، «مسئله فلسطین و ماهیت طرح صهیونیسم» اثر علی غرویی و… اشاره کرد.
«واتیکان دنیای اسلام و غرب»، «اخوان المسلمین چه می‌گویند و چه می‌خواهند؟»، «اخوان المسلمین: بزرگترین جنبش اسلامی معاصر»، «نظام شورایی مرحله تکاملی دموکراسی اسلامی»، «نبرد اسلام در آفریقا» و «قصه التقریب: امه واحده، ثقافه واحده: محطات من افکار و آرا المصلح الکبیر الشیخ محمدتقی القمی» و «فی سبیل الوحده و التقریب: دراسات تقریبیه، ثقافیه، اجتماعیه، سیاسیه، تاریخیه» نیز از جمله تالیفات منتشر شده زنده‌یاد خسروشاهی است.
علی موسوی گرمارودی: استاد علی موسوی گرمارودی نیز در اواخر دهه ۷۰ و اوایل دهه ۸۰ چهار سال به عنوان رایزن فرهنگی ایران در تاجیکستان به خدمت مشغول شد. او در مدت اقامتش در تاجیکستان جریان شعر معاصر آن کشور را دنبال کرد و در این باره مقالات تحقیقی متعدد نوشت و نقش بسیاری مهمی در نزدیکی فرهنگی این دو کشور فارسی زبان با مشترکات فرهنگی بسیار داشت. کتاب «از ساقه تا صدر: تذکره شعرای قرن بیستم تاجیکستان» حاصل آن دوران است که نقش مهمی در معرفی شاعران تاجیکی به ایرانیان داشت.
محسن سلیمانی: زنده‌یاد محسن سلیمانی، مترجم، داستان نویس و پژوهشگر حوزه ادبیات داستانی نیز در قامت دیپلمات فرهنگی ایران در لندن و بعدها بلگراد به فعالیت و خدمت مشغول بود. «سالیان دور» و «آشنای پنهان» دو مجموعه داستان مشهور اویند. از جمله ترجمه‌های زنده‌یاد سلیمانی نیز می‌توان به این موارد اشاره کرد: «فرانکشتاین» مری شرلی، «تصویر دوریان گری» اسکار وایلد، «اوژنی گرانده» بالزاک و...
علیرضا قزوه: یکی دیگر از شاخص‌ترین دیپلمات‌های فرهنگی ایران علیرضا قزوه است که در دوران رایزنی موسوی گرمارودی، وابسته فرهنگی ایران در سفارت تاجیکستان بود. بعدها به عنوان رایزن فرهنگی ایران در هند انتخاب شد و به باور بسیاری یکی از درخشان‌ترین دوره‌های یک نمایندگی فرهنگی ایران در خارج از کشور با حضور او در هند رقم خورد. او انجمن بیدل را در هند تأسیس کرد و کوشید تا دوباره حلقه اتصال فرهنگ هند با فرهنگ ایران را فراهم آورد. اتصالی که با حضور استعمار انگلستان در هند و تلاش‌هایش برای حذف زبان فارسی از این کشور، گسسته شده بود. تعدادی از فارسی سرایان امروز هند، توانایی‌های خود را مدیون علیرضا قزوه هستند. علیرغم تمام موفقیت‌های رایزنانی چون قزوه و موسوی گرمارودی، در دوران پس از انقلاب کمتر چهره‌های شاخص فرهنگی به منصب سفارت و یا رایزنی انتخاب شده‌اند. تجربه پس از انقلاب نشان داده که انتخاب این افراد به سمت‌های رایزنی و یا نمایندگی‌های فرهنگی برکات زیادی در معرفی ایران، گسترش قدرت نرم کشور و رواج گفت‌وگو به همراه دارد.