هم‌اکنون پس از گذشت 3 سال از این ماجرا قصد داریم با مروری بر اتفاقات، به بررسی تلاش‌های رسانه‌ای در این باره بپردازیم و اگر بپذیریم مهم‌ترین فاکتور برای شفاف‌سازی مسائل حاد، تکیه بر مستندات است، سینمای مستند ایران نقطه این بررسی قرار می‌گیرد.
به ترتیب تاریخی هم پیش برویم «نادر طالب‌زاده» در این امر پیش‌قدم بود. او که قرار بود از میزان گستردگی و وضعیت شرکت افراد در انتخابات دولت دهم مستندی تهیه کند، با داغ شدن بحث تقلب، مسیر ساخت مستندش تغییر کرد و «تقلب واقعی» را ساخت.
توجه به مناظره‌های تلویزیونی، پخش تصاویری که تاکنون از سیما نمایش داده نشده بود، نمایش خشونت‌های پس از انتخابات، بررسی قتل‌های مشکوک صورت گرفته در روزهای پس از انتخابات، بررسی ماجراهای ظهر عاشورا، بررسی نقش رسانههای بیگانه در حوادث این دوره از کشورمان و... برخی از محورهایی بود که در مستند «تقلب واقعی» به آن اشاره شد.
البته هوشمندی طالب‌زاده در تغییر مسیر ساخت مستند قابل توجه بود؛ چراکه وی با طرح سوالاتی چون «چه زمانی پیچیدگی سیاست ایران از سوی غرب درک می‌شود»؛ اشاره به زمینه‌سازی‌های غرب برای جنگ با ایران پس از انتخابات به وضوح گفت در این ماجراها مسئله‌ای مهم‌تر از انتخابات وجود دارد.
پس از آن می‌توان به مستند «سه روز پس از واقعه» اشاره کرد. مستندی که در مورد ماهیت حوادث فتنه 88 بعد از انتخابات ایران حرف می‌زند و به همت واحد مرکزی خبر در سه قسمت غبار، گسست و قیام ساخته شد؛ البته تولید مستند «عاشورا 88» یکی دیگر از تلاش‌های این واحد بود که در آن، پس از به تصویر کشیدن مقدمات و پیش‌گویی‌ها، فراخوان‌ها و اعلان‌های مخالفین جمهوری اسلامی در خارج از کشور پیرامون حرمت‌شکنی روز عاشورا - آن هم پس از اغتشاشات خرداد 88، 13 آبان، 16 آذر و بی‌حرمتی به حضرت امام خمینی (ره)، روز قدس و تشیع آقای منتظری در سال 88 - گوشه‌هایی از ساختار‌شکنی‌ها، هتک حرمت‌ها و شعارهایی بر ضد جمهوری اسلامی، اصل مترقی ولایت فقیه و ... توسط عده قلیلی از نیروهای ضد انقلاب به تصویر کشیده می‌شود. سپس با نمایش تصاویری مبهم از برخی بی‌حرمتی‌ها که نام برده نمی‌شود، مانند حمله به نمازگزاران ظهر عاشورا توسط اغتشاشگران و توهین منزجر‌کننده به یک نیروی بسیجی حافظ امنیت و ... یاد می‌شود که در این روز 8 نفر از اغتشاشگران، مردم و حافظان نظم کشته می‌شوند.
«سهیل کریمی» نیز در مستند «خواب آشفته» به کنکاش ماجرای انتخابات 88 با دیدگاهی متفاوت پرداخت و در ماهیت فتنه بودن این ماجرا تأکید زیادی داشت.
«تقاطع» فیلم مستندی است به دو زبان فارسی و انگلیسی درباره قتل «ندا آقاسلطان» که در شب نخستین سالگرد انتخابات ریاست جمهوری 1388 از شبکه 1 و شبکه 3 سیمای جمهوری اسلامی ایران و همچنین پرس‌تی‌وی پخش شد.
این مستند که به تهیه‌کنندگی مرتضی شعبانی و کارگردانی رضا فرهمند تهیه شده است، برای اولین بار چهره «عباس کارگر جاوید» که تا پیش از این عکس‌هایی با اعتبار نامعلوم از وی تنها در اینترنت انتشار یافته بود را به ایرانیان نشان داد و ثابت کرد که وی وجود خارجی دارد. وی در این مستند - که راوی آن زنی سیاه‌پوست به نام ملانی ایوت فرانکلین هاشمی بود - مدعی شد که در قتل ندا آقاسلطان هیچ نقشی نداشته است. همچنین در این فیلم به سرنوشت ندا سلطانی - زنی که تصویرش به اشتباه به جای ندا آقاسلطان منتشر شد- پرداخته شد و فیلم در پایان با پخش تصاویری از زنی ناشناس با کیف دستی، وی را قاتل احتمالی معرفی می‌کند.
خانواده آقاسلطان حاضر به حضور در این فیلم نشدند و تنها صدایی از خواهر مقتول شنیده می‌شود که از عباس کارگر به خاطر این که «ندا را به عرش اعلی رسانده است» تشکر می‌کند.
این مستند با همه تلاش برای شفاف‌سازی، منتقدان «تقاطع» معتقدند این مستند بهجای پاسخ دادن به شبهات، سئوالات بیشتری در ذهن مخاطبان ایجاد کرده است.
مستند «پایان مدارا» یکی دیگر از تلاش‌ها برای روشنگری اتفاقات 88 بود. این مستند به روایت فتنه ها و عبرت‌های بعد از انتخابات 88 می‌پردازد.
شاید بتوان در این میان مستند داستانی «یزدان تفنگ ندارد» - ساخته حسین شمقدری - را مستندی متفاوت و خوش‌ساخت در این باره به شمار آورد. بسیاری معتقدند مستند «یزدان تفنگ ندارد» روایت اتفاقاتی است که 25 خرداد‌ماه و در کنار نرده‌های دانشگاه شریف آغاز شد، امتداد آن معمایی به نام ندا آقا سلطان بود، و با شهادت 28 شهروند زاهدان، در بمب‌گذاری تروریستی مسجد جامع به پایان رسید. اتفاقاتی که روایت شدند و روایت نشدند، دیده شدند و دیده نشدند، محکوم شدند و محکوم نشدند و فراموش شدند و فراموش نشدند. اتفاقاتی که حقیقت در میان گرد و غبارشان، موضوعی بود فراموش شده، و شاید بتوان گفت میزانی از آن حقیقت در «یزدان تفنگ ندارد» مطرح شد.
البته به جز این مستندها که شاید حداقل نام آن‌ها برای بسیاری از مخاطبان آشنا باشد، مستندهای دیگری چون مستند «درصد تقلب» در دو بخش به معرفی انقلاب‌های مخملی و تلاش شبکه‌های بیگانه، منحرفین داخلی، روشنفکران وابسته و فتنه‌گران در دامن زدن به شبهه تقلب پس از انتخابات پرداخته است.
مستند «کاشت» دیگر اثری است که به بررسی اتفاقات انتخابات ریاست جمهوری و چگونگی بروز فتنه در ایران می‌پردازد و محمدرضا دهشیری در مستند «دختر لر» روایتی از سفر به زادگاه دو کاندیدای ریاست جمهوری و زادگاه همسر یک کاندیدا و نظرات مردم درباره انتخابات، کاندیداها و تقلب را برای تماشاگران بیان می‌کند.
فیلم کوتاه «تواتر» با نویسندگی و کارگردانی «داوود مرادیان» به روایت سه نسل از زندگی خانواده‌ای می‌پردازد که زمان مبارزات علیه رژیم شاه، جنگ تحمیلی و فتنه سال 88 را تجربه می‌کنند و در هر عرصه با فداکاری و از خودگذشتگی عزیزان خود را تقدیم می‌کنند تا ایران اسلامی سربلند و استوار بماند.
محمد مهدی خالقی هم در مستند «پایان فراموشی» داستان رای مردم کرمان در انتخابات ریاست جمهوری دولت دهم را به نمایش گذاشته است.
حال با نگاهی خوش‌بینانه نیز به خروجی‌های ریز و درشت 3 سال اخیر و با توجه به ساخت چند ده مستند جذاب و زیرکانه از شبکه‌های مختلف غربی و رسانههای مدافع غرب، آیا به راستی رسانههای ایران و در رأس آن مستندسازان کشورمان توانستند دیدگاهی شفاف و آسایش فکری را برای مخاطبانی که 3 سال با تبعات فتنه 88 دست به گریبان بوده‌اند، به ارمغان بیاورند؟
آیا مستندسازان دغدغه این موضوع را دارند و اگر این جواب مثبت است، تلاش واقعیت‌سازی در مدیوم تصویر تاکنون چه نتیجه‌ای داشته است؟ آیا روش این تلاش نادرست است یا میزان آن ناکافی است؟ شاید پاسخ منطقی به این سؤال‌ها باعث شود در سال آینده در چنین روزی شاهد کارنامه درخشان‌تری از مسئولیت‌پذیری و خروجی سیما و سینما برای روشنگری از برهه‌ای مهم از تاریخ انقلاب اسلامی باشیم.