به گزارش سرویس بورس مشرق، بورس تهران دو روز است که تغییر مسیر داده و شاهد رشد میانگین قیمت سهام در تالار شیشه‌ای هستیم؛ با این حال یک موضوع هنوز تغییری نکرده است، ارزش معاملات خرد سهام در سطوح پایینی قرار دارد و فضایی رکودی بر بازار سهام حاکم است. به این ترتیب با وجود ثبت رشد بیش از یک‌درصدی شاخص‌کل طی دادوستدهای روز سه‌شنبه بورس تهران اما ارزش معاملات خرد سهام به زحمت توانست سطوح بیشتر از ۲هزار میلیارد تومان را تجربه کند که کمترین سطح از ۲۳ خردادماه بود.
به این ترتیب در حالی فضای بازار سهام صعودی است که همچنان رکود خودنمایی می‌کند و هر روز نیز تشدید می‌شود. هر چند عدم‌قطعیت‌های موجود در فضای سیاسی و اقتصادی کشور مهم‌ترین عامل غلبه چنین فضایی بر معاملات سهام است که عوامل دیگری همچون دامنه نوسان، عدم‌تنوع ابزارهای معاملاتی، حضور بی‌شمار حقیقی‌ها در عرصه سهامداری مستقیم و بیش‌واکنشی آنها به ریسک سیستماتیک و ضعف بازارگردانی از دیگر متهمان تعمیق رکود در بورس تهران هستند.
متهمان فضای رکودی بورس
رکود معاملات در تالار شیشه‌ای موضوع تازه‌ای نیست. اگر صعود پرشتاب و ورود غافلگیرکننده سرمایه‌ها به بازار سهام در سال ۹۹ را در نظر نگیریم، همواره فضایی کم‌رونق بر معاملات این بازار حاکم بوده است. منظور از کم‌رونق نه افت قیمت‌ها بلکه حجم پایین سهام ردوبدل شده میان معامله‌گران است، اما این مهم چه دلایلی دارد؟
تداوم عدم‌قطعیت‌ها: همان‌طور که بارها مورد اشاره قرار گرفته، در شرایط فعلی، ابهامات و ریسک‌های موجود، فضای گنگی را بر معاملات سهام حاکم کرده است. نامعلوم بودن سرنوشت مذاکرات هسته‌ای برای احیای برجام فضای اقتصادی کشور را به فاز انتظاری فروبرده است. موضوعی که مختص بورس نیست و بازارهای دیگر همچون مسکن و خودرو نیز شرایط مشابهی را تجربه می‌کنند. این موضوع سبب‌شده تا معامله‌گرانی که از رفتار تحلیلی‌تری بهره می‌برند، در حالت انتظار قرار گیرند. در این شرایط حتی سفته‌بازانی نیز که پیشتر در حال نوسان‌گیری از قیمت سهام بودند این روزها چندان تمایلی به حضور در تالار شیشه‌ای ندارند. در حال‌حاضر بیش از ۶۰درصد از شرکت‌های سهامی اثر مستقیمی از نرخ دلار می‌پذیرند و خواه ناخواه سرنوشت اسکناس آمریکایی در بازار آزاد نیز به نتیجه مذاکرات هسته‌ای گره خورده است.
هر چند در حال‌حاضر مبنای محاسبات بنگاه‌های صادرات‌محور بورس تهران دلار نیمایی است که از نوسان چندانی برخوردار نبوده و فاصله زیادی نیز با نرخ آزاد دلار دارد اما اثر روانی نگرانی از افت احتمالی دلار در صورت احیای برجام، بورس‌بازان را نگران کرده است. در مجموع این عدم‌قطعیت‌ها سبب‌شده است تا بازار سهام نیز وضعیت کم‌رمقی را تجربه کند.
دامنه نوسان؛ بلای جان بورس: لزوم حذف محدودیت‌های معاملاتی که مهم‌ترین و البته جانکاه‌ترین آنها دامنه نوسان است، هر چند به دفعات تکرار نشده اما ذکر مجدد آن نیز ضرورت دارد. بیراه نیست اگر بگوییم متهم اصلی ابرنوسان بورس در تمامی دوره‌ها همین دامنه نوسان است. محدودیتی که نه‌تنها به حبابی‌شدن و فرسایشی شدن اصلاح‌ها می‌انجامد بلکه از جذابیت بازار سهام نیز کاسته است. شاید همه بر این مهم صحه بگذارند که جذابیت یک بازار به نوسان آن است. موضوعی که در حال‌حاضر به افزایش جذابیت بازار کریپتوها منجر شده است. در بورس تهران اما دامنه نوسان محدود که در دوره‌های نزولی محدودتر نیز می‌شوند سبب شده تا انگیزه چندانی برای ورود سرمایه‌های سرگردان به این بازار با سودای کسب سود وجود نداشته باشد.
عدم‌تنوع ابزارهای معاملاتی: فارغ از دلیل اصلی کم‌رمقی بورس طی چندماه اخیر که همانا عدم‌قطعیت‌های سیاسی و اقتصادی است، عواملی نیز وجود دارند که باعث جذابیت ناچیز بورس برای سرمایه‌گذاران شده‌اند. یکی از این عوامل یکطرفه بودن بازار به دلیل عدم‌تنوع ابزارهای معاملاتی است. به‌عبارتی به دلیل نبود ابزارهای متنوع در بورس تهران سهامداران تنها در زمان‌هایی که شاخص بورس روندی صعودی دارد، سود کسب می‌کنند. بر این اساس در زمان رکود، بازار سهام جذابیتی برای سرمایه‌گذار ندارد و به همین دلیل در این دوره‌ها، حجم معاملات افت محسوسی را تجربه می‌کند. این در حالی است که در بورس‌های پیشرفته در زمان رکود بازار سهام؛ تحلیل‌ها متفاوت شده و تقابل این تحلیل‌ها خود باعث افزایش فعالیت سرمایه‌گذاران می‌شود. در این بازارها افراد تنها از افزایش قیمت و جهت بازار کسب سود نمی‌کنند، بلکه پیش‌بینی روند آتی بازار نیز بازدهی مناسبی نصیب فعالان بازار سهام می‌کند. یکی از دلایل این امر توسعه ابزارهای متنوع در بورس‌های جهانی است. از مهم‌ترین مزایای این ابزارهای مالی می‌توان به امکان کسب سود حتی در شرایط رکودی و افت قیمت‌ها اشاره کرد. ابزارهایی همچون ابزار مشتقه، اختیار سهام و آپشن‌های مختلف علاوه‌بر عمق‌بخشی به بازار سهام سبب می‌شوند تا سهامداران حتی در شرایط نزولی نیز به فعالیت خود در بازار ادامه دهند.
بیش‌واکنشی به ریسک سیستماتیک و حقیقی‌های بی‌شمار: آنچه در بازار سرمایه ایران به وضوح دیده می‌شود تعداد قابل‌ملاحظه سهامدار حقیقی است که به‌طور مستقیم وارد گردونه معاملات شده و به خرید و فروش سهام می‌پردازند. این موضوع باعث می‌شود تا سهامدار به دلیل فقر تحلیلی، نداشتن دانش کافی و البته عدم‌دسترسی کافی به اطلاعات، از ریسک‌های سیستماتیک تاثیر پذیرفته و رفتاری هیجانی از خود بروز دهند. نمونه واضح این موضوع را می‌توان در واکنشی که بورس‌بازان در هفته‌های اخیر به نرخ دلار آزاد، نرخ بهره بین بانکی و امثال آن نشان دادند، جست‌وجو کرد. این در حالی است که بررسی بورس‌های جهانی نشان می‌دهد در این کشورها سرمایه‌گذار عمدتا از طریق صندوق‌های سرمایه‌گذاری و غیره وارد معاملات بازار سرمایه شده و طبیعتا نوسانات هیجانی در این بازارها کمتر مشاهده می‌شود.
ضعف بازارگردانی: یکی از مواردی که کارشناسان بازار سهام بر آن تاکید دارند، ضعف بورس تهران در به‌کارگیری بازارگردان‌ها است. یکی از وظایف اصلی بازارگردانان بورس، حفظ بازار روان و منظم است. به‌نظر می‌رسد اعمال محدودیت‌هایی از جمله حجم مبنا و محدودیت در دامنه نوسان جایگزین بازارگردان‌ها در بازار سرمایه ایران شده‌اند. این موضوع باعث می‌شود تا در زمان بروز اتفاقات تاثیرگذار بر بازار به دلیل یکطرفه بودن، شاخص‌ها و حجم معاملات در مسیر یکسانی قرار گرفته و همزمان با رکود بازار شاهد کاهش حجم معاملات نیز باشیم.
خرید حقوقی‌ها؛ حمایت یا جذابیت؟
درست پس از سخنان حمایت‌گونه وزیر اقتصاد و البته رئیس سازمان بورس و اوراق بهادار مسیر نماگرهای بورسی تغییر کرد. چرخشی که البته بسیاری آن را ناشی از حمایت دستوری حقوقی‌ها از بازار می‌دانند. به هر روی از خالص خرید مثبت فعالان حقوقی بازار سهام آن هم در روزی که روند کلی بازار و سهام نیز صعودی است؛ می‌توان دو برداشت داشت. موضوعی که پیشتر در گزارشی تحت‌عنوان «بهره حقوقی‌ها از فرار حقیقی‌ها» به تفصیل مورد بررسی قرار گرفت.
برداشت اول به رفتار حمایتی این گروه از بازیگران بازار از سهام بورسی بازمی‌گردد. موضوعی که در برخی موارد جنبه‌دستوری و تکلیفی داشته و در برخی موارد دیگر تامین‌کننده منافع این دسته از معامله‌گران است. لفظ «حمایت حقوقی» از بازار به خودی خود نگران‌کننده نیست چراکه این دسته از معامله‌گران سرمایه‌های زیادی در اختیار داشته و بعضا برای حمایت از پرتفوی خود و نه «شاخص‌کل» وارد عمل می‌شوند، اما در صورتی‌که دستوری از سوی سیاستگذار برای حمایت از بازار (که عموما شاخص‌کل را هدف قرار می‌دهد) صادر شده باشد، آنگاه می‌توان حمایت حقوقی از بازار را مورد انتقاد قرار داد چراکه تجربه ادوار گذشته نیز نشان داده این نوع حمایت از بازار، نتواند برای مدت زمان زیادی به صعود قیمت سهام بینجامد و تنها اتلاف منابع و تحت‌فشار قرار دادن سهامداران حقوقی (که در نهایت بخشی از حقیقی‌ها که تمایل به سهامداری غیرمستقیم در بورس را داشتند) را در پی داشته است.
این روزها نیز عده‌ای روند صعودی بازار و چرخش ناگهانی آن پس از جلسه با وزیر اقتصاد و رئیس سازمان بورس را به حمایت دستوری حقوقی‌ها از سهام ارتباط می‌دهند. هرچند اطلاعات دقیقی درباره آنچه در دستورکار سهامداران بزرگ حقوقی در جلسه اخیر قرار گرفته، وجود ندارد و نمی‌توان با قدرت حمایت دستوری از بازار را تایید یا رد کرد، اما آمار چنین موضوعی را چندان تایید نمی‌کند.
در جریان معاملات روز گذشته بورس تهران در مجموع شاهد جابه‌جایی سهامی به ارزش ۱۳۵میلیارد تومان در مسیر حقیقی به حقوقی بودیم. این در حالی است که در روزهای نزولی پیش از برگزاری جلسات حمایتی، خالص خرید حقوقی‌ها بیش از هزار میلیارد تومان بود.
در سناریوی دوم اما می‌توان به جذابیت قیمت‌های کنونی برای فعالان حقوقی بازار اشاره کرد. شاخص سهام در هفته‌ها و ماه‌های اخیر، اصلاح قابل‌توجهی را تجربه کرد و در کنار کاهش محسوس نسبت P/ E بازار به محدوده ۶ واحدی، قیمت سهام نیز به اعتقاد بسیاری از تحلیلگران در کف قرار گرفته است. همان‌طور که در گزارش‌های پیشین «دنیای‌اقتصاد» نیز مورد تاکید قرار گرفته است، به‌نظر می‌رسد تشدید رفتارهای هیجانی و فروش‌هایی که عمدتا جنبه روانی دارند، سبب افزایش فشار عرضه در بازار شده است و نه ضعف بنیادی سهام.
به بیانی دیگر، طی روزهای اخیر، غالب ریزش‌های سنگین از ترس افت‌های بیشتر رخ داده که به‌صورت دومینویی فشار عرضه‌ها را سنگین‌تر کرده است. این موقعیت می‌تواند فرصتی برای خرید در اختیار معامله‌گران حقوقی بازار قرار دهد. این سناریو در صورت صحت بارقه‌هایی از امید در بازار ایجاد می‌کند؛ چراکه نشان می‌دهد بازار فراتر از ریسک‌های موجود واکنش نشان داده است. بر اساس آمارهای به‌دست آمده از مدیریت نظارت بر ناشران بورس، گزارش‌های ماهانه بنگاه‌های بورسی در مهرماه از رشد ۵۷درصدی فروش شرکت‌ها نسبت به مدت مشابه سال۹۹ حکایت می‌کند که از پتانسیل بنیادی شرکت‌های بورسی برای رشد سودآوری خبر می‌دهد اما شرایط پرابهام موجود و نگرانی از گرفتارشدن در زیان بیشتر مانع از دیده‌شدن این گزارش‌ها از سوی سرمایه‌گذاران شده است. حقوقی‌ها اما عموما از نگاه تحلیلی و بنیادی‌تری بهره برده و به‌نظر می‌رسد از ترس حقیقی‌ها در جهت چینش بهینه پرتفوی خود در حال بهره‌برداری هستند.
بورس سه‌شنبه از دریچه آمار
در روزی که شاخص‌کل بورس تهران با رشد ۰۸/ ۱درصدی مواجه شد، از ۳۴۵ نماد معامله شده، قیمت پایانی ۲۵۲ سهم (۷۳ درصد) مثبت بود و در مقابل ۷۹سهم (۲۳درصد) در سطوح منفی دادوستد شدند. در این بازار ۷۴نماد (۲۱درصد) صف خریدی به ارزش ۱۸۱میلیارد تومان تشکیل دادند، اما در مقابل شاهد شکل‌گیری صف‌فروش در ۱۲نماد بورسی (۳درصد) به ارزش ۶۵ میلیارد تومان بودیم. در فرابورس ایران اما در روزی که آیفکس رشد ۷۳/ ۰درصدی را ثبت کرد، ۱۳۷ نماد معامله شدند که در این میان قیمت ۱۰۱ سهم (۷۴ درصد) مثبت و ۳۶ سهم (۲۶درصد) منفی بود. در این بازار ۳۱نماد (۲۳درصد) صف خریدی به ارزش ۴۱میلیارد تومان تشکیل دادند اما ۸ نماد (۶ درصد) نیز با صف‌فروشی به ۱۹میلیارد تومان مواجه شدند.
بازار پایه نیز دیروز میزبان دادوستد ۱۲۹ نماد بود. در این میان ۴۶ سهم (۳۶درصد) مثبت ماندند و در مقابل شاهد ۷۶ سهم (۵۹درصد) در محدوده منفی بودیم. در این بازار نیز ۲۸ نماد (۲۲درصد) صف‌خریدی به ارزش ۶۶ میلیارد تومان شکل دادند و صف‌فروش در این بازار به ۴۶ نماد (۳۶ درصد) با ارزشی بالغ بر ۱۸۱میلیارد تومان اختصاص پیدا کرد. همان‌طور که اشاره شد ارزش معاملات خرد سهام در این روز کاهش بیشتری را تجربه کرد و با افت حدود ۱۰درصدی نسبت به روز دوشنبه و نزول بیش از ۸۰درصد در مقایسه با ابتدای شهریورماه به ۲۰۵۳میلیارد تومان رسید. حجم دادوستدها نیز دیروز، با کاهش روزانه ۳/ ۶درصدی مواجه شد.
کاهش تب فروش حقیقی‌ها
در روزی که نماگر اصلی تالار شیشه‌ای با رشد بیش از یک‌درصدی همراه شد، سهامی به ارزش ۱۳۵ میلیارد و ۲۶۸ میلیون تومان از سبد سهام حقیقی‌ها به پرتفوی معامله‌گران عمده بورس تهران منتقل شد. به این ترتیب حالا ۱۲ روز متوالی است که حقیقی‌ها دست از ماشه فروش برنداشته‌اند. با این حال شارژ روحی ناشی از سخنان وزیر اقتصاد و رئیس سازمان بورس و اوراق بهادار درباره لزوم حمایت از بازار سهام، سبب شده تا به‌طور محسوسی از میزان فروش این دسته از معامله‌گران بورسی کاسته شود. در این میان نگاهی به عملکرد روزانه بازیگران بورسی در صنایع ۳۹گانه نشان از ورود پول‌های حقیقی به ۱۲گروه در مقابل خروج این سرمایه‌ها از ۲۶ صنعت بودیم. در صدر لیست خروج حقیقی‌ها گروه محصولات شیمیایی با جابه‌جایی سهامی به ارزش ۳۲میلیارد و ۷۳۵میلیون تومان در مسیر حقیقی به حقوقی قرار داشت.
پس از آن نوبت به فلزی‌ها رسید تا با خالص فروش ۳۱ میلیارد تومانی از سوی حقیقی‌ها مواجه شوند. زیرمجموعه‌های گروه مواد و محصولات دارویی، کانه‌های فلزی، بانک و سیمانی‌ها از دیگر سهامی بودند که با بیشترین فشار فروش از جانب سهامداران خرد مواجه شدند. در آنسوی بازار اما در صدر لیست خرید حقیقی‌ها سهام زیرمجموعه گروه فرآورده‌های نفتی با جابه‌جایی سهامی به ارزش ۱۰ میلیارد و ۸۷۲ میلیون تومانی در مسیر حقوقی به حقیقی قرار داشتند. انبوه‌سازان نیز در شرایط مشابه با خالص خرید ۷/ ۹ میلیارد تومانی از سوی سهامداران خرد همراه شدند.