به گزارش مشرق، یکی از موضوعات بااهمیت و شروط ایران برای حصول توافق، مسأله راستی‌آزمایی است. اما راستی آزمایی چیست؟ در تعریف «راستی‌آزمایی» (Verification) در فرهنگ مریام وبستر آمده است: «تصدیق صحت، دقت یا واقعیت چیزی یا اثبات کردن یا دادن تحقق عینی به چیزی». فرهنگ لغات کمبریج این واژه را این‌گونه تعریف کرده است: «اثبات اینکه چیزی وجود دارد یا صحیح است.» و همچنین «اطمینان حاصل کردن از اینکه چیزی صحیح است.» مطابق با فرهنگ آکسفورد، راستی‌آزمایی معادل «بررسی درست یا دقیق بودن چیزی» و یا به معنی «نشان دادن یا گفتن اینکه چیزی درست یا دقیق است.» طبق فرهنگ لغت کالینز راستی‌آزمایی یعنی «اگر شما چیزی را راستی‌آزمایی کنید، شما از طریق تحقیق و آزمایش، بررسی می‌کنید که آن چیز صحیح است.»
در فرهنگ واژگان حقوقی در تعریف واژه «راستی‌آزمایی» این‌طور آمده است: «اعلام و اظهار اینکه یک جمله یا ادعا صحیح است، مستظهر به سوگند یا پذیرش مجازات‌های مرتبط با شهادت دروغ. این اعلام معمولاً در پایان اسناد رسمی قرار می‌گیرد.» بررسی واژه «راستی‌آزمایی» در مراجع رسمی و حقوقی نشان می‌دهد که معنای راستی‌آزمایی به معنای اثبات درست بودن و تحقق عینی یک ادعاست و طرف انجام‌دهنده اقدام از طریق انجام راستی‌آزمایی توسط دیگران عملاً متعهد به نتیجه می‌شود.
راستی‌آزمایی در برجام
در برجام نیز از این واژه به همین معنا استفاده شده است. در بخش C در ضمیمه پنجم برجام (با عنوان روز اجرا) آمده است: «وقوع و تحقق روز اجرا منوط به تأیید آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از اجرای اقدامات مرتبط با هسته‌ای ایران است...» در توافق برجام «راستی‌آزمایی» آژانس از اقدامات هسته‌ای ایران همچون یک پیش‌شرط عمل کرد و اگر نتیجه راستی‌آزمایی، درست بودن و تحقق عینی اقدامات هسته‌ای ایران را نشان نمی‌داد و آژانس تأیید نمی‌کرد، روز اجرا که زمان اجرای تعهدات طرف مقابل بود، رخ نمی‌داد. به بیان دیگر، اگر گذر از یک مرحله به مرحله بعد، منوط به راستی‌آزمایی تعهد یا ادعایی شده باشد، تحقق گام‌های بعدی در آن فرایند منوط به تحقق عینی آن ادعا یا تعهد خواهد بود.
راستی‌آزمایی لغو تحریم‌ها، سیاست قطعی نظام
لغو کل تحریم‌ها، سپس راستی‌آزمایی ایران و پس از آن اجرای تعهدات هسته‌ای، سیاست جمهوری اسلامی ایران در مذاکرات احیای توافق هسته‌ای برجام است که تاکنون چند بار توسط رهبر معظم انقلاب به‌صراحت بیان شده است. ایشان در سخنرانی نوروزی یکم فروردین ۱۴۰۰ در رابطه با سیاست کشور در باب تعامل با طرف‌های برجامی و در باب خود برجام فرمودند:
«امریکایی‌ها باید تمام تحریم‌ها را لغو کنند، بعد ما راستی‌آزمایی خواهیم کرد؛ اگر چنانچه به معنای واقعی کلمه لغو شده بود، آن وقت ما به تعهدات برجامی‌مان برمی‌گردیم، یعنی بدون هیچ مشکلی به تعهدات برخواهیم گشت؛ این سیاست قطعی است. قول امریکایی‌ها را [هم] معتبر نمی‌دانیم؛ اینکه بگویند ما برمی‌داریم و روی کاغذ بردارند، این فایده‌ای ندارد؛ عمل لازم است؛ باید در عمل تحریم‌ها را بردارند، ما هم راستی‌آزمایی کنیم و مطمئن بشویم که تحریم‌ها برداشته شده، آن‌وقت به تعهداتمان عمل می‌کنیم..»
آیت الله رئیسی نیز در گفت‌وگوی تلفنی با امانوئل مکرون رئیس‌جمهور فرانسه، مسأله راستی‌آزمایی را یکی از مهم‌ترین مطالبات ایران در مذاکرات وین دانست و گفت: «جمهوری اسلامی در فرایند مذاکرات، اراده و جدیت خود را برای حصول توافق اثبات کرده است. هر تلاشی از طرف مقابل در این رابطه باید شامل لغو تحریم‌ها، راستی‌آزمایی و ضمانت معتبر باشد»[۱] به‌علاوه، بندهایی از «قانون اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها و صیانت از منافع ملت ایران» مصوب ۱۲ آذر ۱۳۹۹ نیز تکلیف دولت در مسأله هسته‌ای را روشن کرده و به نوعی راستی‌آزمایی لغو تحریم‌ها را به دولت تکلیف کرده است. در ماده هفتم این قانون بیان می‌کند:
«چنانچه کشورهای متعاهد از جمله کشورهای ۱+۴ (آلمان، فرانسه، انگلستان، چین و روسیه) نسبت به اجرای تعهدات خود و رفع کامل تحریم‌ها از جمله هسته‌ای، نظامی، حقوق بشری و امثال آن علیه جمهوری اسلامی ایران اقدام کنند، دولت موظف است گزارش دقیق اقدامات انجام شده را به مجلس ارائه کند. کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی و نیز کمیسیون انرژی مجلس ارزیابی خود را نسبت به این گزارش به منظور تعیین تکلیف در مجلس، به مجلس شورای اسلامی به استناد بند (۷) ماده (۴۵) قانون آیین‌نامه داخلی مجلس ارائه می‌کنند.»
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نیز در گزارشی مفصل، دستورالعمل جامعی در رابطه با مسأله راستی‌آزمایی منتشر کرده است. این گزارش با جزئیات فراوان، شیوه پیاده‌سازی صحیح راستی‌آزمایی را تدوین کرده است. بنابراین از منظر ایران، مسأله راستی‌آزمایی لغو تحریم‌های امریکا اولاً سیاستی قطعی و غیرقابل‌عدول است و ثانیاً شیوه پیاده‌سازی آن تا حد خوبی در سند مرکز پژوهش‌های مجلس تعریف شده است.
اهمیت راستی‌آزمایی لغو تحریم‌ها در عادی شدن روابط اقتصادی
دلیل اصلی مطرح شدن مسأله راستی‌آزمایی از سوی جمهوری اسلامی ایران، تجربه‌ای است که از قضیه برجام برای کشور حاصل شده است. در برجام، وعده‌هایی روی کاغذ وجود داشت که به دلیل بدعهدی طرف مقابل، در عمل محقق نشد. مورد مهم رفع تحریم‌های بانکی بود که در برجام تصریح شده بود اما به دلیل سخت‌گیری در اجرای برجام از سوی وزارت خزانه‌داری امریکا، روابط بانکی ایران به حالت قبل از تحریم‌ها بازنگشت. پافشاری مجدانه ایران بر لزوم راستی‌آزمایی تعهدات طرف‌های مقابل، برای جلوگیری از تکرار مجدد این بدعهدی است. تجربه اجرای برجام ایران را به این جمع‌بندی رسانده است که صرف رفع تحریم روی کاغذ به معنای برداشته شدن موانع متعدد تحریمی بر سر راه همکاری‌های اقتصادی میان ایران و سایر کشورها و بازیگران اقتصادی نیست. راستی‌آزمایی در هر یک از حوزه‌های رفع تحریم، می‌تواند در تسریع عادی شدن روابط اقتصادی ایران با دیگران بسیار مؤثر باشد.
دو رویکرد در راستی‌آزمایی لغو تحریم‌ها
در رابطه با راستی‌آزمایی لغو تحریم‌های امریکا دو رویکرد مطرح است؛ رویکرد اول، پذیرش وعده غرب در متن یک توافق احتمالی مبنی بر رفع تحریم‌ها و مبنا قرار دادن آن برای اجرای تعهدات هسته‌ای است که می‌توان آن را «راستی‌آزمایی کاغذی» نام گذاشت. این نوع راستی‌آزمایی در زمان برجام وجود داشت. رویکرد دوم، تحقق عینی وعده رفع تحریم است که می‌توان آن را «راستی‌آزمایی عینی» نام گذاشت. تجربه اجرای برجام نشان داده است که صرف تکیه بر رویکرد اول کافی نیست و باید رویکرد دوم همزمان با رویکرد اول مورد توجه قرار گیرد.
کیفیت و ویژگی‌های راستی‌آزمایی لغو تحریم‌ها
راستی‌آزمایی لغو تحریم‌ها در رابطه با نوع تحریم متفاوت است نمی‌توان برای تمام تحریم‌ها فرمول یکسانی برای راستی‌آزمایی ارائه داد. راستی‌آزمایی در زمان ۲۴ یا ۴۸ ساعته که در هفته‌های اخیر از سوی غرب مطرح شده و واکنش وزیر امور خارجه کشورمان را نیز به دنبال داشته، برای افتتاح حساب و انجام یک تراکنش مالی ممکن است منطقی باشد، اما بخش قابل‌توجهی از لغو تحریم‌ها در حوزه‌های بانکی، نفت و گاز و یا سرمایه‌گذاری را نمی‌توان در این بازه زمانی راستی‌آزمایی کرد. بنابراین ضروری است که درباره «بسته راستی‌آزمایی لغو تحریم‌ها» صحبت کرد. تعهدات روز اجرای توافق هم باید شامل سرمایه‌گذاری‌های بزرگ در حوزه‌های مختلف ازجمله حوزه انرژی در ایران باشند و هم باید شامل برخی قراردادهای تجاری باشد که در عمل نشان دهد امکان برقراری چرخه کامل تجاری با ایران در اثر لغو تحریم‌ها میسر شده است. این اتفاق به معنای این است که عملاً تحریم‌های امریکا مانع از امضای قرارداد رسمی با ایران نشده است و راستی‌آزمایی مدنظر ایران محقق شده است. بنابراین راستی‌آزمایی، از جهات مختلف، ازجمله در کیفیت طراحی، کیفیت اجرا و ترتیب اجرا، دارای ملاحظات حساس و مهمی است و باید ویژگی‌های زیر را داشته باشد:
۱) ترتیب اجرا
در برجام، راستی‌آزمایی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و تأیید این نهاد از اجرای تعهدات ایران، مبنای اجرای تعهدات طرف‌های مقابل در نظر گرفته شده بود. یعنی اجرای تعهدات طرف‌های مقابل منوط به اجرای کامل تعهدات ایران و سپس راستی‌آزمایی آژانس بود. در بخش C در ضمیمه پنجم برجام (با عنوان روز اجرا) آمده است:
«وقوع و تحقق روز اجرا منوط به تأیید آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از اجرای اقدامات مرتبط با هسته‌ای ایران است...»
بر این اساس در توافق احیای برجام ابتدا باید لغو تحریم‌ها صورت گیرد و بعد از راستی‌آزمایی آن و تأیید ایران، تعهدات هسته‌ای ایران انجام شود.
۲) اهمیت جزئیات در راستی‌آزمایی لغو تحریم‌ها
سهل‌انگاری در طراحی دقیق ویژگی‌ها و کیفیت راستی‌آزمایی، می‌تواند آن را به ابزاری برای به‌کارگیری علیه خود ایران تبدیل کند. اگر ایران اقدامات و تعهدات طرف‌های مقابل را راستی‌آزمایی کند، دیگر نمی‌تواند مدعی بدعهدی آنها باشد و مسیر استفاده از ماده ۳۶ برجام برای کاهش تعهدات به صورت متقابل برای ایران بسته می‌شود. به عبارت دیگر می‌توان گفت که راستی‌آزمایی بی‌کیفیت بیش از نبود آن آسیب خواهد داشت. راستی‌آزمایی‌های آژانس کاملاً دقیق و حاوی جزئیاتی قابل‌اندازه‌گیری بود. همه اقدامات ایران به‌آسانی قابل‌اندازه‌گیری و صحت‌سنجی بود.