سرویس جهان مشرق - با آرام گرفتن جنگ داخلی در سوریه و تهاجم مستقیم کشورهای غربی، اکنون این کشور به دنبال ثبات اقتصادی و سیاسی است. کشورهای منطقه نیز سوریه را به مانند گذشته به عنوان یک فرصت طلایی نگاه می‌کنند. موقعیت استراتژیک سوریه در منطقه به طوری است که هم از لحاظ خاکی و هم آبی شاه‌راه مواصلاتی به سوی شمال آفریقا و اروپا است. همین امر سبب شده است که کشورهای منطقه نگاه مثبتی به برقراری ارتباط با این کشور داشته باشند و بر سر نزدیک شدن به آن با یکدیگر رقابت کنند. همۀ رقبا به خوبی می‌دانند که موانع موجود اعم از تخریب زیرساخت‌ها یا تحریم‌های آمریکا موانعی بلندمدت نیستند و به سادگی قابل رفع هستند.
سوریه به جادۀ ابریشم چین پیوست
در این رقابت اقتصادی-سیاسی بدون شک چین جزو جلوداران است. در روزهای آغازین سال میلادی (۱۲ ژانویه ۲۰۲۲) سفیر چین در دمشق، آقای فنگ بیائو، توافقنامهای را با مقامات سوری امضا کرد که سوریه را رسما جزو کشورهای «ابتکار کمربند و راه» (Belt and Road Initiative) قرار داد (۱). به طور ویژه سوریه نقش کمربند یا آنچه پیشتر با نام «کمربند اقتصادی راه ابریشم» خوانده می‌شد را ایفا می‌کند.
البته چین در ۱۶ ژانویه نیز توافقی بشردوستانه با رئیس صلیب سرخ سوریه، خلاد حبوباتی، امضا کرد. اما اهداف چین در سوریه فراتر از اقدامات بشردوستانه است. چین قصد دارد با مشارکت در فرآیند بازسازی سوریه، این کشور را در بلندمدت متحد خود سازد. شرکت نیمه دولتی چینی «ساخت و ساز راه‌آهن» (China Railway Construction) و «شرکت مهندسی بندرگاه چین» (China Harbor Engineering Company) از جمله کشورهایی هستند که مشتاقانه منتظر باز شدن درهای سوریه هستند.
با امضای توافقنامهای بی فادی الخلیل رئیس کمیسیون برنامه‌ریزی و همکاری بین‌المللی سوریه و سفیر چین در دمشق، سوریه رسما به ابتکار کمربند و راه چین پیوست.
نکته حائز اهمیت در توافق چین و سوریه باز شدن پای «انجمن اعتماد سوریه» به رهبری بانوی اول سوریه یعنی اسماء الاسد به این تعاملات اقتصادی است. این انجمن تاکنون تنها در پروژه‌های داخلی فعالیت می‌کرد اما اکنون بخشی از بودجۀ چین در پروژۀ جادۀ ابریشم را مدیریت می‌کنند.
پیشتر نیز انجمن اعتماد سوریه به همراه شرکت هواپیمایی «اجنحه الشام» به عنوان یکی از حامیان اکسپو ۲۰۲۰ دبی وارد صحنۀ منطقه‌ای شده بود. جالب است که اغلب توافقنامه‌های تجاری چین و سوریه تا پیش از این تحت نظارت «شورای سوریه و چین» انجام می‌شد. اما بشار اسد، رئیس جمهور سوریه، چند ماه قبل «فادی الخلیل» را رئیس «کمیسیون برنامه‌ریزی و همکاری بین‌المللی سوریه» کرد و اکنون او مسئول قراردادهای سوریه و چین است.
ترکیه از آب گل‌آلود برق می‌گیرد
پس از حمله نظامی ترکیه به مناطق شمال و شمال شرقی سوریه در آخرین ماه‌های سال ۲۰۱۹، برخی از کمپانی‌های ترکیه‌ای انحصار تامین برق این منطقه را به دست گرفتند. به طور ویژه کمپانی «آک انرژی» که مجوز فعالیت خود را در میانه سال ۲۰۱۷ دریافت کرد به تدریج دامنۀ نفوذ خود را در شمال سوریه گسترش داده است.
«آک انرژی» در شهر مرزی «کیلیس» ترکیه مستقر است و از این مسیر با برخی از نهادهای محلیِ سوری از جمله سازمان غیردولتی «الرساله» که در شمال سوریه و حلب با تائید سازمان ملل کار می‌کند، ارتباط تنگاتنگ دارد. این کمپانی ابتدا برق شهر «اعزاز» را که در منطقه عملیاتی سپر فرات قرار داشت، تأمین می‌کرد، اما در ادامه با کابل‌کشی گذرگاه مرزی «باب السلمه» و شهر کیلیس جای خود را در این منطقه پررنگ‌تر کرد.
آک انرژی در ابتدای سال ۲۰۱۸ به منطقه «عفرین» نقل مکان کرد و تا فوریه ۲۰۲۱، شهرهایی مانند «رأس العین» و «تل ابیض» را پوشش داد. اکنون شهرهای «ماره»، «اعزاز» و «سوران» نیز به صورت انحصاری تحت پوشش این کمپانی ترکیه‌ای هستند. این کمپانی اکنون برق بیش از ۱.۵ میلیون شهروند سوری را تامین می‌کند.
کمپانی آک انرژیِ ترکیه به طور انحصاری تامین برق برخی از شهرهای شمال سوریه را به دست گرفته است.
ریاست کمپانی آک انرژی به عهده «خلیل ابراهیم» است که یکی از اعضای برجستۀ حزب حاکم ترکیه، یعنی حزب عدالت و توسعه، و حامی رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه است. قراردادهای کمپانی آک با مقامات محلی فاش نشده است و این کمپانی به شکل سایه‌وار در شمال سوریه فعالیت می‌کند.
به عنوان مثال مقر آنها در ساختمانی در شهر «اعزاز» سوریه قرار دارد، اما به طور رسمی مقر آنها در شهر آنکارا ثبت شده است. همچنین کمپانی آک انرژی از طریق برخی شرکت‌های سوری، یا چندملیتی زیرساخت‌های خود را به این کشور وارد می‌کنند. چند ماه قبل مردم برخی از شهرهای شمالی سوریه مانند «ماره» و «اعزاز» نسبت به گران شدن قیمت برق اعتراض کردند (۲)، اما چون تامین‌کننده انحصاری این منطقه آک انرژی است، امید به تغییر چندانی در قیمت‌ها نیست.
خط لولۀ گاز عربی
لبنان کشوری است که از لحاظ انرژی وابسته به کشورهای منطقه است. چند ماه پیش نیز که بحران بنزین در این کشور بالا گرفته بود، صادرات ایران از طریق سوریه و با وساطت حزب‌الله به این کشور رسید و تا مدتی اعتراضات مردمی را فروکاست. اما طرح بزرگتری در حال تدوین است که مطابق آن گاز بین کشورهای مصر، اردن، سوریه و لبنان منتقل شود. این طرح که با عنوان «خط لولۀ گاز عربی» شناخته می‌شود، هنوز برای اجرایی شدن با موانعی روبروست.
کشورهای دخیل در این توافق (یعنی سوریه، لبنان، مصر و اردن) در ششم اکتبر ۲۰۲۱ متعهد شدند که هر یک مسئول نگهداری و تعمیر لوله‌های عبوری از کشور خودش است. در این میان دو کشور مصر و سوریه در وضعیت مناسبی نیستند. حدود ۱۲۰۰ کیلومتر لولۀ گاز در مصر پیشتر در اثر حملات گروه «ولایت سینا» (شاخۀ داعش در مصر) تخریب شده بود و هنوز به حالت اجرایی نرسیده است.
شرکت نفت سوریه (SPC) به ریاست «فراس کدور»، اخیرا اعلام کرد که بخش سوری این خط لوله را که پس از یک دهه درگیری در وضعیت بسیار بدی قرار داشت، تعمیر کرده است. همچنین وزیر نفت و منابع طبیعی سوریه، بسام طعمه ۱۴ دسامبر ۲۰۲۱ اعلام کرد «همه چیز آماده است» تا خط لولۀ گاز عربی به جریان بیافتد. علاوه بر سوریه و مصر، هنوز لبنان نیز نتوانسته است تمام خط لوله در کشور خود را مهیا کند. در این بین اردن سالم‌ترین خط لوله را دارد و توافق کرده است تا تکنسین‌های خود را برای تعمیر و نگهداری خطوط لولۀ لبنان عازم این کشور کند (۳).
شاید بزرگترین نگرانی در اجرایی کردن این خط لوله، تحریم‌های ایالات متحدۀ آمریکا علیه سوریه تحت عنوان «قانون سزار» (Caesar Syria Civilian Protection Act) است. توافق ترانزیت بین بیروت و قاهره تا زمانی که این تحریم‌ها توسط واشنگتن لغو نشود، قابل اجرا نیست، چرا که وزیر نفت مصر اخیرا در مصاحبه‌ای گفت «ما نمی‌خواهیم به خاطر کمک به لبنان مجازات شویم». از سوی دیگر خط لولۀ مصری از سوی دیگر به منطقۀ گازی لویاتان در فلسطین اشغالی متصل است و مصری‌ها مترصد این هستند که خط لولۀ گاز عربی را با گاز اسرائیلی پرکنند. لذا بعید نیست که آمریکا به خاطر منافع اسرائیل هم که شده، تحریم‌های خود را به صورت موضعی بردارد. در این میان سوریه و لبنان نیز سکوت کرده‌اند.
بعید نیست آمریکا به خاطر منافع اسرائیل و دیگر متحدان منطقه‌ای خود قانون تحریمی سزار علیه سوریه را حداقل به صورت موضعی بردارد.
احتمالا این معامله اقتصادی برای دمشق ثمربخش باشد، چرا که آمریکا مجبور است به خاطر منافع اسرائیل برخی از تحریم‌های سوریه به عنوان شاه‌راه این خط مواصلاتی را بردارد. در عین حال دمشق که میزبان بعدی کنفرانس انرژی عربی در سال ۲۰۲۴ است، امیدوار است به صورت موازی پروژه‌های انرژی خود با ایران را نیز به پیش ببرد.
اوایل دسامبر گذشته بود که «فیصل مقداد»، وزیر امور خارجۀ سوریه، در دیدار با حجت الاسلام رئیسی گفت این کشور «توجه ویژه‌ای به تقویت روابط تجاری با ایران دارد» (۴). همچنین بسام طعمه وزیر نفت و انرژی سوریه نیز پروژه‌های مشترک انرژی بین ایران و سوریه را «بخشی از همکاری‌های اقتصادی نزدیک‌تر بین دو کشور» خواند.
همچنین فراس کدور رئیس شرکت نفت سوریه، تحصیلات خود را در مینسک به اتمام رسانده و به زبان روسی مسلط است و از این طریق رابطۀ خوبی با کشورهای اروپای شرقی خصوصا روسیه دارد. لذا سوریه همزمان در بخش انرژی به کشورهای عربی، ایران و روسیه نگاه می‌کند و این مسیر احتمالا برای آنها سودآور خواهد بود.
رقابت سیاسی برای کسب حمایت دمشق
در حالی که سوریۀ پس از جنگ در حال بازسازی اقتصادی خود است، احزاب و دولت‌های منطقه نیز در پیِ جلب حمایت این کشور هستند. در فلسطین دو جریان فتح و حماس هر یک به شکلی برای نزدیک شدن به دمشق تلاش می‌کنند. اوایل ژانویه ۲۰۲۲ بود که «جبرئیل رجوب» دبیر کل کمیتۀ مرکزی فتح و جانشین احتمالی محمود عباس، نخست وزیر فلسطین، به منظور تقویت روابط فتح با سوریه به دمشق سفر کرد (۵).
اعضای فتح امیدوارند با جلب حمایت دمشق رقیب خود حماس را از این بازی محروم کنند. حماس برای بیش از یک دهه رابطۀ چندان خوبی با دمشق نداشته است. دیدار جبرئیل رجوب با وزیر امور خارجۀ سوریه تحت نظارت «سمیر الرفاعی» سفیر تشکیلات خودگردان فلسطین در سوریه انجام شد. رجوب در این سفر اعلام کرد که احتمالا در آیندۀ نزدیک محمود عباس به دمشق سفر خواهد کرد.
جریان فتح که از نفوذ و محبوبیت روزافزون حماس در کرانۀ باختری نگران است، درصدد کُند کردن تعاملات منطقه‌ای حماس است. اسماعیل هنیئه، رئیس دفتر سیاسی حماس، نیز چند هفته پیش با سفر به بیروت تلاش کرد از طریق حزب‌الله و احیانا ایران به سوریه نزدیک شود. حماس چند ماهی است که تلاش می‌کند دفتر سیاسی خود در دمشق را افتتاح کند، اما «بشار جعفری» معاون وزیر امور خارجۀ سوریه مخالف این اتفاق است. همچنین اوایل ژانویه خالد مشعل، رئیس دفتر سیاسی پحماس در خازج از کشور با وزیر امور خارجۀ ایران، حسین امیرعبداللهیان، دیدار کرد. یکی از رئوس مطالب رد و بدل شده بین آنها چگونگی نزدیک شدن حماس به دولت سوریه است. با این حال هنوز فتح در برقراری ارتباط با دمشق دست برتر را دارد.
امارات نیز اخیرا پس از سال‌ها ایفای نقش غیرسازنده در تحولات سوریه و حمایت از گروههای تروریستی، حالا از ماندگار شدن دولت بشار اسد مطمئن شده است و در ابوظبی از رئیس جمهوری سوریه پذیرایی می‌کند تا در آینده اقتصادی این کشور جایی داشته باشد. محور مذاکرات بشار اسد با حاکمان امارات نیز توسعه سرمایه‌گذاری و نقش آفرینی در بازسازی سوریه بوده است.
در لبنان نیز رقابت مشابهی بین جلب نظر دمشق وجود دارد. تونی صلیبا رئیس دایرۀ امنیت داخلی در چند ماه اخیر چند بار به دمشق سفر کرده است. سفر اخیر او به دمشق با موضوع پناهندگان سوری و تجارت فرامرزی گره خورده بود؛ اما بر کسی پوشیده نیست که او قصد دارد حمایت بشار اسد را برای حزب «جنبش آزاد میهنی» (CPL) و همچنین ریاست جمهوری بعدی جبران باسیل کسب کند. از سوی دیگر عباس ابراهیم، رئیس اداره کل امنیت عمومی لبنان نیز تلاش می‌کند تا با جلب نظر بشار اسد خود را به دمشق نزدیک کند و احتمالا به عنوان جانشین نبیه بری، رئیس پارلمان لبنان، انتخاب شود.
سمت راست تونی صلیبارئیس دایرۀ امنیت داخلی لبنان (مسیحی)، سمت چپ عباس ابراهیم رئیس ادارۀ امنیت عمومی لبنان (شیعه)
همان طور که پیداست سوریه اکنون در نقطۀ استراتژیکی ایستاده است. با فروکش کردن جنگ داخلی و هجوم مستقیم نیروهای خارجی، دمشق در تلاش است تا روابط تجاری و سیاسی خود را بازیابد و در ضمن زیرساخت‌خای تخریب شدۀ خود را بازسازی کند. این امکان فراهم است و کشورهای منطقه پیش از هر چیز به دنبال کسب منافع خود در سوریه هستند. در واقع این تعاملات تجاری و سیاسی یک بازی برد-برد برای سوریه و کسانی است که با این کشور ارتباط برقرار می‌کنند.
مقامات کشورمان نیز باید با فعال‌سازی جدی‌تر دیپلماسی اقتصادی و تسهیل روابط اقتصادی میان تهران و دمشق، همانند دوران مبارزه با تروریسم نقش قابل توجهی در دوران بازسازی سوریه ایفا کنند.
منابع تحقیق
(۱) https://www.silkroadbriefing.com/news/۲۰۲۲/۰۱/۱۶/syria-joins-chinas-belt-and-road-initiative/
(۲) https://www.middleeastmonitor.com/۲۰۲۲۰۱۱۱-syria-protests-against-sharp-rise-in-electricity-prices/