به گزارش مشرق، نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران پس از دو سال تعطیلی به دلیل شیوع کرونا، اردیبهشت ماه سال ۱۴۰۱ قرار است با ساز و کاری متفاوت برگزار شود. هر چند هنوز اطلاع‌رسانی رسمی از چند و چون برگزاری این دوره نمایشگاه انجام نشده است، اما قاعدتاً با توجه به شرایط کرونایی در کشور، پیش‌بینی‌ها حکایت از برگزاری نمایشگاه در ابعاد و مقیاسی کوچک‌تر از آن دارد که در طول تاریخ بیش از ۳۰ ساله نمایشگاه وجود داشته است.
سیدعباس حسینی‌نیک، عضو شورای سیاست‌گذاری سی و سومین دوره نمایشگاه کتاب تهران، در یادداشتی به بررسی تحلیلی برگزاری این دوره نمایشگاه کتاب تهران پرداخته است. مدیر انتشارات مجد در بخش نخست این یادداشت که پیشتر در تسنیم منتشر شد به سه شیوه برگزاری نمایشگاه کتاب در شرایط کرونا اشاره کرد و معایب و مزایای هر یک را برشمرد. در بخش دوم این یادداشت به زمان و مکان برگزاری، بحث مهم یارانه‌ها و... پرداخته است:
گفتار چهارم: مکان و زمان برگزاری نمایشگاه
الف: مکان نمایشگاه
انتخاب مکان نمایشگاه رابطه منطقی با میزان حضور ناشران، حجم کتاب‌های قابل عرضه و جمعیت بازدیدکننده دارد.
عدم فروش و عرضه مستقیم کتاب باعث ریزش مشتریان حضوری خواهد شد و ناشران نیز با عرضه نمونه کتاب نیاز به مکانی مانند نمایشگاه‌های گذشته ندارند.
بدیهی است مکان و فضای نمایشگاه باید ضمن سهولت در دسترسی، دارای امکانات مناسب مقابله با همه‌گیری کرونا باشد.
از جهت دسترسی، مصلی امام خمینی(ره) دارای مزیت ویژه بخصوص دارا بودن دو ایستگاه مترو است. بعد از آن، محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی دارای مزیت نسبی است.
اما از جهت امکانات و شرایط لازم برای رعایت فاصله اجتماعی باید امکانات هر دو مکان فوق را مورد ارزیابی دقیق قرار داد. وسعت فضاها و سیستم تهویه، دو مولفه مهم برای رعایت پروتکل‌های بهداشتی است.
به نظر می‌رسد تصمیم‌گیری برای انتخاب فضا بعد از ثبت‌نام و تعیین میزان استقبال ناشران میسر است. به عنوان مثال، در گزینه مصلی، چنانچه امکان حضور متقاضیان در سالن شبستان وجود داشته باشد، این فضا با توجه به امکاناتی که دارد، مناسب خواهد بود وگرنه باید امکانات رواق‌ها را مورد بررسی قرار داد. همینطور در مورد محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی، بعضی از سالن‌ها مناسب‌تر از بقیه هستند
ب: زمان نمایشگاه
ایام معهود در نمایشگاه‌های قبلی دارای مزیت نسبی است چرا که برگزاری نمایشگاه در ماه اردیبهشت دارای سابقه بیش از سی ساله است و بهتر آن است که از این سرقفلی زمانی استفاده شود. از جهت بین‌المللی نیز این زمان برای نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران ثبت شده است.
با توجه به برگزاری نماز عید فطر در روز ۱۲ اردیبهشت سال ۱۴۰۱ (دوشنبه) و نیاز به زمان کافی برای تجهیز نمایشگاه، برگزاری نمایشگاه می‌تواند در دهه آخر اردیبهشت انجام پذیرد.
از جهت ساعات برگزاری، ممکن است در گذشته برای فروش کتاب‌های عرضه شده در نمایشگاه به زمان کافی در طی روز نیاز بوده است؛ ولیکن در وضعیت نمایشگاهی می‌تواند ساعات برگزاری نمایشگاه محدودتر از قبل باشد.
گفتار پنجم: امور جاری نمایشگاه مانند یارانه، تخفیف، هزینه ارسال و ...
الف: یارانه
درخصوص یارانه باید به چند موضوع توجه داشت:
موضوع نخست: پرداخت یارانه کتاب نیازمند آیین‌نامه‌ای جدید و متناسب با شرایط روز است. اما تحلیل پرداخت یارانه در نمایشگاه‌های گذشته می‌تواند آسیب‌شناسی قابل اعتنایی را حاصل کند.
وضع موجود: پراخت یارانه معادل ۴۰ درصد قیمت پشت جلد به اساتید تا سقف۵۰۰ هزار تومان و به دانشجویان و طلاب تا سقف ۲۵۰ هزار تومان خرید کتاب. به عبارتی برای هر استاد ۲۰۰ هزار و برای هر دانشجو یا طلبه ۱۰۰ هزار تومان یارانه تخصیص می‌یابد.
اما اساتید و دانشجویان و طلاب فقط۴۰ درصد یارانه نمی‌گیرند بلکه اساتید از ناشران ۱۰۰ هزار و دانشجویان و طلاب ۵۰ هزار تومان تخفیف می‌گیرند و علاوه بر آن هزینه ارسال نیز میهمان ناشر یا ارشاد هستند.
آیا تخفیف معادل ۷۰ درصد هزینه خرید کتاب برای مخاطبان حرفه‌ای کتاب تاثیر سوئی در دراز مدت بر بازار کتاب نمی‌گذارد؟ آیا این افراد بعد از نمایشگاه برای خرید کتاب با قیمت پشت جلد یا مثلاً ۱۰ درصد تخفیف رایج ناشران و کتابفروشان اقدام خواهند کرد؟ آیا استفاده گسترده این افراد از فایل‌های غیرمجاز کتاب‌ها در فضای مجازی نتیجه عادت نداشتن به پرداخت قیمت واقعی کتاب نیست؟
به نظر می‌رسد نتیجه انجام وظیفه دولت در پرداخت یارانه به مخاطبان حرفه‌ای کتاب، همان نیست که در واقعیت اتفاق می‌افتد. تخفیف کتاب نباید به خفّت کتاب منجر شود که اگر شد، از آشفتگی بازار کتاب و تخفیف‌های نجومی دلالان کتاب نباید برآشفت؛ بنابراین یارانه کتاب باید میزان معقولی داشته باشد و به اندازه‌ای باشد که تاثیر منفی بر اقتصاد نشر نگذارد.
موضوع دوم: تخصیص یارانه به اساتید، دانشجویان و طلاب با چه هدفی صورت گرفته است؟ چرا این یارانه را به متخصصان و عموم اهل علم و فرهنگ اختصاص نداده‌اند؟ تفاوت این دو در چیست؟
به نظر می‌رسد قانونگذار اراده داشته دسترسی به کتاب‌های علمی و آموزشی برای اساتید، دانشجویان و طلاب تسهیل و تامین منابع علمی و آموزشی با مبلغ کمتری انجام شود.
با این پیش‌فرض، اجازه دادن برای خرید کتاب‌های غیر علمی و دانشگاهی به مشمولان یارانه، نقض غرض است. این به مثابه آن است که اجازه داده شود تا این افراد با یارانه دریافتی، کالاهایی به‌جز کتاب خریداری کنند.
این اشکال فقط مربوط به کتاب علمی و دانشگاهی نخریدن نیست؛ بلکه از آنجا که نیاز این افراد به منابع علمی ضروریست و امکان تامین وجه آن را ندارند، متاسفانه به حوزه فضای مجازی و فایل‌های غیرقانونی سوق داده می‌شوند. اینچنین است که بسیاری از کتاب‌های ارزشمند علمی و دانشگاهی به سهولت در فضای مجازی قابلیت دانلود دارند. با این وضع در آینده نمی‌توان شاهد تولید آثار فاخر علمی اعم از تالیف و ترجمه باشیم و این فاجعه‌بار است.
بنابراین لازم است یارانه کتاب با روش موجود، منحصر به خرید کتاب‌های علمی و دانشگاهی باشد و عملیاتی کردن آن باتوجه به قابلیت تفکیک موضوعی کتاب در بانک اطلاعات خانه کتاب، به سادگی قابل انجام است.
توجه شود که ملاک، کتاب علمی و دانشگاهی است که می‌تواند توسط هر ناشری منتشر شده باشد.
ب: تخفیف
درصد تخفیف بیش از ۱۰ درصد برای کتاب‌های عرضه شده در نمایشگاه دارای اشکال است چراکه همه کتاب‌ها دارای شرایط ثابت توزیع نیستند.
به‌طور خاص کتاب‌های علمی و دانشگاهی دارای حق تالیف بسیار بالاتری نسبت به کتاب‌های عمومی هستند. این موضوع در سطح جهانی نیز مطرح است و کتاب‌های دانشگاهی دارای سیستم قیمت‌گذاری خاص خود هستند. هزینه تولید علم با هزینه تولید اثر ادبی قابل قیاس نیست و به همین دلیل در کشورهای پیشرفته، قیمت کتاب‌های دانشگاهی چندین برابر کتاب‌های ادبی و رمان است.
در دو دوره برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب، تعدادی از ناشران معتبر دانشگاهی شرکت نکردند و آنها که شرکت کردند، از میزان تخفیف تعیین شده رضایت نداشتند.
به نظر می‌رسد روش مرسوم در نمایشگاه‌های کتاب تهران که حداقل و حداکثر برای تخفیف‌ها تعیین می‌شد، روش منطقی‌تری است. بدون شک همانطور که قیمت‌گذاری کتاب بدون کنترل دولت بطور رقابتی تعیین می‌شود، میزان تخفیف نیز با وجود رقابت در بازار نشر، بطور خودکار تنظیم و تعیین می‌شود. تعیین حداقل و حداکثر برای میزان تخفیف، روش معقولی است که در حقوق رقابت تجاری پذیرفته شده است. البته ممکن است محدودیت های عرضه مجازی کتاب امکان اعمال تخفیف حداقل و حداکثری را نداشته باشد، در این صورت تخفیف مناسب برای نمایشگاه می تواند ۱۰ درصد باشد.
ج: هزینه ارسال
برعهده گرفتن هزینه ارسال کتاب توسط دولت می‌تواند یکی از بهترین و سالم‌ترین روش‌های مصرف یارانه کتاب باشد. این روش در کشوری مانند آلمان که به نظر نمی‌رسد با وجود اقتصاد آزاد به آن توجه نشان دهد، اعمال می‌شود.
ممکن است هزینه آن در مجموع عددی زیاد به نظر برسد و لیکن از جهت کارکرد می‌تواند بسیار مهم‌تر و کارسازتر از یارانه در قالب تخفیف باشد. چنانکه بیان شد، اعمال ۴۰ درصد تخفیف به عنوان یارانه به اساتید و دانشجویان و طلاب می‌تواند نتیجه عکس در تداوم بازار نشر داشته باشد.
بنابراین چنانچه تخصیص بودجه برای پست رایگان همه خریداران ممکن نباشد پیشنهاد می‌شود هزینه پست کتاب تا حداقل مبلغ ۱۰۰هزار تومان خالص خرید کتاب بر عهده دولت بوده و مازاد بر آن بر عهه ناشر باشد. هزینه بسته بندی که بر عهده ناشران است بطور معمول معادل هزینه پست برآورد می‌شود.
گفتار ششم: بخش بین‌الملل
سال‌هاست بخش بین‌الملل نمایشگاه با چالش جدی مواجه است، در دولت قبل، چنین القا شده بود که واسطه‌های فروش ناشران خارجی همان ناشران هستند و بدین ترتیب اعتباری ثابت برای چند واسطه بدون داشتن نمایندگی رسمی از ناشران خارجی در بودجه معاونت فرهنگی پیش‌بینی شده بود. متاسفانه سال‌هاست این سوء استفاده از ناآشنایی مدیران فرهنگی توسط عده‌ای ذی‌نفوذ در وزارت ارشاد انجام می‌شود که البته در چند سال اخیر به دلیل وضعیت قیمت ارز مسکوت مانده است.
هر گونه تصمیم در خصوص کتاب‌های خارجی باید با توجه به ملاحظات زیر گرفته شود:
ملاحظه نخست: نیاز کشور به کتاب‌های علمی و دانشگاهی خارجی قابل انکار نیست. این کتاب‌ها بطور معمول نشانه‌ای از تهاجم فرهنگی ندارند و لیکن حتی در حالت عدم الحاق به کنوانسیون برن، مشمول تحریم‌های ظالمانه است و ناشران غربی امکان فروش مستقیم به ایران را ندارند. از طرف دیگر، قیمت این کتاب‌ها بسیار گران بوده و با قیمت‌های عرفی داخل کشور، اختلاف زیاد دارند.
ملاحظه دوم: کتاب‌های عمومی و کودک و نوجوان تاثیر زیادی بر فرهنگ عمومی داشته و حجم زیاد ترجمه این آثار می‌تواند منجر به تهاجم فرهنگی گردد. اقتصاد نشر این کتاب‌ها دارای رونق زیادی است و آشفتگی در ترجمه و نشر مکرر یک عنوان مهمترین دغدغه جامعه فرهنگی است بخصوص از آن جهت که زیرساخت‌های فرهنگی، مورد تهاجم واقعی بوده و در خطر می‌باشد.
ملاحظه سوم: حکایت هم چوب را می‌خوریم و هم پیاز در مورد عدم الحاق به کپی‌رایت و خرید کتاب خارجی با قیمت دلاری مصداق دارد! جالب است که کشورهای در حال توسعه می‌توانند عضو کپی‌رایت شوند و از مزیت قیمت عرفی داخلی‌شان بهره‌مند شوند. در این شرایط، واسطه‌های ناشران خارجی سال‌هاست با آن که الزامی به رعایت حقوق نشر کتاب‌های خارجی نیست، کتاب‌های خارجی را با قیمت آمریکا و اروپا به افراد و دانشگاه‌ها می‌فروشند.
این واسطه‌ها، برای طی شدن این فرایند لازم دارند تا از یک طرف آبروی کشور را بریزند و به ناشران خارجی تفهیم کنند که ایران عضو کپی‌رایت نیست و اگر کتاب‌تان را با تخفیف بالا و قیمت پایین به ما نفروشید، عده‌ای دزد در داخل کشور، آن را چاپ می‌کنند و هیچ‌گونه نفعی برای شما نخواهد داشت و از طرف دیگر، در داخل کشور لابی قدرتمندی داشته‌اند که به رعایت اخلاق توصیه می‌کرده و میلیاردها تومان از بودجه اندک پژوهشی دانشگاه‌ها را صرف خرید منابع خارجی با قیمت ارزی کرده است.
خسارت این بی‌آبرویی تا آنجا رسید که در دولت قبل، در غرفه جمهوری اسلامی در نمایشگاه کتاب فرانکفورت و در حضور رئیس موسسه نمایشگاه‌های فرهنگی به عنوان نماینده دولت ایران، آقای کولمن رئیس اتحادیه بین‌المللی ناشران به استناد گفته یکی از این واسطه‌ها، ایرانی‌ها را دزد خطاب کرد.
امروز دوران فضاحت گذشته سپری شده است اما هنوز تلخی آن دوران در کام اهالی فهیم فرهنگ احساس می‌شود. اما چه باید کرد:
از یک طرف، در شرایط تحریم، پیوستن به کپی‌رایت و ملزم شدن برای بازچاپ و ترجمه آثار علمی به اجازه ناشران غربی به شدت خطرناک و غیرمنطقی است و از طرف دیگر، وضعیت موجود نیز هم از جهت داخلی و هم بین‌المللی دارای وجهه مناسبی نیست و به‌خصوص در داخل با آشفتگی در ترجمه مواجه هستیم.
دو راهکار حقوقی با شرایط موجود وجود دارد:
نخست آن که انتشار همزمان کتاب خارجی را در داخل تسهیل کرده و به رسمیت بشناسیم تا اعمال ماده ۲۲ قانون حمایت حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان میسر شود.
انعقاد قرارداد بین ناشر خارجی و داخلی برای انتشار همزمان اثر اصلی می‌تواند انتشار برای نخستین‌بار در داخل را موجب شود. بدیهی است اثری مشمول این طرح است که اولاً بتواند مجوز انتشار را دریافت کند و ثانیاً با قیمت عرفی داخل به فروش برسد.
اثر اصلی که در ایران منتشر شد، بازچاپ و ترجمه و تلخیص آن نیز تحت حمایت قانون داخلی قرار می‌گیرد و اینچنین از آشفتگی در ترجمه و بازچاپ کتاب‌های خارجی جلوگیری خواهد شد.
این طرح قبلاً در مرحله اجرا قرار گرفته و لیکن از طرف دولت سابق و واسطه‌های ناشران خارجی با مخالفت واقع شد.
اهمیت این طرح سوای از نظم بخشیدن به نشر داخلی، تحقق هدف ورود علم بدون تأخیر به کشور است. ضمن آن که در بازسازی وجهه فرهنگی ایران نیز تأثیر زیادی خواهد گذاشت.
دوم آن که ماده ۶ قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی بر حقوق متقابل تاکید دارد که تاکنون به آن توجه نشده است.
کشور ما می‌تواند با بعضی از کشورهایی که دارای مزیت‌های علمی و فرهنگی هستند، معاهده دوجانبه داشته باشد و حمایت‌های قانونی خود را توسعه بخشد. به عبارتی دو طرف حمایت‌های خود از پدیدآورندگان و ناشران داخلی خود را برای پدیدآورندگان و ناشران طرف معاهده اعمال می‌کنند.
از جهت حقوقی در شرایط عدم الحاق، راه دیگری به ذهن نمی‌رسد. در صورتی که ابهامات حقوقی برطرف نشود، سخن از حضور بین‌المللی در حوزه آثار علمی، ادبی و هنری بی‌معنی است. تغییر ساختار بخش بین‌الملل نمایشگاه نیازمند تدابیر زیادی است که بالاخره باید زمانی آغاز شود.
گفتار هفتم: بخش فعالیت‌های علمی و فرهنگی
برگزاری جلسات تخصصی و حرفه‌ای در حوزه تألیف، ترجمه، نشر، آماده‌سازی کتاب، امور فنی چاپ، نشر الکترونیک، کتاب صوتی، حقوق آفرینش‌های ادبی و هنری و مانند آن به صورت حضوری و پخش همزمان از رسانه‌های جمعی می‌تواند به غنای نمایشگاه افزوده و تأثیر بسزایی را بر توسعه نشر کشور داشته باشد.
در این نمایشگاه مدیران و نمایندگان ناشران حاضر دارای فرصت کافی برای شرکت در برنامه‌های ارائه شده دارند و از این جهت اشکال عدم مشارکت و حضور مخاطب در برنامه‌های فرهنگی در نمایشگاه‌های سابق کم رنگ‌تر خواهد شد. علاوه بر آن، باتوجه به عدم نیاز به حضور خریداران در محل نمایشگاه، مشارکت کانال‌های فرهنگی صدا و سیما و کانال‌های اطلاع‌رسانی دیگر می‌تواند محتوای برنامه‌های ارائه شده را در دسترس مخاطبان کتاب قرار دهد.
بخش علمی و فرهنگی می‌تواند در غیاب هیاهوی خرید حضوری کتاب، پررونق و جذاب برای ناشران و مخاطبان باشد.
موضوعات پیشنهادی برای بخش علمی و فرهنگی:
الف: موضوعات فرهنگی
- بررسی های علمی و آسیب شناسی وضعیت فرهنگ مکتوب
- بررسی محتوایی آثار علمی، ادبی و هنری
- بررسی وضعیت تولید علم و فرهنگ نسبت به ترجمه و اقتباس
- بررسی راه های مقابله با کتاب سازی
ب: موضوعات حقوقی
- بررسی حقوق مالکیت ادبی و هنری در ایران
- بررسی وضعیت پیوستن یا نپیوستن به کپی رایت جهانی
- بررسی وضعیت قضایی برای حمایت از حقوق نشر
- بررسی حقوق آثار تبعی یا اشتقاقی مانند ترجمه، اقتباس و ...
- بررسی پیشنهادات اصلاحی برای تغییر قوانین موجود
- بررسی راهکارهای پیشگیری از وقوع جرم در حوزه حقوق نشر
- بررسی قراردادهای حقوق نشر
ج: موضوعات صنفی
- بررسی چگونگی هم افزایی قوانین فرهنگی، صنفی و تجاری در حوزه نشر
- بررسی راهکارهای بهینه در مدیریت نشر
- بررسی چگونگی ایجاد ساختار مدیریت متمرکز در نشر
- بررسی مشکلات بخش های مختلف حوزه نشر اعم از عمومی، دانشگاهی، کودک و آموزشی
د: موضوعات اقتصادی
- بررسی راهکارهای تأمین ملزومات چاپ بخصوص کاغذ، مقوا و زینک
- بررسی روش‌های قیمت گذاری کتاب
- بررسی امکان تغییر قیمت کتاب با توجه به وضعیت اقتصادی کشور
- بررسی وضعیت اعمال تخفیف و برگشت سرمایه ناشر
- بررسی روش‌های مناسب برای تخصیص یارانه کتاب
- بررسی تأثیرات نمایشگاه‌های کتاب بر اقتصاد نشر
ه: موضوعات اداری
- بررسی وضعیت مجوزهای صادر شده نشر و چگونگی ساماندهی آن
- بررسی روند صدور مجوز انتشار کتاب، اعلام وصول، کتاب‌های اهدایی و ثبت در سامانه خانه کتاب
- بررسی راهکارهای اداری برای پیشگیری از تخلفات در حوزه کتاب
و: موضوعات فنی
- بررسی روش‌های نوین چاپ باتوجه به شرایط اقتصادی نشر
- بررسی جایگاه نشر الکترونیکی و صوتی در اقتصاد نشر
- بررسی فنی و کیفی پلتفرم‌های ارائه دهنده خدمات نشر الکترونیکی و صوتی
- بررسی مشکلات عوامل فنی چاپ کتاب اعم از چاپخانه،لیتوگرافی و صحافی