حتما برای شما هم پیش آمده که خبرهایی به گوشتان خورده که در نگاه اول واقعی به‌نظر می‌رسند اما کمی بعد مشخص می‌شود ساختگی و دروغ بوده‌اند. بخشی از اخباری که روزانه در شبکه های اجتماعی منتشر می شوند، خبرهای جعلی هستند و گسترش این دست از اخبار در رسانه های اجتماعی به یک نگرانی جدی در سطح جهان تبدیل شده‌اند.
اخبار جعلی چیست و هدف از انتشار اینگونه خبرها چیست؟
این مفهوم اینطور تعریف شده است: اخبار جعلی اطلاعات نادرست یا گمراه کننده ای است که به عنوان خبر ارائه می شود. این نوع اخبار اغلب با هدف آسیب رساندن به اعتبار یک شخص یا نهاد یا کسب درآمد منتشر می شود.
«اخبار جعلی» واژه‌ای است که در سال‌های اخیر، به ویژه در ارتباط با انتخابات و شرایط کرونا زیاد آن را شنیده ایم. با این حال، پدیده جدیدی نیست. اطلاعات نادرست، تبلیغات، فریب و... همگی مفاهیم شناخته شده‌ای برای مردم هستند.
اخبار جعلی در برخی موارد می‌توانند برای دستکاری همه چیز از بازارهای سهام گرفته تا نظرات سیاسی و تصمیم گیری‌های مهم طراحی شوند. این نوع اخبار به ابزاری قدرتمند در مبارزات جهانی تبدیل شده که در انتخابات، اقتصاد و درگیری‌های ژئوپلیتیکی استفاده می‌شود.
این نوع از اخبار و اطلاعات نادرست با هدف ضربه زدن به افراد،دولت ها، کشورها و نهادها منتشر می شوند. مثلا در شرایط امروزی کشور ما شبکه های معاند فارسی زبان اخبار جعلی را با هدف تحریک مردم برای اغتشاش در کشور منتشر می‌کنند. «دروغ‌رسانی» (Disinformation) و «غلط‌رسانی» (Misinformation) دو شکل مختلف از اخبار جعلی هستند.
نظام حاکمیتی کشورها به ویژه بعد از پاندمی کرونا به نقش اخبار جعلی در به خطر انداختن سلامت روحی-روانی جامعه توجه ویژه‌ای دارند. به تازگی در آمریکا دادگاهی «الکس جونز»، نظریه‌پرداز «تئوری توطئه» و مجری برنامه‌های رادیویی راست افراطی را به دلیل دروغگویی به پرداخت حدود یک میلیارد دلار به بستگان قربانیان تیراندازی مرگبار در مدرسه ابتدایی سندی هوک و یک مامور اف‌بی‌آی محکوم کرد.
در آمریکا هنوز قانونی در سطح فدرال برای مقابله با اخبار جعلی و جرم‌انگاری آن تصویب نشده، اما برخی از نمایندگان کنگره طرح‌هایی در این زمینه ارائه کرده‌اند. به عنوان مثال، یک سناتور آمریکایی سال ۲۰۱۷ طرحی پیشنهاد کرده که شبکه‌های اجتماعی مانند فیسبوک را موظف به انجام اقداماتی جهت مقابله با اخبار جعلی می‌کند. با این حال، در خصوص این طرح رأی‌گیری نشده است.
غیر از آمریکا بسیاری از کشورهای دیگر اقدامات و سیاست‌هایی برای مقابله با اخبار جعلی معرفی کرده و به کار گرفته‌اند. در این گزارش نگاهی به برخی از این اقدامات انداخته‌ایم.
استرالیا
اقدامات: ▪️راه‌اندازی کارگروه▪️وضع مقررات برای شبکه‌های اجتماعی
در ژوئیه ۲۰۱۸، چهار بخش از دولت استرالیا کارگروهی برای شناسایی کارزارهای دروغ‌رسانی و اخبار جعلی که ممکن است کمپین‌های انتخاباتی را هدف قرار دهند تشکیل داده است.
در فوریه سال ۲۰۱۹ تحقیق پایگاه ای‌بی‌سی‌نیوز فاش کرد که کمیسیون انتخاباتی استرالیا به توییتر و فیسبوک اطلاع داده بایستی قوانین استرالیا در خصوص تبلیغ‌های غیرقانونی در پلتفورم‌هایشان را رعایت کنند. در استرالیا، تبلیغات سیاسی به شرطی قانونی است که نویسنده و تأمین‌کننده مالی آن مشخص باشد. این کمیسیون، شرکت‌های بزرگ شبکه‌های اجتماعی را تهدید کرده بود در صورت عدم تبعیت از قوانی استرالیا از آنها شکایت خواهد کرد.
علاوه بر این، وزیر ارتباطات استرالیا طرحی ارائه کرد که به موجب آن نهاد تنظیم‌کننده رسانه‌های این کشور می‌توانند شرکت‌های اینترنتی را مجبور کنند داده‌های خود درباره نحوه مقابله با دروغ‌رسانی و غلط‌رسانی را در اختیار این نهاد قرار دهند.
بلاروس
اقدامات:▪️تعقیب قضایی مجرمان▪️وضع مقررات برای شبکه‌های اجتماعی
سال ۲۰۱۸، نماینده‌های پارلمان بلاروس متمم‌هایی را به قوانین مربوط به تنظیم رسانه‌های اضافه کردند که به حکومت اجازه می‌دهد افرادی که اقدام به انتشار اطلاعات نادرست در فضای مجازی می‌کنند را تحت تعقیب قرار دهد. این قوانین همچنین به دولت اجازه می‌دهد شبکه‌های اجتماعی و سایر وب‌سایت‌ها را در صورت نقض قانون مسدود کند.
برزیل
اقدامات: ▪️جریمه▪️جرم‌انگاری ▪️وضع مقررات برای شبکه‌های اجتماعی
پلیس فدرال برزیل اعلام کرد کارگروهی برای شناسایی و تنبیه منتشرکنندگان «اخبار جعلی» راه‌اندازی کرده است. جریمه‌های در نظر گرفته شده برای متهمان از پرداخت ۴۰۰ دلار تا ۸ سال حبس را شامل می‌شود.
پلیس فدرال برزیل در این طرح، انتشار اخبار جعلی در فضای مجازی و منتشر کردن گزارش‌های غیردقیق در رسانه‌ها را جرم‌انگاری کرده است. علاوه بر این، دولت برزیل هم وارد توافقاتی با فیسبوک و گوگل شده و این شرکت‌ها را متعهد کرده با «اطلاعات نادرست که توسط طرف‌های ثالث تولید می‌شوند» مبارزه کند.
کانادا
اقدامات: ▪️راه‌اندازی کارگروه نظارتی▪️قانونگذاری برای شبکه‌های اجتماعی
دولت کانادا ژانویه ۲۰۱۹ اعلام کرد که یک طرح چند شاخه‌ای را برای مقابله با دروغ‌رسانی راه‌اندازی کرده است. نخست، اتاوا اعلام کرد که کارگروهی برای نظارت و اطلاع‌رسانی به سایر سازمان‌ها و مردم درباره دروغ‌رسانی‌ها تشکیل شده است.
دوم، دولت کانادا از پلتفورم‌های شبکه‌های اجتماعی خواست اقدامات بیشتری برای مقابله با اخبار جعلی و دروغ‌رسانی انجام دهند. این اقدام، بخشی از قانون C-۷۶ در کانادا است که هدف آن مجاب کردن شرکت‌های فناوری به شفافیت بیشتر در خصوص سیاست‌هایشان برای مبارزه با اطلاعات جعلی و تبلیغات است.
بعد از آن دولت کانادا، از «منشور دیجیتال» خود رونمایی کرد که در آن وعده داده شده اتاوا تلاش خواهد کرد از شهروندان در برابر تهدیدهای آنلاین و اطلاعات نادرست که با هدف تضعیف نهادهای دموکراتیک طراحی می‌شوند محافظت کند.
جاستین ترودو، نخست‌وزیر کانادا گفت آن دسته از شرکت‌های فناوری که از این قوانین تبعیت نکنند با «جریمه‌های هنگفت» مواجه خواهندش شد. البته در این منشور مشخص نشده که جرایم مذکور چطور در نظر گرفته خواهند شد.
چین
اقدامات: ▪️وضع قانون برای رسانه‌ها▪️راه‌اندازی نرم‌افزار
چین سخت‌گیرانه‌ترین قوانین را در خصوص غلط‌رسانی و دروغ‌رسانی دارد. پکن در سال ۲۰۱۶، ایجاد یا ترویج هر گونه شایعه‌ای که باعث اخلال در نظم عمومی و اجتماعی شود را جرم‌انگاری کرد. در قانون دیگری که سال ۲۰۱۷ به تصویب رسید از پلتفورم‌های فضای مجازی خواسته شده فقط اخباری که در رسانه‌های ثبت‌شده مننشر شده‌اند را هم‌رسانی کنند.
اوت ۲۰۱۸ مقام‌های چینی نرم‌افزاری راه‌اندازی کردند که به مردم اجازه می‌دهد اخبارهای جعلی احتمالی را گزارش دهند.
خبرگزاری رویترز گزارش داد این نرم‌افزار، با کمک گرفتن از هوش مصنوعی می‌تواند شایعات را به صورت خودکار شناسایی کند.
مصر
اقدامات: ▪️وضع قانون▪️تعقیب قضایی
مصر اواسط سال ۲۰۱۸ قانونی به تصویب رساند که به موجب آن هر حساب یا بلاگری با بیش از ۵۰۰۰ دنبال‌کننده در سایت‌هایی مانند فیسبوک و توییتر، یک رسانه تلقی می‌شود و چنانچه اقدام به انتشار اخبار جعلی کند تحت تعقیب قضایی قرار خواهد گرفت.
این قانون علاوه بر اعمال جریمه علیه کسانی که اقدام به انتشار اخبار نادرست کنند از وب‌سایت‌ها می‌خواهد اقدام به اخذ مدرک از شورای عالی کنند، در غیراین صورت با جریمه روبرو خواهند شد و یا اینکه رسانه‌هایشان به کل مسدود خواهد شد.
رویترز گزارش داده بود این قانون بعد از رایزنی با روزنامه‌نگاران و سایر کارشناسان به تصویب رسید، با وجود این، در متن آن تعریف مشخصی برای اخبار جعلی ارائه نشده است.
مصر بعد از تصویب این قانون چندین نفر را دستگیر و به تحمل حبس محکوم کرده است. مارس ۲۰۱۹ خبرگزاری آسوشیتدپرس گزارش داد که دولت مصر می‌تواند با استفاده از این قانون، حساب‌های کاربری با بیش از ۵۰۰۰ دنبال‌کننده را مسدود کرده و برای آنها جریمه‌هایی تا ۱۴۴۰۰ دلار در نظر بگیرد. رسانه‌هایی که از این قوانین تبعیت نکنند تا ۲۹۸ هزار دلار جریمه خواهند شد.
فرانسه
اقدامات: ▪️وضع قانون
ژوئیه ۲۰۱۸، امانوئل ماکرون، رئیس‌جمهور فرانسه به روزنامه‌نگاران گفت به زودی قانونی برای مبارزه با ترویج اخبار نادرست در خلال انتخابات ریاست‌جمهوری ارائه خواهد کرد.
در آن قانون که در ماه نوامبر به تصویب رسید «خبر جعلی» به این صورت تصویب شده است: «ادعاهای غیردقیق، تقطیع‌شده یا اخباری که در آنها واقعیت‌ها به صورت نادرست گزارش شده‌اند تا سلامت آرا را زیر سوال ببرند.»
این قانون به مقام‌ها اختیار می‌دهد محتواهای نادرست منتشرشده در فضای مجازی را حذف کرده و حتی سایت‌های منتشرکننده آن را مسدود کند.
در این قانون تصریح شده گروه‌های سیاسی، مقام‌های دولتی یا افراد می‌توانند شکایت خودشان را درباره نشر اکاذیب طرح کرده و قاضی موظف است ظرف حداکثر ۴۸ ساعت از زمان اخطار در خصوص آن عمل کند.
از جمله دیگر مفاد این قانون این است که فیسبوک، توییتر و یوتیوب موظف شده‌اند اسامی افرادی که محتواهای تحت حمایت مالی یا تبلیغات را خریداری می‌کنند را منتشر کند.
ترکیه
اقدامات:▪️وضع قانون برای رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی▪️تعقیب قضایی
پارلمان ترکیه به تازگی قانونی را به تصویب رسانده که برای کاربران فضای مجازی و خبرنگارانی که اقدام به انتشار اخبار جعلی کنند سه سال حبس در نظر می‌گیرد.
در این قانون تصریح شده چنانچه کاربران فضای مجازی یا شخصیت‌های حقیقی و حقوقی اقدام به انتشار اخبار جعلی‌ای کنند که باعث تهدید امنیت عمومی یا سلامت کلی جامعه ترکیه شود و یا ایجاد هراس کند تحت تعقیب قرار گرفته و ممکن است به تحمل تا سه سال حبس محکوم شوند.
قانون ترکیه همچنین تأکید کرده چنانچه فردی با حساب‌های ناشناس اقدام به انتشار اخبار جعلی بکند مجازات او افزایش خواهد یافت.
ترکیه همچنین اکتبر ۲۰۲۰ قانونی تصویب کرد که توییتر، یوتیوب و فیسبوک را به مسدودسازی این شبکه‌ها در صورت امتناع از پایبندی به قوانین این کشور تهدید می‌کرد. این کشور نوامبر همان سال فیسبوک، اینستاگرام، توییتر و یوتیوب را به دلیل امتناع از تعیین نماینده در آن کشور مبلغ یک میلیون یورو جریمه کرد.
آلمان
اقدامات:▪️اعمال جریمه ▪️قانونگذاری برای شبکه‌های اجتماعی
در آلمان قانونی تصویب شده که پلتفورم‌های آنلاین را موظف می‌کند مطالبی که با قوانین این کشور مغایرت دارند را ظرف ۲۴ ساعت حذف کنند، در غیر این صورت با جریمه ۵۰ میلیون یورویی مواجه خواهند شد.
ژانویه ۲۰۱۸، توییتر بر مبنای همین قانون، حساب کاربری یک نشریه طنز آلمانی را به دلیل انتشار محتواهای توهین‌آمیز و نفرت‌پراکنانه علیه مسلمان‌ها مسدود کرد.
همچنین دولت آلمان ۳ جولای ۲۰۱۹ اعلام کرد شرکت فیسبوک را به دلیل نقض قوانین این کشور و عدم گزارش‌دهی مناسب در خصوص محتواهای غیرقانونی منتشرشده در این پلتفورم مبلغ ۲ میلیون یورو جریمه کرد.
هند
اقدامات:▪️بازداشت▪️قطع اینترنت
در هند انتشار دروغ‌رسانی و غلط‌رسانی به معضلی عمده تبدیل شده و در برخی موارد، اطلاعات نادرست در فضای مجازی به شکل‌گیری خشونت‌های گروه‌های تبهکار منجر شده است. سال ۲۰۱۸، انتشار چنین اطلاعاتی به بروز خشونت‌هایی منجر شد که ۲۰ کشته به همراه داشت.
اکتبر ۲۰۱۸ پایگاه Wired گزارش داد دولت هند بیش از ۱۰۰ بار تا کنون واتساپ را برای جلوگیری از پخش شایعات نادرست از کار انداخته است. همچنین در همین سال منابع خبری گزارش دادند که ۱۳۴ مورد قطع اینترنت در هند مستند شده است.
هند غیر از این اقدامات افرادی که اقدام به انتشار شایعات و اخبار غلط می‌کنند را دستگیر و بازداشت می‌کند. آوریل ۲۰۲۰ فارن‌پالیسی گزارش داد هند بیش از ۱۰۰ نفر را به دلیل انتشار اخبار جعلی درباره ویروس کرونا دستگیر کرده است.
اندونزی
اقدامات: ▪️راه‌اندازی کارگروه دولتی▪️بازداشت▪️سایت رصد اخبار جعلی
در اندونزی، دولت با مجموعه متنوعی از اقدامات شامل بازداشت، همکاری با شبکه‌های اجتماعی و تشکیل کمیته‌های تخصصی تلاش‌هایی را برای مبارزه با اخبار جعلی آغاز کرده است.
ژانویه ۲۰۱۸، دولت اندونزی سازمانی به نام «سازمان ملی امور سایبری و رمزنگاری» را مسئول مبارزه با دروغ‌رسانی و اطلاعات جعلی در فضای مجازی کرده است.
روزنامه گاردین در آن زمان گزارش داد اندونزی همچنین یک عملیات مخفیانه که هدف آن به فساد کشاندن فرایند سیاسی در این کشور و بی‌ثبات کردن دولت بوده را شناسایی و خنثی کرده و ۱۴ نفر از اعضای مرتبط با آن را دستگیر کرده است.
سال گذشته میلادی مقام‌های اندونزی فردی ۳۸ ساله را به دلیل انتشار اخبار جعلی و شایعات در فضای مجازی دستگیر و او را به موجب قوانین این کشور متهم کردند. رسانه‌ها گزارش داده‌اند این فرد ممکن است به تحمل ۶ سال حبس محکوم شود.
اندونزی همچنین دو سال پیش ۶ نفر را به دلیل انتشار اطلاعات نادرست درباره ویروس کرونا دستگیر و به نقض قانون مبارزه با شایعات و اطلاعات نادرست متهم کرد. طبق قوانین این کشور، انتشار چنین شایعاتی می‌تواند تا ۶ سال حبس در پی داشته باشد.
از جمله دیگر اقدامات دولت مالزی راه‌اندازی وب‌سایتی است که مردم در آنجا می‌توانند اخبار نادرست را گزارش داده تا متوجه شوند که آن خبر درست است یا نه. سال ۲۰۱۸ وزارت ارتباطات مالزی اعلام کرد در نشست‌های هفتگی خود صحت و سقم اخبار مندرج در این سایت را به مردم گزارش خواهد داد.
ایرلند
اقدامات: ▪️قانونگذاری▪️حبس و جریمه
نمایندگان پارلمان ایرلند دسامبر سال ۲۰۱۷ لایحه‌ای ارائه کردند که مطابق با آن استفاده از ربات‌ها برای ساخت حساب‌های کاربری جعلی جهت انتشار پیام‌های سیاسی یک جرم کیفری تلقی شده و با ۵ سال حبس و/یا جریمه ۱۰ هزار یورویی مجازات خواهد شد. سرنوشت این طرح هنوز مشخص نیست.
ایتالیا
اقدامات: ▪️سایت گزارش‌دهی آنلاین▪️بازداشت▪️گزاش‌دهی به مراجع
دولت ایتالیا با اقداماتی نظیر ایجاد پورتال گزارش‌دهی آنلاین، دستگیری و گزارش به مراجع در تلاش است با غلط‌رسانی و اخبار جعلی مبارزه کند. سال ۲۰۱۸، اندکی قبل از انتخابات سراسری در ایتالیا، دولت این کشور اعلام کرد وب‌سایتی راه‌اندازی کرده که شهروندان از طریق آن می‌توانند اطلاعات غلط را به پلیس گزارش دهند.
در این وب‌سایت، از کاربران خواسته می‌شود آدرس ایمیل، لینک خبر جعلی و رسانه‌هایی که این خبر را در آن دیده‌اند را ثبت کنند. پلیس، این خبرها را راستی‌آزمایی خواهد کرد و چنانچه نقض قوانین ایتالیا باشند آن را تحت تعقیب قضایی قرار خواهد داد.
مالزی
اقدامات: ▪️قانونگذاری▪️حبس و جریمه
در مالزی قانونی به تصویب رسیده که به موجب آن «هر خبر، اطلاعات، داده یا گزارشی که کاملاً یا نسبتاً نادرست باشد» برای فرد یا سازمانی که آن را تولید کرده مشمول جریمه تا بیش از ۱۲۸ هزار دلار و حبس تا حداکثر ۶ سال و یا هر دو مورد خواهد بود. در این قانون که دست‌کم بار اصلاح شده تلاش شده مصادیق نسبتاً روشنی برای خبر جعلی تعریف شود.
از جمله دیگر اقدامات مالزی در این راستا این بوده که نمایندگان پارلمان مالزی برای تشریح مفاد قانون فوق دیدارهایی با نمایندگان شرکت‌هایی مانند فیسبوک و گوگل داشته‌اند.
حسب اطلاعات موجود مالزی دست‌کم یک شهروند دانمارک را ذیل این قانون دستگیر و محاکمه کرده است. سال ۲۰۱۸، مردی به نام «صالح سالم صالح سلیمان» بعد از انتشار ویدئویی در یوتیوب که در آن ادعا شده بود ۵۰ دقیقه طول کشیده تا پلیس مالزی بعد از تیراندازی به یک واعظ فلسطینی واکنش نشان دهد، دستگیر و محاکمه شد.
خبرگزاری رویترز نوشته این شهروند دانمارکی به جرمش اقرار کرده اما گفته این اطلاعات غلط را در شرایط عصبانیت منتشر شکرده است. دادگاه بعد از استماع نظرات سلیمان او را ۲۵۵۲ دلار جریمه کرد، اما او به دلیل عدم استطاعت مالی ترجیح داد یک ماه زندانی شود.
روسیه
اقدامات: ▪️قانونگذاری▪️راه‌اندازی پایگاه داده▪️ جریمه
مجموعه‌ای از قوانین در روسیه، انتشار اطلاعات غیرقابل استناد و نادرست را منع کرده و برای آن مجازات‌هایی در نظر گرفته‌اند. در دو قانون که مارس ۲۰۲۰ به تصویب رسیده، انتشار هر گونه اطلاعات نادرستی که باعث ایجاد نگرانی درباره سلامت شهروندان و اخلال در نظم و امنیت عمومی شود با ۳۰ هزار تا ۱۰۰ هزار روبل جریمه برای شهروندان عادی، ۶۰ هزار تا ۲۰۰ هزار روبل جریمه برای مقامات و ۲۰۰ هزار تا ۵۰۰ هزار روبل جریمه برای شرکت‌ها قابل جریمه است.
چنانچه انتشار چنین اطلاعاتی به مرگ فردی ختم شود یا باعث آسیب به کسی یا لطمه به اموال عمومی شود، جریمه‌ها برای افراد عادی به ۴۰۰ هزار روبل، ۹۰۰ هزار روبل برای مقامات و ۱.۵ میلیون روبل برای شرکت‌ها افزایش خواهد یافت.
نهادهای مسئول در روسیه تا کنون چندین نفر را ذیل این قوانین جریمه کرده‌اند.
روسیه همچنین نوامبر ۲۰۱۸ قراردادی با اسپانیا برای راه‌اندازی یک گروه امنیت ساییبری مشترک با هدف جلوگیری از اثرگذاری اخبار جعلی بر روابط دو کشور امضا کرد. این اقدام بعد از آن صورت گرفت که برخی از مقام‌های اسپانیایی روسیه را به غلط‌رسانی در خصوص همه‌پرسی کاتالونیا متهم کردند.
همچنین مه ۲۰۱۹ رسانه‌های روسیه گزارش دادند سازمان تنظیم مقررات رسانه‌ای روسیه یک پایگاه داده با هدف شناسایی منابع اخبار جعلی راه‌اندازی کرده است. چنانچه این سایت‌ها محتواهای جعلی را روی پلتفورم خودشان حذف نکنند ممکن است فعالیت آنها متوقف شود.