به گزارش مشرق، ملی شدن صنعت نفت در دوران مصدق هر چند به معنای پایانی بر قراردادهای امتیازی در صنعت نفت ایران بود اما با کودتای ۲۸ مرداد شکل جدیدی از استعمار نفت ایران در قالب قرارداد کنسرسیوم بین دولت ایران و کنسرسیومی از شرکت‌های نفتی بین‌المللی به سهم ۵۰ به ۵۰ برای بهره‌برداری از منابع نفتی ایران آغاز شد، اما با وقوع انقلاب معادلات در صنعت نفت ایران به کلی تغییر کرد.
با این حال افسانه‌هایی درباره تولید نفت ایران در زمان پهلوی همچنان در افکار عمومی وجود دارد که بررسی صحت و سقم آنها خالی از لطف نیست. یکی از این افسانه‌ها، تولید روزانه ۶ میلیون بشکه نفت در دوران پهلوی و افت قابل توجه تولید پس از وقوع انقلاب اسلامی است که در این گزارش به ابعاد مختلف آن پرداخته می‌شود.
* تولید غیرپایدار ۶ میلیون بشکه نفت فقط برای دو ماه
تصویر ۱، میزان تولید نفت، میعانات، مایعات گازی ایران در ۵۶ سال گذشته را طبق گزارش بریتیش پترولیوم نشان می‌دهد. طبق آمار، تولید ایران در سال‌های نزدیک به انقلاب بیش از ۵ میلیون بشکه در روز بوده است اما با وقوع انقلاب اسلامی، میزان تولید به دلیل خروج مستشاران خارجی به ناگهان افت می‌کند و با وجود افزایش مجدد تولید توسط نیروهای عملیاتی و فنی ایران، هیچگاه به سطوح قبلی بازنمی‌گردد.
تصویر ۱
اما ماجرا از چه قرار است؟ برای تحلیل روند تولید نفت ایران با دیدی فنی و فارغ از جهت‌گیری‌های سیاسی می‌توان به سه نکته توجه کرد: نکته اول اینکه تولید ۶ میلیون بشکه «نفت» در ایران در دوره پهلوی فقط برای دو ماه رخ داد و نه بیشتر، در نتیجه وقتی تولیدی «پایدار» نباشد نمی‌تواند مبنا قرار گیرد.
حسین نورالدین‌موسی، کارشناس باسابقه مناطق نفت‌خیز جنوب در این باره می‌گوید: در آن زمان ما تحریم هم نبودیم و همه شرکت‌های قدرتمند غربی هم در ایران حضور داشتند، همچنین میادین ما در دوره جوانی و حداکثر دِبی خود بودند اما تولید ۶ میلیون بشکه را فقط برای دو ماه توانستند عملی کنند. بعد از دو ماه، تولید از میادین افت کرد و مخازن مهم ما مثل مارون و گچساران آسیب دیدند و حتی اولین چاه نمکی در اهواز نیز مشاهده شد.
* تولید غیرصیانتی نفت ایران در دوران پهلوی به مخازن کشور آسیب زد
نکته دوم اینکه؛ تولید نفت در زمان پهلوی به صورت غیرصیانتی انجام می‌شد. از نظر مفاهیم مهندسی مخزن، تولید صیانتی به تولیدی گفته می‌شود که بالاترین میزان تولید را با حفظ دو ویژگی در خود داشته باشد؛ نخست آن که این تولید باید قابل برنامه‌ریزی برای بلندمدت و در مرحله بعد، دارای قابلیت بازیافت حداکثری از مخازن نفتی باشد، اتفاقی که در دوران پهلوی و سیطره کنسرسیوم خارجی بر منابع نفتی کشور رخ نداد.
سیدعلی بهشتیان از سیاست‌مداران و مدیران باسابقه صنعت نفت ایران، با اشاره به وضعیت اداره این صنعت در قبل از انقلاب می‌گوید: تولید و اداره بخش اعظم صنعت نفت و مخازن نفتی از آغاز اکتشاف و تولیدی شدن اولین چاه نفت در مسجد سلیمان تا مقطع انقلاب در اختیار بیگانگان بوده است. نقش شرکت ملی نفت ایران تا قبل از انقلاب چندان پررنگ نبوده است.
وی افزود: در بحران نفت و تحریم نفتی اعراب علیه اسرائیل، کشورهای غربی به نفت ایران وابستگی شدیدی پیدا کرده بودند و در چنین شرایطی تولید حداکثری و حتی «غیرصیانتی» از میادین ایران به ویژه میدان مارون خسارت‌هایی به مخازن نفت ایران وارد کرد، زیرا نیاز بالای غرب به نفت ایجاب می‌کرد تا حداکثر تولید بدون توجه به عوارض آن ادامه داشته باشند.
* آسیب به مخازن نفتی ایران در جهت منافع اسرائیل
نورالدین موسی در ادامه با اشاره به غیرصیانتی بودن تولید نفت در زمان شاه می‌گوید: قبل از انقلاب در بخش بالادستی صنعت نفت، تصمیم‌گیری و تدوین برنامه‌های تولیدی توسط شرکت‌های خارجی انجام می‌شد. حتی در بحث جنگ نفتی اعراب و اسرائیل، رژیم شاه را مجبور کردند که به سمت تولید ۸ میلیون بشکه در روز حرکت کند هر چند به صورت غیرصیانتی باشد.
وی افزود: طبق این برنامه تولیدی، تولید نفت ایران از خشکی ۷.۲ میلیون بشکه در روز و از بخش فلات قاره و دریا ۸۰۰ هزار بشکه در روز باید افزایش می‌یافت، ولی در مخازن آسماری اهواز، مارون، گچساران و آغاجاری این برنامه جواب نداد و طبیعی هم بود. با وجود حفاری‌های متعدد در خشکی اما دبی چاه‌های نفت کاهش پیدا می‌کرد و همچنین افت فشار جبران‌ناپذیری به مخازن کشور وارد شد.
نورالدین موسی گفت: در نهایت آنها مجبور شدند که برنامه تولید نفت از خشکی را ۱.۵ میلیون بشکه کاهش دهند و به رقم ۵.۷ میلیون بشکه در روز اصلاح کنند. ثانیا این میزان تولید به صورت غیرصیانتی صورت گرفت و مخازن بزرگ ما آسیب دیدند و اگر ما با همان نرخ تخلیه تولید را ادامه می‌دادیم از سال ۱۳۷۷ به بعد در تولید نفت موردنیاز کشور دچار مشکل می‌شدیم.
طبق اسناد شرکت مناطق نفت‌خیز جنوب، قبل از پیروزی انقلاب تولید نفت ایران بین ارقام ۵.۴ تا ۵.۶ میلیون بشکه در روز بود و اگر با آن نرخ تخلیه و به صورت غیرصیانتی تولید از مخازن کشور ادامه می‌یافت تا سال ۱۳۷۷ تولید نفت مناطق خشکی کشور با افت شدید به ۲.۵ میلیون بشکه در روز می‌رسید این درحالیست که تولید روزانه در سال ۱۳۷۷ در مناطق خشکی حدود ۳.۵ میلیون بشکه در روز بوده است.
* تاثیر جوانی مخازن نفتی ایران بر تولید بالای نفت در زمان شاه
نکته سوم اینکه همه مخازن نفتی یک نیمه اول عمر و یک نیمه دوم عمر دارند. طبیعی است که در زمان شاه مخازن نفتی ایران جوان بودند و پتانسیل تولید از آنها بالا بود و فشار بالایی داشتند. اما الان مخازن بزرگ نفتی ایران در نیمه دوم عمر خود هستند و به اصطلاح در دوره کاهش دبی هستند و توان تولید گذشته را ندارند.
با این وجود کل تولید انباشتی نفت قبل از انقلاب حدود ۲۶.۲ میلیارد بشکه بوده است ولی بعد از انقلاب مجموع تولید انباشتی نفت از مناطق نفت خیز جنوب ۴۴ میلیارد بشکه بوده است. در نتیجه تولید بالا در دوران پهلوی و جوانی مخازن اتفاقی طبیعی بود و دستاوردی محسوب نمی‌شود.
در مجموع به سه دلیل «کوتاه بودن دوره تولید ۶ میلیون بشکه در زمان پهلوی تنها برای دو ماه»، «تولید غیرصیانتی نفت در زمان شاه که موجب آسیب به مخازن شد» و «جوان بودن مخازن نفت در دوران پهلوی و افت فشار در دوران فعلی»، اساسا مقایسه صرف عدد تولید نفت در حکومت قبلی و فعلی چندان صحیح نیست و اتفاقا از جنبه تولید غیرصیانتی در زمان پهلوی موردنقد جدی کارشناسان نفت نیز قرار دارد.