به گزارش مشرق، نخستین سریال ایرانی ویژه شبکه نمایش خانگی که تا پیش از آن به ارائه آثار خارجی می‌پرداخت، «قلب یخی» به کارگردانی محمدحسین لطیفی بود که سال ۱۳۸۹ روانه این رسانه شد. از آن زمان تا امروز، شبکه نمایش خانگی با فرازونشیب‌های متعدد مواجه بوده است.
این شبکه‌ها در کنار عدم رعایت کپی‌رایت آثار خارجی، به دست داشتن در فیلتر شدن برخی از سایت‌های دانلود فیلم نیز متهم‌اند؛ اتهامی که مقصر قطع شدن سرورهای داخلی سایت‌های دانلود فیلم و عدم دسترسی به آن‌ها حتی با وجود استفاده از فیلترشکن را پلتفرم‌های شبکه نمایش خانگی می‌داند و قصدشان را از حذف رقیب، یکه‌تازی در میدانی برمی‌شمارد که عرصه برای تاختن در آن بسیار فراهم است. با وجود این، تنها شبکه نمایش خانگی و فعالانش در عدم رعایت حق‌وحقوق مخاطبان خود کم نمی‌گذارند.
ازجمله این‌که در غیاب اصول اخلاقی و قانونی که از حقوق مخاطبان محافظت کند، هم پول اشتراک را از آن‌ها می‌گیرند و هم چوب آگهی را بر سرشان فرود می‌آورند. به عبارت دیگر، الگوی رفتاری آن‌ها موجب ایجاد این تصور شده است که پلتفرم‌های ایرانی شبکه نمایش خانگی؛ شکل‌گرفته براساس نمونه‌های جهانی، هر قانونی که منافع مخاطب را حفظ می‌کرده حذف کرده‌اند. درحالی‌که هر قانونی تامین‌کننده منافع پلتفرم بوده، استوار بر جای خود باقی مانده است.
این پلتفرمها ترکیبی از شیوه‌های نمایش آثار به صورت رایگان، اشتراک تبلیغ‌محور و اشتراک پریمیوم را به‌گونه‌ای با یکدیگر ترکیب کرده‌اند که ضمن دربرداشتن منافع مالی برای‌شان به نادیده گرفتن آزادی عمل مخاطب و قدرت اراده و تصمیم‌گیری او درخصوص مشاهده تبلیغات منجر می‌شود.
هرچند ازجمله دلایل آن‌ها برای روی‌آوردن گسترده به تبلیغات، می‌توان به هزینه بالای تولید، عدم تامین این هزینه ازطریق اشتراک و نبود قانون کپی‌رایت و انتشار بلافاصله محتوای ارائه‌شده به‌صورت رایگان در فضای مجازی و شبکه‌های ماهواره‌ای اشاره کرد.
اگرچه عدم رعایت کپی‌رایت، رویداد ناگواری نیست که تنها در مورد تولیدات شبکه نمایش خانگی رخ دهد و از آن سو پلتفرم‌های فعال در این شبکه نیز اقدام به پخش فیلم‌های سینمایی و انیمیشن‌های خارجی بدون رعایت کپی‌رایت می‌کنند.
این شبکه‌ها در کنار عدم رعایت کپی‌رایت آثار خارجی، به دست داشتن در فیلتر شدن برخی از سایت‌های دانلود فیلم نیز متهم‌اند؛ اتهامی که مقصر قطع شدن سرورهای داخلی سایت‌های دانلود فیلم و عدم دسترسی به آن‌ها حتی با وجود استفاده از فیلترشکن را پلتفرم‌های شبکه نمایش خانگی می‌داند و قصدشان را از حذف رقیب، یکه‌تازی در میدانی برمی‌شمارد که عرصه برای تاختن در آن بسیار فراهم است.
شیوه‌های کسب درآمد پلتفرم‌های جهانی
این‌که پلتفرم‌های شبکه نمایش خانگی معتقدند هزینه‌های‌شان از طریق پرداخت حق اشتراک توسط مخاطب تامین نمی‌شود و ناگزیرند به پخش تبلیغات روی بیاورند، امری مختص ایران نیست. نکته اما این‌جاست که در سرویس ویدئوی درخواستی یا VOD (Video On Demand) در جهان، میان پرداخت حق اشتراک و مشاهده تبلیغات نسبتی قانونمند وجود دارد. چیزی که در پلتفرم‌های شبکه نمایش خانگی در ایران مشاهده نمی‌شود.
سرویس ویدئوی درخواستی در سطح جهان، براساس شیوه درآمد به مدل‌های مختلف ازجمله مدل مبتنی بر اشتراک یا SVOD (Subscription Video on Demand) و مدل مبتنی بر تبلیغات یا AVOD (Video on Demand (Advertising-basedتقسیم می‌شود. تبلیغات در پلتفرم‌های VOD شیوه‌های متفاوتی دارد که پرکاربردترین آن‌ها نمایش تبلیغ پیش از ویدئوی اصلی (pre-roll)، نمایش تبلیغ در میانه ویدئوی اصلی (mid-roll) و نمایش تبلیغ پس از ویدئوی اصلی (post-roll) است.
افشین عزیزی، کارشناس ارشد حقوق ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی و پژوهشگر رسانه در رابطه با شیوه‌های کسب درآمد پلتفرم‌های VOD به «هم‌میهن» می‌گوید: «امروزه در پلتفرم‌های VOD یا همان شبکه نمایش خانگی پخش تبلیغات به دو شیوه عمده انجام می‌شود. برخی از این شبکه‌ها را که سیستم درآمدزایی آن‌ها مبتنی بر پرداخت حق اشتراک است SVOD می‌نامند. در نوع دیگر نیز اساساً حق اشتراکی از کاربر دریافت نمی‌شود و دسترسی به محتوا رایگان است. در عوض کاربر در هرحال تبلیغات را پیش، در میانه و پس از محتوای مورد نظر مشاهده می‌کند که به آن AVOD می‌گویند.
در نوع اول -مشاهده محتوا مبتنی بر پرداخت حق اشتراک- در رسانه‌های مختلف و معتبر بین‌المللی، عمدتاً به کاربر حق انتخاب اعطا و چندین مدل حق اشتراک و امکان خرید برای او فراهم می‌شود. به‌عبارتی کاربر هرچه حق اشتراک بیشتری پرداخت کند، تبلیغات کمتری را مشاهده می‌کند و حتی در سرویس‌های طلایی یا پیشرفته، با پرداخت هزینه بیشتر، هیچ‌گونه آگهی تبلیغاتی را مشاهده نمی‌کند.» این در حالی است که تنوعی در شیوه اشتراک و ایجاد سطوحی چون برنزی، نقره‌ای و طلایی با معافیت‌هایی از تماشای تبلیغات و امکانات بیشتر، در پلتفرم‌های ایرانی شبکه نمایش خانگی مشاهده نمی‌شود.
حق اشتراک‌هایی «با» و «بدون» تبلیغات در سطح جهان
آن‌چه گفته شد در حالی است که برخی از مطرح‌ترین پلتفرم‌های VOD در سراسر جهان ازجمله نتفلیکس (Netflix)، آمازون پرایم ویدئو (Amazon Prime Video)، هولو (Hulu)، دیزنی پلاس (+Disney) و اپل تی‌وی پلاس (+Apple TV ) سرویس‌های گوناگونی با قیمت‌های متفاوت با قابلیت انتخاب تماشا یا عدم تماشای تبلیغات به مشترکین خود ارائه می‌دهند.
افشین عزیزی، کارشناس ارشد حقوق ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی و پژوهشگر رسانه در رابطه با شیوه‌های کسب درآمد پلتفرم‌های VOD به «هم‌میهن» می‌گوید: «امروزه در پلتفرم‌های VOD یا همان شبکه نمایش خانگی پخش تبلیغات به دو شیوه عمده انجام می‌شود. برخی از این شبکه‌ها را که سیستم درآمدزایی آن‌ها مبتنی بر پرداخت حق اشتراک است SVOD می‌نامند. در نوع دیگر نیز اساساً حق اشتراکی از کاربر دریافت نمی‌شود و دسترسی به محتوا رایگان است. در عوض کاربر در هرحال تبلیغات را پیش، در میانه و پس از محتوای مورد نظر مشاهده می‌کند که به آن AVOD می‌گویند.
در نوع اول -مشاهده محتوا مبتنی بر پرداخت حق اشتراک- در رسانه‌های مختلف و معتبر بین‌المللی، عمدتاً به کاربر حق انتخاب اعطا و چندین مدل حق اشتراک و امکان خرید برای او فراهم می‌شود. به‌عبارتی کاربر هرچه حق اشتراک بیشتری پرداخت کند، تبلیغات کمتری را مشاهده می‌کند و حتی در سرویس‌های طلایی یا پیشرفته، با پرداخت هزینه بیشتر، هیچ‌گونه آگهی تبلیغاتی را مشاهده نمی‌کند.» این در حالی است که تنوعی در شیوه اشتراک و ایجاد سطوحی چون برنزی، نقره‌ای و طلایی با معافیت‌هایی از تماشای تبلیغات و امکانات بیشتر، در پلتفرم‌های ایرانی شبکه نمایش خانگی مشاهده نمی‌شود.
حق اشتراک‌هایی «با» و «بدون» تبلیغات در سطح جهان
آن‌چه گفته شد در حالی است که برخی از مطرح‌ترین پلتفرم‌های VOD در سراسر جهان ازجمله نتفلیکس (Netflix)، آمازون پرایم ویدئو (Amazon Prime Video)، هولو (Hulu)، دیزنی پلاس (+Disney) و اپل تی‌وی پلاس (+Apple TV ) سرویس‌های گوناگونی با قیمت‌های متفاوت با قابلیت انتخاب تماشا یا عدم تماشای تبلیغات به مشترکین خود ارائه می‌دهند.
به‌عنوان مثال نتفلیکس که به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین و مطرح‌ترین تهیه‌کنندگان و توزیع‌کنندگان فیلم و سریال در جهان شناخته می‌شود، سه سطح اشتراک برای مخاطبین خود فراهم کرده است. سرویس اشتراک همراه با تماشای تبلیغات (Basic With Ads ) با پرداخت ماهانه ۷ دلار، سرویس اشتراک بدون تماشای تبلیغات ( (ad-free Standardبا پرداخت ماهانه 15/50 دلار و سرویس اشتراک بدون تماشای تبلیغات با قابلیت‌های اضافی و اختصاصی (Premium) با پرداخت ماهانه ۲۳ دلار ازجمله مواردی است که در دسترس کاربران نتفلیکس قرار دارد.
آمازون پرایم ویدئو نیز دو شیوه اشتراک را در دسترس مخاطبان خود قرار داده است که اگرچه هر دو با تبلیغات همراه است اما با پرداخت هزینه‌ای بیشتر در هر یک می‌توان از تماشای تبلیغات معاف شد. حق اشتراک یکی از شیوه‌های همراه با تبلیغات، ماهانه 8/99 دلار است که با پرداخت 2/99 دلار اضافه‌تر در هر ماه به سرویسی بدون تبلیغات تبدیل می‌شود. حق اشتراک شیوه دیگر که نسبت به شیوه قبل امکانات افزون‌تری در اختیار مخاطب می‌گذارد، ماهانه 14/99 دلار است که باز هم با پرداخت 2/99 دلار خدماتی بدون تبلیغات را به مخاطبان خود عرضه می‌کند. هولو یک شیوه همراه با تبلیغات و دو شیوه بدون تبلیغات برای مخاطبان خود فراهم کرده است. هزینه اشتراک ماهانه در شیوه‌ای که همراه با تبلیغات است 7/99 دلار و در یکی از شیوه‌های بدون تبلیغات 17/99 دلار است.
شیوه بدون تبلیغات دیگر هولو همراه با امکانات بیشتر با قیمت ۷۷ دلار برای هر ماه به مخاطبان خود سرویس می‌دهد. اشتراک همراه با تبلیغات دیزنی‌پلاس نیز ماهانه 7/99 دلار هزینه دارد و اشتراک بدون تبلیغات آن در هر ماه با پرداخت ۱۴ دلار در دسترس است. ضمن این‌که اشتراک ترکیبی دیزنی‌پلاس و هلو با تبلیغات، ماهانه ۱۰ دلار، اشتراک ترکیبی دیزنی‌پلاس، هلو و ای‌اس‌پی‌ان‌پلاس با تبلیغات ماهانه ۱۵ دلار و اشتراک ترکیبی دیزنی‌پلاس، هلو و مکس بدون تبلیغات ماهانه ۳۰ دلار هزینه برمی‌دارد. لیست اشتراک‌های ترکیبی دیزنی‌پلاس البته بسیار بیش از این است.
عضویت ماهانه اپل تی‌وی پلاس هم 9/99 دلار است که فقط در برخی از برنامه‌ها مثل مسابقه‌های ورزشی اقدام به پخش تبلیغات می‌کند. برخلاف نتفلیکس، آمازون پرایم ویدئو، هولو، دیزنی‌پلاس و بسیاری دیگر از پلتفرم‌های VOD اپل تی‌وی پلاس سرویس اشتراک بدون تبلیغات را با قیمت پایین‌تری به مشترکین خود پیشنهاد می‌دهد. همان‌طور که مشاهده شد در همه این پلتفرمها به‌راحتی می‌توان حق اشتراک بیشتری پرداخت و از تماشای تبلیغات معاف شد یا به پرداخت حق اشتراک کمتر اکتفا کرد و تماشای تبلیغات را به‌عنوان بخشی از سازوکار استفاده از این پلتفرمها پذیرفت.
در مورد فیلم‌نت نیز اگرچه پروپوزال خرید مشخصی وجود ندارد، اما آن‌چه طی تماسی تلفنی اعلام شد این بود که تعرفه تبلیغات در این پلتفرم برای سریال براساس نوع آن؛ «نمایش تبلیغات پیش از ویدئوی اصلی» و «نمایش تبلیغات در میانه ویدئوی اصلی» در هر قسمت بین ۹۰۰ میلیون تومان تا یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون تومان متغیر است. برای مثال طبق شنیده‌ها، تعرفه تبلیغات برای سریال «داریوش» به کارگردانی هادی حجازی‌فر برای تیزری ۱۰ ثانیه‌ای پیش از ویدئوی اصلی، یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان و در میانه ویدئوی اصلی، یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون تومان تعیین شده است.اجبار به تماشای تبلیغات در ایران
شبکه نمایش خانگی در ایران و پلتفرم‌های فعال در آن از کوچک تا بزرگ‌شان فقط یک شیوه پرداخت حق اشتراک را در اختیار مخاطبان خود قرار می‌دهند؛ سرویس اشتراک همراه با تماشای تبلیغات (Basic With Ads ) پیش، در میانه و پس از ویدئوی اصلی. ضمن این‌که نمایش محصول و برند در سکانس‌های مختلف سریال‌ها براساس فیلمنامه و طراحی صحنه که به‌عنوان «جانمایی» شناخته می‌شود شیوه دیگر این پلتفرمها برای عرضه اجباری تبلیغات به مخاطبان خود است.
در کنار این عرضه اجباری، نگاهی به تعرفه تبلیغات برخی از پلتفرم‌های ایرانی ازجمله شناخته‌شده‌ترین‌شان آن‌ها مانند فیلیمو، نماوا و فیلم‌نت می‌تواند نشان دهد تبلیغاتی که مخاطبین ناچار از تماشای آن هستند چه میزان برای این پلتفرمها درآمدزاست. پلتفرم‌هایی که به‌جای ایجاد سطوح مختلفی از دسترسی برای مخاطبان خود بسته به مبلغ اشتراک، شیوه‌های گوناگونی از تبلیغات را با قیمت‌های متنوع در اختیار صاحبان کسب‌وکارها قرار می‌دهند تا بتوانند محصولات و خدمات خود را به هر طریق ممکن، حتی به قیمت ضایع شدن حقوق مخاطب به او عرضه کنند.
یکی از این پلتفرمها فیلیموست که طبق اطلاعاتی که در اختیار صاحبان کسب‌وکارها و ارائه‌دهندگان خدمات قرار می‌دهد سه روش تبلیغ برای آن‌ها فراهم کرده است. نخست، تبلیغات اسپانسری که با مدت زمان‌های گوناگون در بخش‌های متفاوت سریال‌های ایرانی و رئالیتی‌شوها عرضه می‌شوند. این نوع از تبلیغات ازجمله شامل «تبلیغات اسپانسری ۱۵ ثانیه‌ای» ویژه سریال‌های روز ایرانی و رئالیتی‌شوهای گرید A به مبلغ یک میلیارد و ۱۵۰ میلیون تومان، همچنین ابتدا و میانه رئالیتی‌شوهای گرید B (مافیا و مشابه) به مبلغ ۸۵۰ میلیون تومان است. نوع دیگر تبلیغات اسپانسری «تقدیم برنامه ۱۰ ثانیه‌ای» است که پیش از شروع تیتراژ پخش می‌شود.
این نوع از تبلیغ در سریال‌های روز ایرانی و رئالیتی‌شوهای گرید A، ۸۵۰ میلیون تومان هزینه دربردارد و در رئالیتی‌شوهای گرید B، ۶۰۰ میلیون تومان است. آخرین نوع تبلیغات اسپانسری به «میان‌برنامه ۱۰ ثانیه‌ای» برمی‌گردد که حین پخش سریال‌های روز ایرانی و رئالیتی‌شوهای گرید A عرضه می‌شود و یک میلیارد و ۳۵۰ میلیون تومان آب می‌خورد. نوع دیگر تبلیغات، تبلیغات نمایشی است و قیمت هر نمایش ۲۷۵ تومان است. سومین نوع تبلیغات در فیلیمو، «تبلیغات جانمایی» نام دارد که فیلیمو در آن‌چه با عنوان «پروپوزال خرید (اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۳)» منتشر کرده توضیحی در مورد قیمت آن نداده است.
در مورد فیلم‌نت نیز اگرچه پروپوزال خرید مشخصی وجود ندارد، اما آن‌چه طی تماسی تلفنی اعلام شد این بود که تعرفه تبلیغات در این پلتفرم برای سریال براساس نوع آن؛ «نمایش تبلیغات پیش از ویدئوی اصلی» و «نمایش تبلیغات در میانه ویدئوی اصلی» در هر قسمت بین ۹۰۰ میلیون تومان تا یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون تومان متغیر است. برای مثال طبق شنیده‌ها، تعرفه تبلیغات برای سریال «داریوش» به کارگردانی هادی حجازی‌فر برای تیزری ۱۰ ثانیه‌ای پیش از ویدئوی اصلی، یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان و در میانه ویدئوی اصلی، یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون تومان تعیین شده است.
دستورالعملی که ضمانت اجرایی ندارد
درحالی‌که پلتفرم‌های شبکه نمایش خانگی، به‌جای آن‌که گزینه‌های پیش روی مخاطب خود را افزایش دهند سرگرم تکثیر شیوه‌های تبلیغ در محصولات تولیدی‌شان هستند، جای خالی دستورالعملی که آن‌ها را مکلف به ایجاد سطوح گوناگون دسترسی با حق اشتراک‌های متفاوت کند به‌شدت احساس می‌شود. در این میان اگرچه چالش‌های بی‌پایان پلتفرم‌های شبکه نمایش خانگی با قوانین سختگیرانه و اعمال فشار و سانسور از سوی ساترا تمامی ندارد اما همین نهاد -که خود از نظر بسیاری زیر سوال است- اقدام به تهیه دستورالعملی در زمینه ارتباطات تجاری در رسانه‌های صوت و تصویر فراگیر کرده است.
دستورالعملی که محمدحسن خلعتبری، معاون تنظیم بازار و توسعه کسب‌وکار ساترا، اردیبهشت‌ماه سال جاری درخصوص آن به گفت‌وگو با شبکه خبر نشست اما در عمل اجرایی نمی‌شود. افشین عزیزی در رابطه با این دستورالعمل می‌گوید: «در رابطه با سازوکار پلتفرم‌های شبکه نمایش خانگی در نظام حقوقی و اداری ما به موجب «دستورالعمل ارتباطات تجاری در رسانه‌های صوت‌وتصویر فراگیر»، قوانینی توسط ساترا پیش‌بینی شده است. اگرچه ساختار و ماهیت ساترا از نظر بخش مهمی از جامعه حقوقی زیر سوال است اما این مقرره با رویه‌های جاری در دیگر کشورها سازگار است.
به موجب این مقرره، پلتفرم‌های شبکه نمایش خانگی مکلف به فراهم نمودن اشتراک پریمیوم و اشتراک مبتنی بر تبلیغات هستند. در مدل اشتراک پریمیوم، نمایش تبلیغ برای کاربر ممنوع و در مدل همراه با تبلیغات، صرفاً تعداد محدودی تبلیغ در ابتدا و انتهای محتوای اصلی قابل پذیرش است. ضمن این‌که نمایش تبلیغ در میان برنامه‌ها مجاز نیست اما در عمل می‌بینیم که این روش در هیچ‌یک از پلتفرمها اجرایی نمی‌شود.» همان‌طور که افشین عزیزی اشاره می‌کند ازجمله نمودهای اجرایی نشدن دستورالعمل مورد اشاره خلعتبری که در پنج فصل و ۹۶ ماده در بخش «مقررات جاری» سایت ساترا بارگذاری شده است، می‌توان از «ماده ۳۸ بند دوم- مقررات اختصاصی» نام برد.
جایی که نوشته شده است: «تبلیغ در سرویس‌های پریمیوم ممنوع است.» درحالی‌که پلتفرم‌های شبکه نمایش خانگی اساساً هیچ‌کدام اقدام به ارائه سرویس پریمیوم نمی‌کنند و تنها مدلی که ارائه می‌دهند مدل اشتراک به همراه نمایش محتوای تبلیغاتی است. در ماده ۳۵ همان بند نیز آمده است: «در صورت مدل اشتراک به همراه نمایش محتوای تبلیغاتی، رسانه حداکثر مجاز به پخش دو تبلیغ در ابتدا یا انتهای محتواست و در بین پخش محتوا، تبلیغ جایز نیست.» باز هم درحالی‌که پلتفرم‌های شبکه نمایش خانگی در پروپوزال‌های خریدشان به‌راحتی به ارائه قیمت برای پخش تبلیغ در میانه محتوا می‌پردازند.
روزنامه هم میهن در این گزارش نوشت: باتوجه به مسائل مطرح‌شده باید گفت، با وجود آن‌که شبکه نمایش خانگی در ایران وام گرفته از انواع خارجی آن است اما این وام‌گیری فرهنگی به‌صورت درستی انجام نگرفته و تنها بخشی از آن به اجرا درآمده و بالطبع موجب پدید آمدن نواقصی در آن شده است. نواقصی که ازجمله آن‌ها می‌توان به شکل‌گیری مورد اعتراض ناظری به‌نام ساترا، عدم رعایت حق و حقوق مخاطب در غیاب سطوح متفاوت اشتراک، عدم رعایت کپی‌رایت پخش آثار خارجی از سوی پلتفرمها، همچنین شائبه کوشش آن‌ها برای از میدان به‌در بردن رقبای احتمالی است.