به گزارش مشرق، اندیشکده راهبردی تبیین در تلگرام نوشت:

در سال‌های اخیر حجم تجارت ایران و عراق به بیش از ۱۰ میلیارد دلار و تبادل زائر و گردشگر نیز به حدود سالانه ۹ میلیون نفر رسیده است. عراق در سال ۱۴۰۲، چهارمین شریک تجاری و دومین مقصد صادراتی ایران بود.

بررسی‌ها نشان می‌دهد صادرات ایران به عراق از ۱۴۵ میلیون دلار در سال ۱۳۸۰ طی چند موج جهش صادرات به ۹.۸ میلیارد در سال ۱۴۰۲ رسیده است. ایران و عراق تجربه ۱۴ میلیارد دلار تجارت با یکدیگر را نیز دارند.

با این‌وجود، عدم توجه به ظرفیت‌های راهبردی بلندمدت اقتصادی، فرصت‌های تقویت پیوند تجاری بین ایران و عراق را محدودکرده است. یک مشکل مهم در توسعه مبادلات ایران و عراق فقدان زیرساخت‌های ارتباطی مناسب به‌خصوص در حوزه مسیر ریلی میان دو کشور بوده است. بر این اساس کارشناسان معتقد بوده‌اند در حالی که کشوری مانند ترکیه توانسته است به پلی میان عراق و اروپا تبدیل شود ایران نیز باید تلاش مضاعفی را برای افزایش زیرساخت ترمینال‌های صادرات ریلی و جاده‌ای به عراق اختصاص دهد. از جمله اقدامات مهمی که برای رفع نواقص مذکور در دولت سیزدهم انجام شد پروژه اتصال راه‌آهن شلمچه- بصره بود که در این نوشتار به آن پرداخته می‌شود.

سابقه گفته شده است پروژه احداث راه‌آهن شلمچه – بصره از حدود ۴۰ سال پیش طراحی شده است. در مورد عملیات اجرایی آن نیز گفته می‌شود از حدود ۲۰ سال پیش تلاش‌ها در این راستا آغاز شد. با این وجود در سال ۱۳۹۰ در زمان تصدی دولت دهم یک تفاهم‌نامه برای احداث خط ریلی مذکور میان دو کشور منعقد شد.

این تفاهم‌نامه به دلایلی از جمله پایبند نبودن طرفین به مفاد تفاهم و نیز بحران داعش در عراق به مرحله اجرا نرسید. با تغییر دولت در ایران و روی کار آمدن دولت‌های یازدهم و دوازدهم به دلیل اهمیت پروژه مذکور، اجرای آن مجدداً در دستور کار قرار گرفت و در سال ۹۳ یک تفاهم‌نامه جدید میان دو دولت به امضا رسید. بااین‌حال به دلیل عدم ایفای تعهدات از سوی دولت عراق این تفاهم نیز حاصلی نداشت. در سال‌های ۹۶ و ۹۹ نیز تفاهم‌نامه‌هایی میان دو طرف شکل گرفت که هیچ‌کدام نتایجی درپی نداشت.

پس از این ناکامی‌ها دولت سیزدهم تلاش کرد با برطرف‌کردن موانع، این پروژه ملی و بر زمین‌مانده را اجرا کند. با سفر وزیر وقت راه و شهرسازی ایران در دی‌ماه ۱۴۰۰ به عراق یک توافق جدید میان طرفین شکل گرفت. این توافقنامه دارای یک زمان‌بندی مشخص بود و یکی از بندهای آن این بود که طی یک ماه پس از توافق عملیات اجرایی شروع شود.

طبق توافق، شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران و شرکت راه‌آهن عراق به طور مشترک این پروژه را اجرا می‌کنند». در نهایت پس از حدود ۲ سال در ۱۱ شهریورماه ۱۴۰۲ با حضور محمد مخبر، معاون اول رئیس‌جمهور ایران و شیاع‌السودانی، نخست‌وزیر عراق، عملیات اجرایی احداث این خط ریلی آغاز شد و مقرر شد این پروژه در طی ۱۸ ماه به بهره‌برداری برسد.

مشخصات و پیشرفت طرح طول مسیر پروژه شلمچه-بصره ۳۲ کیلومتر است. در ۱۶ کیلومتر از این مسیر نیاز به عملیات مین روبی است که ایران عهده‌دار انجام این کار شده است. و همچنین اجرای این پروژه نیازمند احداث یک پل بازشو و متحرک بر روی رود اروند پل به طول ۸۸۰ متر است و مقرر شده است احداث آن بر عهده ایران باشد.

تامین مالی احداث این پل به صورت موقت توسط ایران انجام می شود ولی با توجه به قرارداد تامین مالی (BLT) توسط عراق بازپرداخت می شود. به این جهت که این طرح نباید مانع امکان کشتی‌رانی در اروند رود شود، این پل به صورت آسانسوری طراحی شده‌است و با توجه به مطالعات صورت گرفته، پیش‌بینی شده بود بین ۱۸ ماه تا ۲ سال کار احداث آن، به طول انجامد.

سرمایه مورد نیاز کل این پروژه ۱۷۰ میلیون دلار برآورد شده است. ج.ا.ایران متعهد به سرمایه گذاری ۵ میلیون دلار برای رفع موانع این پروژه است. عراق نیز متعهد شده است بابت احداث این پروژه ۲۱۵ میلیارد دینار عراقی هزینه کند؛ از دیگر تعهدات طرف عراقی، تأمین و آزادسازی اراضی پروژه شامل اراضی مسیر و حریم ایستگاه‌ها و کارگاه‌ها و تأمین آب و برق کارگاه‌ها و همچنین تأمین ریل، تراورس و دوراهه (سوزن) مورد نیاز برای روسازی و تجهیزات علایم و ارتباطات پروژه است.

نکته قابل توجه این است که تمام هزینه‌های پرداختی از سوی طرف ایرانی جنبه موقت دارد و توسط عراق بازپرداخت خواهد شد.طرف عراقی تملک اراضی موردنیاز این پروژه را انجام داده ‌‎است. طبق اظهارات وزیر راه و شهرسازی ایران در تاریخ ۱۸ فروردین ۱۴۰۳، تا آن زمان عملیات مین‌روبی بیش از دو کیلومتر در خاک عراق و یک و نیم کیلومتر در خاک ایران پیشرفت داشته است.

طبق اظهارات مدیرعامل شرکت راه‌آهن ایران نیز تا آبان ماه ۱۴۰۲، بیش از ۱۶۰۰ مین در این مسیر کشف یا خنثی و حدود ۱.۵ کیلومتر ریل احداث شده بود. در لایحه بودجه ۱۴۰۳ برای کمک به طرح احداث راه‌آهن شملچه – بصره، ۴۰ میلیارد تومان پیش‌بینی شده است. طبق اظهارات مهدی صفری معاون دیپلماسی اقتصادی وزیر امور خارجه ایران، عراق در بودجه سال۲۰۲۳، برای راه‌آهن شلمچه-بصره حدود ۲۳۰ میلیون دلار بودجه در نظر گرفته است.

آثار مهم و راهبردیپروژه اتصال خط‌آهن شلمچه-بصره دارای آثار مهم و راهبردی است. ظرفیت جابجایی سالانه ۳ میلیون نفر زائر، کمک به تحقق تجارت ۳۰ میلیارد یورویی بین ایران و عراق، کاهش بار ترافیکی جاده‌ها، صرفه جویی در سوخت و کاهش تصادفات، فراهم کردن امکان اتصال خط آهن ایران به سوریه و لبنان، اتصال کریدورهای بین المللی از طریق ایران به دریای مدیترانه و در نهایت دسترسی ایران به بازار کشورهای عربی و سواحل مدیترانه از جمله این آثار است.

ظرفیت جابجایی سالانه ۳ میلیون نفر زائریکی از مهمترین اهداف از احداث این خط آهن انتقال زائران ایرانی به عتبات مقدس در نجف و کربلا و بالعکس است. تکمیل راه‏آهن شلمچه- بصره در حقیقت طرح اتصال حرمین است که خط مستقیم انتقال زائران از عتبات عالیات و نجف اشرف تا آستان قدس رضوی و بالعکس را فراهم می‏سازد. طبق اظهارات مدیرعامل راه آهن ایران نیز در صورت اتصال خط ریلی شلمچه-بصره، از مبدأ مشهد، تهران و قم، مردم ایران به طور مستقیم تا کربلای معلی، طی مسیر دارند.

همچنین زائرین عراقی نیز می‌توانند بطور کاملاً ریلی، از عراق به شهرهای تهران، قم و مشهد دسترسی پیدا کنند. طبق اظهارات «یونس الکعبی» مدیرکل راه‌آهن عراق در اهداف اولیه، انتقال سالانه بیش از ۳ میلیون زائران به عتبات عالیات از مسیر این خط راه‌آهن برنامه‌ریزی‌شده است.

کمک به تحقق تجارت ۳۰ میلیارد یورویی بین دو کشوربا وجود اختلاف نگرش درباره اهداف پروژه بین ایران و عراق، در بلندمدت می‌توان انتظار داشت که علاوه بر جابجایی مسافر بهره‌برداری تجاری نیز از آن صورت گیرد. اتصال این خط بسترهای مناسب برای ترانزیت کالا شرق آسیا به کشورهای اروپایی و بالعکس فراهم سازی می‌شود بر اساس آمارها هر یک خط ریلی امکان جابه‌جایی سالانه ۱۰ میلیون تن کالا را دارد که با راه اندازی این خط سالانه بیش از ۲۰ میلیون تن کالا جابه‌جا خواهد شد.

بر اساس اظهار محمد مخبر معاون اول وقت رئیس‌جمهور حجم تجارت حدود ۱۱ میلیارد یورویی کنونی بین دو کشور در صورت رفع موانع و تکمیل راه‏آهن شلمچه_بصره تا ۳۰ میلیارد یورو قابل افزایش است.

کاهش بار ترافیکی جاده‌ها، صرفه جویی در سوخت و کاهش تصادفاتآمارها نشان می دهد سالانه حدود ۴۰ درصد از ترددهای مسافری و باری بین ایران و عراق از مرز شملچه می گذرد.

این پروژه موجب کاهش بار ترافیکی مسیرهای منتهی به مرز ایران و عراق خواهد شد. همچنین با فرض انتقال ۳۰ درصد از حجم بار و مسافر حمل شده به عراق روی ریل می‌توان سالانه حدود دو میلیارد دلار در مصرف سوخت صرفه‌جویی کرد. لازم به ذکر است که ظرفیت مسافربری هر قطار معادل ۶۰ اتوبوس است که با اتصال این راه‌آهن از تردد سالانه ۲۰۰ هزار اتوبوس جلوگیری می‌کند که می‌تواند آمار تصادفات جاده‌ای را نیز کاهش دهد.

فراهم کردن امکان اتصال خط آهن ایران به سوریه و لبناناز جمله اهداف دیگر این خط‌آهن متصل کردن شبکه راه‌آهن ایران به خط آهن سوریه و سپس لبنان در یک چشم‌انداز بلندمدت‌تر است. در مقابل در مقابل این خط دسترسی یکسره عراق را به کشورهای همسایه ایران، اعم از قفقاز و آسیای میانه تضمین می‏ کند.

طبق اظهارات ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، اتصال خط آهن شلمچه به بصره شبکه راه آهن ایران را از طریق عراق به راه‌آهن سوریه و اردن متصل خواهد کرد. چنین امری علاوه بر کارکردهای تجاری می‌تواند در خدمت اهداف راهبردی و ژئوپلتیک قرار گیرد. در واقع متصل شدن شبکه راه‌آهن ایران به خط آهن عراق گام نخست در جهت دسترسی به دریای مدیترانه بشمار می‌رود.

اتصال کریدورهای بین المللی از طریق ایران به دریای مدیترانهدسترسی ایران به مدیترانه از این طریق می‌تواند کریدورهای بین‌المللی دیگر را نیز از دو مسیر شمال شرق (گذرگاه اینچه‌برون و سرخس) و جنوب شرق (چابهار و سایر بنادر جنوبی ایران) به دریای مدیترانه متصل نماید.

به طور کلی تکمیل راه‌آهن شلمچه به بصره علاوه بر اینکه موجب جهش تبادلات تجاری و بازرگانی دو کشور ایران و عراق می‌شود، موجب دسترسی سایر کشورهای واقع در شرق جهان از خطوط ریلی ایران به نیمه غربی و کشورهای حوزه مدیترانه خواهد شد و وزن ژئوپلتیک ایران را در عرصه بین‌المللی به طور قابل توجه ارتقاء بخشد.

دسترسی ایران به بازار کشورهای عربی و سواحل مدیترانه یکی دیگر از آثار راهبرد این طرح امکان دسترسی ایران به بازار کشورهای عربی و همچنین کشورهای شمال آفریقا است. عراق در واقع از این جهت برای ایران یک دروازه ورود محسوب می‌شود. طبیعتاً هر چه زیرساخت های انتقال کالا بیشتر فراهم باشد امکان بیشتری برای رونق تجارت فراهم می شود. اتصال شبکه ریلی ایران به عراق می‌تواند با ایجاد دسترسی به مناطق مختلف عراق صادرات ایران به این کشور و سپس دیگر کشورهای عربی و سواحل دریای مدیترانه را رونق بخشد و علاوه بر این زمینه دسترسی به بازار بیشتر کشورهای عربی و شمال آفریقا را فراهم کند.

در واقع این پروژه علاوه بر کمک به تجارت ایران و عراق موجب افزایش حجم تجارت ایران با سوریه، اردن و ۲۲ کشور اروپایی و آفریقایی مستقر در سواحل مدیترانه خواهد شد.

جمع‌بندی

دولت سیزدهم در چارچوب «سیاست خارجی متوازن، پویا و هوشمند»، بخشی از توجه خود را معطوف به ایجاد ترتیبات پایدار و عمیق با همسایگان با تمرکز بر توسعه روابط اقتصادی از طریق در اولویت قرار دادن طرح‌های پیشران نمود. در رابطه با عراق یکی از مهمترین پیشران‌ها پروژه اتصال شلمچه-بصره بود که در دولت سیزدهم طلسم آغاز عملیات اجرایی آن شکست و تاکنون پیشرفت قابل‌توجهی داشته است. این پروژه آثار راهبردی مهمی فراتر از ارتقاء روابط تجاری و غیرتجاری با عراق می‌تواند در پی داشته باشد و می‌توان آن را گام نخست دسترسی ریلی به دریای مدیترانه قلمداد کرد که وزن ژئوپلیتیک ایران را در عرصه بین‌المللی ارتقاء خواهد داد.

*بازنشر مطالب شبکه‌های اجتماعی به منزله تأیید محتوای آن نیست و صرفا جهت آگاهی مخاطبان از فضای این شبکه‌ها منتشر می‌شود.