به گزارش خبرنگار اقتصادی مشرق ،وضعيت مخازن مشترك نفت و گاز ايران با همسايگان در خشكي و دريا موضوعي است كه همواره مورد توجه كارشناسان، مسئولان و رسانه‌ها قرار داشته است. اين توجه همواره با نگراني از پيشي گرفتن همسايگان در برداشت از اين مخازن همراه بوده است.

اخيرا وزير نفت نيز به صراحت از وضعيت نامطلوب ميادين مشترك سخن گفته و درباره طرحي در زمينه ترك تشريفات قراردادي در سپردن پروژه‌هاي توسعه ميادين مشترك به شركت‌هايي كه توان تامين اعتبار مورد نياز براي توسعه ميدان را دارند، خبر داده است.

ايران 28 ميدان نفتي و گازي مشترك با همسايگان دارد. در بین میادین مشترک نفت و گاز ایران، 15 مخزن در آب‏های خلیج فارس و 13 مخزن در خشکی قرار گرفته اند که 12 حوزه در مرز مشترک با عراق، هفت مخزن مشترک با امارات‏، چهار مخزن مشترک با عربستان سعودی، ببا قطر و عمان دو مخزن و با هر يك از كشورهاي کویت و ترکمنستان نيز يك ميدان مشترك هيدروكربوري داريم.

البته به تازگي مسئولان ايراني و عراقي درباره مشترك بودن يكي از ميادين مشترك با عراق ترديدهايي ابراز مي‌كنند و احتمال زيادي وجود دارد كه اين ميدان از ليست ميادين مشترك حذف شود، چنانكه مسئولان نفتی نيز در اظهار نظرهاي جديدتر تعداد ميادين مشترك را 27 ميدان دانسته‌اند.

سيد غلامحسين حسن‌تاش كارشناس و مسئول سابق نفتي درباره ميزان برداشت ايران از ميادين مشترك گفته است:" در میادين نفتی مشترک ایران با عراق، روزانه حدود 295 هزار بشکه عراق نفت تولید کرده و در مقابل تولید ایران 130 هزار بشکه در روز است. این در حالی است که عراقی‌ها بیش‌تر پروژه‌های خود را به مناقصه‌های بین‌المللی گذاشته‌اند و بر همین اساس تولید آن‌ها افزایش می‌یابد.

در میادین مشترک با امارات، طرف مقابل 136 هزار بشکه و ایران تنها 56 هزار بشکه تولید داشته و در میادین مشترک با عربستان سعودی 450 هزار بشکه طرف مقابل و ایران 42 هزار بشکه تولید دارد.در میدان مشترک با ترکمنستان نيز، این کشور تولید بیش‌تری دارد."

*ميادين مشترك باعراق

از نظر تعداد، بيشترين ميادين مشترك ايران در مرز با عراق قرار گرفته‌اند. مهدي فكور، مديرعامل نفت مناطق مركزي گفته است:" در ميادين تحت پوشش فعاليت شركت نفت مناطق مركزي هيچ ميدان مشتركي نيست كه توليد نداشته و يا برنامه‌هاي توسعه اي آن فعال نباشد.  توليد در ميادين مشترك تحت حوزه فعاليت شركت نفت مناطق مركزي به صورت برابر با كشور عراق انجام مي‌شود."

3 ميدان دهلران، پايدار غرب و نفت شهر از جمله ميادين مشترك ايران و عراق است كه تحت مديريت نفت مناطق مركزي قرار دارد. ميدان بسيار بزرگ آزادگان كه به دوبخش شمالي و جنوبي تقسيم شده است و ميدان يادآوران دو ميدان مشترك ديگر ايران با عراق هستند كه پروژه توسعه و به توليد رساندن هر دو به شركت‌هاي چيني سپرده شده است. طرف عراقي با سرعت بسيار بيشتري براي بهره‌برداري از اين دو ميدان اقدام كرده است. میدان آزادگان بزرگترین امید ایران برای افزایش ظرفیت تولید نفت با توجه به پیر شدن اغلب مخازن قدیمی نفت و افت تولید آنها است.

میدان نفتی آذر ديگر میدان‌ نفتی مشترك ایران و عراق است که تفاهمنامه توسعه آن با گازپروم روسيه بسته شد اما با تعلل گازپروم توسعه آن برعهده يك كنسرسيوم ايراني گذاشته شد. مخزن این میدان با میدان نفتی بدرای عراق مشترک است و در امتداد شمال غربی میدان مستقل چنگوله واقع است.

این میدان دارای ۲ میلیارد و ۵۰۰ بشکه نفت خام درجا است. میزان نفت قابل استحصال از این میدان ۴۰۰ میلیون بشکه نفت برآورد می‌شود. پیش‌بینی می‌شود با بهره‌برداری از این میدان، روزانه 50 تا 65 هزار بشکه نفت خام برداشت شود.

عبدالکريم العيبي، معاون وزير نفت عراق گفته است: "از ميان ميادين مشترک ايران و عراق، در حال حاضر فقط دو ميدان، يعني "هويزه" و "نفت خانه جنوبي"(نفت‌شهر) در مدار توليد قرار ندارند."
با این وجود مذاکرات دوجانبه ایران و عراق برای تشکیل شرکت مشترک و بهره‌برداری از بعضی میادین مشترک با مدیریت واحد مخزن ادامه دارد.

*ميادين مشترك با عربستان

يكي از ميادين مشترك با عربستان ميدان نفتي اسفنديار است كه بخش عربي آن را "لو لو" مي‌نامد. ميدان اسفنديار مشترك با عربستان داراي 532 ميليون بشكه نفت خام درجا است كه با وجود دريافت صدور مجوز آن هنوز اقدامي براي توسعه و برداشت نفت صورت نگرفته است.

اين گزارش حاكي‌است، از حدود 6 سال قبل شركت ملي نفت با واگذاري آن به شركت پتروايران، اين شركت را متعهد كرد تا با توسعه فروزان، ميدان نفتي مجاور آن يعني اسفنديار را هم توسعه دهد.

بدين سبب عقد قراردادي با كشور مالزي در دستور كار قرار گرفت كه به موجب آن در مرحله اول توسعه ميدان اسفنديار روزانه 10هزار بشكه نفت خام و در مرحله بعدي آن 20 هزار بشكه نفت خام توليد شود. مالزیایی‌ها از توسعه این میدان کنار کشیدند و شرکت ملی نفت می‌گوید برنامه دیگری برای تولید از این میدان دارد. بايد منتظر بود و ديد عربستان چه سهمي از مخزن مشترك را با برداشت از "لولو" خود براي" اسفنديار" ايران باقي مي‌گذارد تا كشور ما در زماني نامشخص آن را برداشت كند.

ميدان نفتي فروزان ديگر ميدان نفتي مشترك با عربستان است كه در 100 كيلومتري جنوب غربي جزيره خارك و مشترك با ميدان مرجان عربستان سعودي واقع شده است. بر اساس برآوردهاي صورت گرفته اين ميدان دو ميليارد و 309 ميليون بشكه نفت خام درجا دارد.

در راستاي توسعه ميدان نفتي مشترك فروزان اهدافي از جمله افزايش ظرفيت توليد روزانه نفت خام به 65 هزار بشكه براي انتقال به جزيره خارك، كاهش ميزاب آب در نفت ارسالي به جزيره خارك به مقدار پنج درصد حجم، ارسال گازهاي همراه به جزيره خارك از طريق 100 كيلومتر خط لوله 24 اينچ به ميزان 258 ميليون فوت مكعب در روز، كاهش غلظت ذرات نفت در آب توليدي پس از تصفيه و ارسال به دريا تعريف شده است.

ميادين گازي فرزاد A و B، دو ميدان مشترك گازي با عربستان در زمره ميادين كوچك گازي " جزيره فارسي" هستند. روند ساختمان اين دو ميدان گازي به گونه‌اي است كه بخش اعظم ميدان گازي فرزاد A در عربستان " به شكل شمال‌شرقي، جنوب‌غربي " و بخش اعظم ميدان گازي فرزاد B در ايران " شمال‌غربي، جنوب شرقي " قرار داده است.

در ميدان گازي فرزاد B دو چاه حفاري شده است، اين ميدان با ذخيره در جاي حدود 5/12 تريليون فوت مكعب گاز طبيعي در آبهاي ايران قرار دارد، بخش خارجي ميدان فرزاد " A " در عربستان با نام ميدان " حصبه " معروف است. یک کنسرسیوم هندی به توسعه فرزاد B علاقه‌مند است اما علیرغم مذاکرات طولانی اقدامی برای توسعه این میدان انجام نشده است.

حجم سرمایه‌گذاری برای توسعه فرزاد B لااقل ۵ میلیارد دلار برآورد می‌شود. سيد محمود محدث مدیر سابق اکتشاف شرکت ملی نفت پیش از این درباره احتمال افزايش ذخاير گازي فرزاد B با انجام فعاليت‌هاي اكتشافي جديد سخن گفته است.

نخستین قرارداد توسعه و اکتشاف همزمان یک میدان هیدروکربوری بین شرکت نفت فلات قاره، مدیریت اکتشاف شرکت ملی نفت و شرکت پتروپارس برای اکتشاف و توسعه فرزداد A به ارزش ۱۴۰ میلیون دلار منعقد شده و حفاری در این میدان آغاز شده است. حجم نهایی سرمایه‌گذاری برای توسعه این میدان مشترک ۴ میلیارد دلار برآورد می‌شود.

بر این اساس ایران علاقه زیادی به مدیریت واحد مخازن نفت و گاز مشترک با همسایگان از جمله عربستان نشان داده است اما این کشور تا کنون پاسخ مثبتی به تمایل ایران نداده است.


*ميادين مشترك با امارات

ميدان نفتي- گازي سلمان يكي از ميادين مشترك ايران با امارات است. ذخيره نفت خام اين ميدان طي برآوردهاي صورت گرفته حدود چهار ميليارد و 73 ميليون بشكه و حجم گاز اين ميدان حدود 5/183 ميليون متر مكعب گاز درجا برآورد شده است. توليد پايدار گاز از ميدان سلمان در حال حاضر 500 ميليون فوت مكعب در روز است كه احتمال افزايش توليد گاز اين ميدان تا سقف 700 ميليون فوت مكعب در روز وجود دارد.

بر اساس مطالعات صورت گرفته 67 درصد ميدان نفتي‌گازي سلمان در بخش ايراني و 33 درصد باقي در بخش امارات است و اين در حالي است كه هنوز از حجم برداشت طرف اماراتي از اين مخزن اطلاع دقيقي در دست نيست.

ميدان نفتي فرزام ديگر ميدان مشترك ايران و امارت، بخش بسيار كوچكي از ميدان " فلاح امارات متحده عربي " است كه در آب‌هاي ايران واقع شده است. انجام بازسازي، تعمير و ‏تبديل چهار حلقه از ‏چاه‌هاي موجود در ميدان ‏نصرت و حفاري هشت حلقه ‏چاه به همراه ساخت يك سكوي ‏حفاري در ميدان فرزام و ‏استفاده از سكوي نصر و ‏تاسيسات ميدان سيري در راستاي توسعه ميدان نفتي فرزام و افزايش توليد اين ميدان نفتي از جمله فعاليت‌هاي در دست اجراست.

ميدان نصرت ديگر ميدان مشترك نفتي ايران و امارات در جوار ميدان فرزام واقع شده است. متوسط توليد ميدان نصرت در سال1370، سه هزار و 300 بشکه در روز بود و کل توليد نفت خام آن در پايان سال 1380 به حدود 31 ميليون بشکه رسيد. توليد روزانه اين ميدان در سال 1387 به بيش از 5 هزار و 400 بشکه در روز رسيد، اما اين حجم توليد در سال 1389 به دو هزار بشكه در روز كاهش يافت.

براي افزايش ظرفيت توليد اين ميدان به 16 هزار و 500 بشكه در سال‌هاي گذشته طرحي تهيه شد اما به دليل تزريق فراوان آب از سوي امارات به اين ميدان، طرح توسعه براي افزايش توليد از اين ميدان در حال حاضر غير اقتصادي ارزيابي مي‌شود.

ميادين سلم و ساتر نيز دو ميدان كوچك هيدروكربوري با امارات هستند كه مدیر عامل شرکت نفت فلات قاره به تازگي اعلام كرده توسعه اين میادین به عنوان میادین مشترک ایران با کشور امارات در دستور کار شرکت نفت فلات قاره ایران قرار گرفته است.

*ميادين مشترك با كويت و عمان

میدان گازی آرش تنها میدان مشترك ایران با كشور كویت در آب‌های خلیج‌فارس است. به نظر می‌رسد ادامه این میدان در آب‌های كویت با میدان «دورا» در ارتباط باشد.

پس از كشمكش فراوان بر سر مشترك بودن يا نبودن اين ميدان بالاخره مشترك بودن ميدان گازي آرش مورد تاييد طرفين قرار گرفت. ايران در طرف خود لرزه‌نگاري سه بعدي انجام داده است. محمود زیرک‌چیان زاده مدیر عامل شرکت نفت فلات قاره ایران چندي پيشاز آغاز عملیات توسعه كويت را در میدان آرش خبر داده و گفته است:" بر همین اساس عملیات اجرایی میدان مشترک گازی آرش که در جنوب غربی جزیره خارگ و بین مرزهای سه کشور ایران، کویت و عربستان قرار گرفته است، از سوی طرف ایرانی نیز امسال آغاز خواهد شد و تولید گاز از آن اواخر امسال یا اوایل سال آینده محقق می‌شود." عربستان نيز خود را شريك جديد اين ميدان مشترك معرفي كرده است.

ميدان گازي هنگام، تنها ميدان مشترك ايران با كشور عمان است كه در گذشته به نام گHE-E1 " شناخته مي‌شد. اين ميدان داراي نفت فرار با درجه API 42 و نفت درجاي آن بيش از 700 ميليون بشكه و گاز درجاي آن حدود دو تريليون فوت مكعب است. ميدان هنگام تنها ميدان مشتركي است كه با اطمينان مي‌توان از جلو بودن برداشت ايران از كشور شريك خبر داد. عمليات فاز اول توسعه اين ميدان سال گذشته به پايان رسيد و در حال حاضر روزانه بيش از 20 هزار بشكه نفت سبك از اين ميدان برداشت مي‌شود.

در همین حال عمان با مشارکت یک شرکت انگلیسی، تولید نفت خام از این میدان مشترک را از اسفند ماه سال ۱۳۸۷ و با ساخت یک خط لوله به طول ۲۵ کیلومتر از بخش مشترک میدان هنگام – البخاء و استفاده از تاسیسات موجود در راس الخیمه امارات را با ظرفیت ۱۰ هزار بشکه نفت در روز آغاز کرد.

*بزرگترين ميدان گازي جهان، مشترك بين ايران و قطر

به جز ميدان رشادت كه روي خط مرزي ايران و قطر واقع شده است، ميدان گازي پارس جنوبي بزرگترين ميدان گازي جهان بين ايران و قطر مشترك است. برآوردها نشان مي‌دهد قطر با حدود 400 ميليارد دلار سرمايه‌گذاري در صنايع نفت و گاز خود از سال 1367 توانسته است از ميادين مشترك نفت و گاز برداشت كند و با سرمايه‌گذاري در ميدان عظيم پارس جنوبي " گنبد شمالي قطر " به عنوان بزرگ‌ترين ميدان گازي جهان، بزرگ‌ترين كارخانه LNG گاز مايع جهان را به بهره‌‌برداري برساند.
اما ايران با وجود سرمايه‌گذاري 40 تا 70 ميليارد دلاري در پارس جنوبي و عسلويه هنوز فاصله زيادي تا ميزان برداشت قطري‌ها دارد.

اگرچه  آمار تفکیکی سالانه برداشت از پارس جنوبی منتشر نمیشود اما قطر چند ماه پیش کل برداشت میعانات گازی را از پارس جنوبی را یک میلیارد بشکه اعلام کرده است. در مقابل ایران نیز از ابتدا تا کنون قریب به 380 میلیون بشکه از این میدان میعانات با ارزش گازی برداشت کرده است.

ظرفیت تولید گاز قطر از این میدان 370 میلیون متر مکعب در روز است اما تولید واقعی آن بین 250 تا 320 میلیون متر مکعب در روز نوسان می‌کند و پالایشگاههای قطر به دلایل مختلف تمام ظرفیت کار نمی‌کنند.  میزان برداشت فعلی گاز ایران از این میدان به 220 میلیون متر مکعب در روز رسیده است اما میانگین سالانه برداشت ما کمی بیش از 200 میلیون متر مکعب در روز است.

ايران و قطر با اولويت‌هاي متفاوت، رفتار متفاوتي در برداشت از اين ميدان دارند. قطر به برداشت بيشتر ميعانات با ارزش گازي علاقه‌مند است و بر مرزهاي اين ميدان مشترك متمركز شده اما ايران به دليل نياز و مصرف داخلي بيشتر به برداشت گاز اين ميدان علاقه نشان مي‌دهد و به دلايل نامعلوم اغلب فازهاي بهره‌برداري از اين ميدان را در عمق آب‌هاي سرزميني و دور از مرزهاي مشترك تعريف كرده است.


*لايه نفتي پارس جنوبي و عقب‌ماندگي شديد ايران در برداشت

لایه نفتی پارس جنوبی در بخشی که مورد اکتشاف اولیه قرار گرفته و پروژه‌ برداشت در آن تعریف شده است در واقع ادامه میدان شاهین قطر در آب‌های ایران است. قطر در حال حاضر با حفر بیش از 160 حلقه چاه قریب به 425 هزار بشکه در روز نفت سنگین از پارس جنوبی برداشت می‌کند و در حال برنامه‌ریزی برای رساندن تولید نفت از لایه نفتی پارس جنوبی به 520 هزار بشکه در روز است.
در طرف ایرانی این لایه که نسبت به طرف قطری مساحت بسیار کمتری دارد 3 ناحیه A و B و C تعریف شده که ناحیه A خود به دو ناحیه A1 و A2 تقسیم شده است.

بر این اساس بخش‌های B و C تقریبا به شکل قطعی با بخش قطری مشترک است اما بخش A1 که پروژه تولید ایران در آن تعریف شده از شانس بیشتری برای استقلال از بخش قطری برخوردار است. با این وجود و با توجه به اینکه نفت لایه نفتی پارس جنوبی نفتی بسیار سنگین و با درجه تراوایی بسیار پایین است اما بر خلاف عرف برخورد با میادین و مخازن مشترک و حتی با وجود تراوایی بیشتر بخش C این لایه، قرارداد بهره‌برداری از این میدان در بخش A1 تعریف شده است.

در واقع قرارداد بهره‌برداری از این مخزن سال 83 و با مصوبه شورای اقتصاد به گونه‌اي منعقد شد که دست پیمانکار اصلی به دلیل شرایط ویژه قرارداد تا حدود زیادی برای انجام عملیات بهره‌برداری از این لایه بسته شد. ايران هنوز از اين لايه هيچ برداشتي ندارد. با وجود حفر 7 حلقه چاه با 10 حفره به دليل تعلل در خريد كشتي چند منظوره FPSO هنوز زمان دقيق بهره‌برداري از اين لايه مشخص نيست چنانكه اين زمان كمتر از دو سال آينده نخواهد بود.

*و در پايان...

در برنامه‌هاي توسعه پس از پايان جنگ، همزمان با سرمايه‌گذاري در صنعت نفت، موضوع سرمايه‌گذاري در ميادين مشترك نيز مورد توجه قرار گرفت اما درعمل سرمايه‌گذاري ايران در ميادين مشترك با كشورهاي عراق، كويت، عربستان امارات و قطر كمتر از كشورهاي حاشيه خليج فارس بوده است و همين امر باعث شده ميزان برداشت رقبا از ميادين مشترك نفت و گاز 9 برابر ايران باشد.

در ایران همواره منابع نفت و گاز به عنوان منابع درآمد مورد توجه قرار گرفته‌اند و به سرمایه‌گذاری کلان مورد نیاز برای توسعه این میادین و همچنین ایجاد رویه های واحد و منسجم در صنعت نفت برای مدیریت فرآیند توسعه میادین نفت و گاز به اندازه کافی توجه نشده است.

در عین حال کشورهای منطقه خاورمیانه به صورت عمومی درگیر رقابت در برداشت از میادین نفت و گاز هستند که ضررهای هنگفتی به مخازن و منابع هیدروکربوری وارد می‌کند. در کشورهای پیشرفته جهان، با مشخص کردن حدود و قواعد حقوقی، میادین و مخازن مشترک تحت یک مدیریت واحد بهره‌برداری شده و منافع طولانی مدت کشورهای صاحب سهم در میادین با صیانت از منابع هیدروکربوری محقق می‌شود.