به گزارش مشرق، فرونشست زمین یکی از جدی‌ترین مسائل زیست‌محیطی و چالش‌های زیرساختی در ایران به‌شمار می‌رود که در سال‌های اخیر به‌طور قابل‌توجهی شدت یافته است. این پدیده که ناشی از کاهش آب‌های زیرزمینی، برداشت بیش از حد آب و تغییرات اقلیمی است، موجب خسارت به زیرساخت‌های شهری، کشاورزی و حتی فرهنگی می‌شود.
ایران به دلیل وابستگی شدید به منابع آبی زیرزمینی و مدیریت نامناسب منابع آب، یکی از کشورهای دارای بیشترین نرخ فرونشست در جهان است.
آمار و اطلاعات مرتبط با فرونشست زمین در ایران
طبق گزارش‌ها و آمارهای ارائه‌شده، ایران در رتبه دوم جهان از نظر نرخ فرونشست زمین و رتبه سوم از نظر وسعت مناطق تحت تأثیر فرونشست قرار دارد. نرخ متوسط فرونشست زمین در ایران حدود ۲۰ تا ۳۰ سانتی‌متر در سال تخمین زده می‌شود که در برخی مناطق به ارقامی فراتر از این نیز می‌رسد.
به‌عنوان مثال، استان اصفهان و به‌ویژه شهر اصفهان، از جمله مناطقی هستند که با بدترین وضعیت فرونشست زمین مواجه‌اند؛ به‌طوری که در برخی نقاط این استان، نرخ فرونشست به بیش از ۳۰ سانتی‌متر در سال نیز می‌رسد. این نرخ بسیار بالا در سطح جهانی نگران‌کننده است و از نظر اثرات مخرب بر ساختمان‌ها، جاده‌ها، خطوط ریلی و زمین‌های کشاورزی، مشکلاتی جدی ایجاد می‌کند.
فرونشست در سواحل ایران
پدیده فرونشست زمین نه تنها در مناطق مرکزی و خشک ایران، بلکه در سواحل این کشور نیز به‌طور نگران‌کننده‌ای افزایش یافته است. در سواحل ایران، عواملی مانند بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، توسعه بی‌برنامه زیرساخت‌های شهری و صنعتی، تغییرات اقلیمی، و بالا آمدن سطح آب دریاها، همگی بر تشدید این مسئله تأثیرگذار بوده‌اند.
سواحل جنوبی ایران، به‌ویژه سواحل خلیج‌فارس و دریای عمان، به دلیل حضور شهرهای مهم صنعتی، نفتی و بنادر بزرگ، با چالش فرونشست زمین مواجه هستند. شهرهایی مانند بندرعباس، بوشهر و عسلویه از جمله مناطقی هستند که به‌دلیل استفاده بی‌رویه از منابع آبی زیرزمینی و فشار زیرساختی، پتانسیل بالایی برای فرونشست دارند.
افزون بر این، فرونشست زمین در سواحل، زیرساخت‌های حیاتی مانند اسکله‌ها، خطوط انتقال انرژی و صنایع پتروشیمی را در معرض خطر قرار می‌دهد.
از سویی دیگر، در سواحل شمالی ایران مانند حاشیه دریای خزر، مسئله فرونشست به‌دلیل تغییرات سطح آب دریا و ساخت‌وسازهای بی‌رویه در حاشیه ساحلی رخ می‌دهد. برداشت آب‌های زیرزمینی برای توسعه کشاورزی و شهری و تغییر کاربری اراضی نیز از دیگر عوامل مؤثر بر فرونشست در این منطقه است.
آمادگی سازمان حفاظت محیط زیست برای مقابله با فرونشست
تهدید فرونشست زمین در سواحل کشور موضوعی است که در سخنان اخیر رییس سازمان حفاظت محیط زیست نیز به آن اشاره شده و شینا انصاری هشدار داده است که مشکل فرونشست زمین از جمله مهمترین این مخاطرات در کشور ماست. لازم است برنامه‌ریزی برای مقابله با این مخاطرات مورد توجه و مدنظر قرار گیرد.
به گفته وی، برخی پهنه‌های بحرانی و نقاطی در کشور ما قابلیت فرونشست دارند، حتی متاسفانه در برخی مناطق ساحلی هم این مشکل مطرح شده است که همه این موارد باید شناسایی و برای جلوگیری از وقوع حادثه‌ها در این مناطق اقدام عاجل انجام شود. ما در سازمان محیط زیست هم آمادگی کامل برای همکاری در این زمینه را اعلام می‌کنیم.
چه باید کرد؟
برای مقابله با پدیده فرونشست زمین در سواحل ایران، می‌توان از تجارب سایر کشورهایی که با این مشکل مواجه بوده‌اند بهره گرفت. در اینجا چند راهکار عملی، الهام گرفته از تجارب موفق در کشورهای مختلف، ارائه می‌شود:
۱. مدیریت پایدار منابع آب زیرزمینی
کشورهایی مانند ژاپن و هلند با اجرای برنامه‌های پایدار برای مدیریت منابع آب زیرزمینی، موفق به کاهش نرخ فرونشست شده‌اند. این کشورها با نظارت دقیق بر میزان برداشت آب‌های زیرزمینی و وضع مقررات سخت‌گیرانه برای کاهش استفاده بی‌رویه از منابع آب، توانسته‌اند تعادل بین برداشت و تجدید منابع آبی را حفظ کنند. در ایران نیز می‌توان با تصویب قوانین محدودکننده و نظارت بر استفاده از آب زیرزمینی در سواحل، از تشدید فرونشست جلوگیری کرد.
۲. تزریق آب به لایه‌های زیرزمینی
در مناطقی از آمریکا مانند کالیفرنیا، پروژه‌های تزریق آب به لایه‌های زیرزمینی برای جبران افت سطح آب زیرزمینی انجام شده است. این روش می‌تواند به احیای تراز آب زیرزمینی کمک کند و از نشست زمین بکاهد. اجرای این روش در سواحل ایران نیز می‌تواند برای کاهش فشار بر آبخوان‌ها و کاهش فرونشست مؤثر باشد.
۳. استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته در پایش زمین
در کشورهایی مانند ایتالیا و اسپانیا، از تکنولوژی‌های ماهواره‌ای و سامانه‌های پیشرفته سنجش از دور برای پایش دقیق تغییرات سطح زمین استفاده می‌شود. این فناوری‌ها امکان شناسایی و تحلیل مناطق بحرانی را به‌طور مداوم فراهم می‌کنند. پیاده‌سازی سیستم‌های نظارتی مشابه در ایران و در مناطق ساحلی می‌تواند به پیش‌بینی و مدیریت بهتر پدیده فرونشست کمک کند.
۴. کنترل ساخت‌وساز در مناطق حساس
تجربه کشورهایی مانند هلند که بخش‌های زیادی از آن در زیر سطح دریا قرار دارد، نشان می‌دهد که کنترل ساخت‌وساز در مناطق حساس و مستعد فرونشست می‌تواند از تشدید این پدیده جلوگیری کند. محدود کردن توسعه شهری در مناطق ساحلی ایران و تعیین ضوابطی برای ساخت‌وسازهای کم‌اثر بر زمین، از راهکارهای مؤثر در این زمینه است.
۵. افزایش بهره‌وری کشاورزی و کاهش وابستگی به آب زیرزمینی
در استرالیا، با تغییر الگوی کشاورزی و استفاده از روش‌های آبیاری مدرن، مصرف آب به میزان قابل‌توجهی کاهش یافته است. با جایگزینی روش‌های آبیاری قطره‌ای و توسعه کشاورزی مقاوم به خشکی، می‌توان در سواحل ایران نیز مصرف آب را کاهش داده و نیاز به برداشت از آب‌های زیرزمینی را کاهش داد.
۶. آموزش و آگاهی‌بخشی عمومی
در کشورهای موفق در کاهش فرونشست، به آگاهی‌بخشی عمومی و آموزش جامعه اهمیت زیادی داده شده است. افزایش آگاهی مردم نسبت به اهمیت منابع آب زیرزمینی و تأثیرات فرونشست بر زندگی شهری و زیرساخت‌ها می‌تواند نقش مهمی در کاهش برداشت‌های بی‌رویه از منابع زیرزمینی داشته باشد.