به راستي هر كتابخانه اي كه چند فايل پي دي اف از چند كتاب قديمي و جديد را در وب سايت خود ارائه دهد را مي توان كتابخانه ديجيتال ناميد؟؟؟
کتابخانه دیجیتال چیست؟
کتابخانه دیجیتال (الکترونیکی) کتابخانه‌ای است که در آن اسناد به جای کاغذ یا سایر رسانه‌های محلی به شکل الکترونیکی ذخیره شده‌اند.
اساس این کتابخانه‌ها ذخیره مدارک به شکل الکترونیکی و نیز استفاده الکترونیکی است. به این صورت که هر فردی در هر نقطه با استفاده از یک کامپیوتر معمولی و یک خط تلفن بتوانند به تمامی اطلاعات یک کتابخانه عظیم دسترسی پیدا کند. از این رو کافی است منابع را جمع‌آوری شده و در واحدهای حافظه در این نوع کتابخانه‌ها قرار داده شوند.
مجموعه روشها، خدمات و ساختارهای اطلاعاتی که باعث می‌شوند تا اطلاعات در قالب یک فن‌آوری نوین با دسترسی آسان، سریع، و گسترده ارائه شوند، کتابخانه دیجیتال نام دارد.
به طور کلی، کتابخانه الکترونیکی، سازمانی است حاوی منابع خاص که نگهداری آنها، دارای ارزش زیادی بوده و لذا در آن راهکارهایی جهت گزینش، سازماندهی، ارائه دسترسی‌های کنترل شده، امکان توزیع، حفظ یکپارچگی و اطمینان از ماندگاری مجموعه اطلاعات در طول زمان، پیش بینی گردیده‌است. سهولت دسترسی به منابع و مقرون به صرفه بودن آن، امکان تبادل اطلاعات و منابع موجود با دیگر سازمانها، بکارگیری مکانیزمهایی جهت حفظ، گسترش و توسعه، توجه به مسئله مالکیت معنوی، از مهمترین ملاحظات در کتابخانه دیجیتال می‌باشد.
سر در گمی‌های موجود در مورد این عبارت ناشی از آن است که در طول سالها عبارات متنوعی برای این مفهوم به کار برده شده‌است (مانند کتابخانه‌های الکترونیکی، مجازی، کتابخانه‌های بدون دیوار) و دقیقا مشخص نبود که معنای واقعی هر کدام از این مفاهیم چیست؟ از سوی دیگر، کتابخانه‌های دیجیتال مورد توجه حوزه‌های مختلف پژوهشی و تحقیقاتی است.
استاندارد های لازم برای راه اندازی یک کتابخانه دیجیتال
برای راه اندازی یک کتابخانه موارد متعددی نیاز است که به برخی از آنها اشاره می کنیم:
راههای مختلف گردآوری و تهیه منابع
اسکن و دیجیتال کردن منابع انتخاب شده، خریداری و یا تهیه منابع موجود به صورت دیجیتال و چندرسانه‌ای، گردآوری برخی منابع مرتبط با اهداف از منابعی چون اینترنت ، گزینش و تبدیل منابع میکروفرمی موجود در سازمان به صورت دیجیتال، تهیه برخی منابع مورد نیاز از طریق مبادله با سایر مراکز و کتابخانه‌های داخلی و خارجیسختافزارها و نرم‌افزارهای مورد نیاز
سخت‌افزار:
- اسکنرهای مناسب کار با بررسی کامل از طرف کمیته کتابخانه دیجیتال به منظور اسکن هر چه بهتر و سریعتر منابع و اشیای مختلف
- دوربینهای دیجیتال مناسب با کارکرد مورد نظر
- سخت‌افزارهای مبدل میکروفرمها به داده‌های دیجیتال
- سیستم‌های کامپیوتری ذخیره اطلاعات
- سیستم‌های کامپیوتری برای تهیه نسخه پشتیبان از اطلاعات موجود
نرم‌افزارها:
نرم‌افزار مناسب انتخاب شده باید دارای شرایط زیر باشد:
- تبعیت از استانداردهای بین‌المللی فرمت تولید و نشر منابع الکترونیکی و دیجیتال و نیز ذخیره و بازیابی
- قابلیت دسترسی در محیط وب
- دارای رابط کاربری کاربرپسند
- قابلیت کنترل واژگان
- امکان انجام جستجوی ساده و پیشرفته در فیلدهای مختلف
- پشتیبانی نرم‌افزار از مدارک به خط و زبانهای مختلف
- قابلیت پشتیبانی از منابع چندرسانه‌ای
نگاهی به معروف ترین کتابخانه های دیجیتال ایران
مدیریت و تحلیل محتوا اولین قدمی است که کتابخانه دیجیتال را متفاوت می کند. ارتباط دوسویه باید بین کاربر و کتابخانه وجود داشته باشد و در کتابخانه دیجیتال هدایت کاربر نیز وجود دارد. در کتابخانه دیجیتال کار پردازش و تحلیل اطلاعات برای دستیابی به پاسخ مؤثر، صورت می گیرد. اگر کتابخانه دیجیتال را یک پروژه در نظر بگیریم که از یکسری ابزار تشکیل شده است؛ این پروژه دو بحث دارد یک بخش ابزار و بخش دیگر محتواست.
نرم افزار کتابخانه دیجیتال باید استاندارد باشد و پشتیبانی از استانداردها را انجام دهد.
اولین انتظار ما از کتابخانه دیجیتال این است که بتوانیم به هر منبعی در هر زمان و هر مکانی دسترسی داشته باشیم و دومین بعد این است که از منبعی که داریم افراد نامحدودی بتوانند از آن استفاده کنند؛ سومین بعد دسترسی همزمان به یک منبع است که بتوان آن منبع را دانلود کرد؛ بعد دیگر جستجوی تخصصی در منابع است، وقتی می گوییم مدیریت محتوا داشته باشیم باید یک زبان مشترک بین ما وجود داشته باشد.
درهمه ی این تعاریف درباره دو چیز بحث کردیم محتوا و ابزار؛ اما کاربر است که کاربران می توان آن را به دو دسته کاربر نهایی و کتابدار تقسیم کرد. خدماتی که کتابخانه به کاربر نهایی ارائه می دهد اهمیت دارد و همینطور انتظاراتی که کتابدار به عنوان کاربر از کتابخانه دارد به خدمات فراهم آوری و مجموعه سازی ، خدمات سازماندهی و ذخیره سازی اطلاعات ، مدیریت کتابخانه و راهبری سیستم مربوط می شود.
بعد دیگر خدمات کاربر نهایی است. خدمات جستجو تنها از یک درگاه واحد صورت نمی گیرد و در محتوای تمام متن بر اساس کلیدواژه های tag گذاری شده بتوان جستجو را انجام داد.
به طور کلی یک کتابخانه دیجیتال باید به گونه ای باشد که امکان تبادل اطلاعات را با دیگر کتابخانه ها داشته باشد و کاربران بتوانند feedback خود را به کتابخانه ارائه دهند و کاربر بتواند نظر خود را نسبت به محتوایی که خوانده است بدهد و این یکی از پارامترهای ارزش گذاری است؛ در اینجاست که تعامل با کتابخانه برقرار می شود. متاسفانه برخي از موسسات و مراكز دولتي به صورت رسمي در وب سايت هاي خود خبر از افتتاح و يا آغاز به كار كتابخانه هاي ديجيتالي داده اند كه هيچ محتوايي در آن يافت نمي شود.
كتابخانه ديجيتال وزارت امور خارجه!
كتابخانه ديجيتال وزارت امور خارجه در سال 1388 به صورت آزمايشي راه اندازي توسط رييس جمهوري محترم افتتاح شد . همانچنانكه در ادامه معرفي كتابخانه آمده است بعد از 3 سال همچنان امكان دانلود هيچ كتاب از روي سايت براي كاربران امكان ندارد.
سايت كتابخانه ديجيتال وزارت امور خارجه داراي بخش هاي مختلفي مانند: ليست كتاب ها ، درباره كتابخانه ، مقالات ، كتاب سبز ، تازه ها و ... مي باشد.
اما با بررسي مختصري مشخص مي شود اين بخش ها مدت زيادي است كه به روز رساني نشده اند.
در قسمت تازه ها تنها نشريات اطلاع رساني ديده مي شود . و از معرفي حتي يك كتاب خبري به چشم نمي خورد.
در قسمت معرفي كتابخانه تنها به چند جمله اكتفا شده و هيچ آمار و ارقامي از منابع ارائه نشده است.
در قسمت مقالات كتابخانه تعداد مقالات از چند نشريه معذفي شده است كه كاملا نارسا و مبهم مي باشد .
برخي از اين نشريات متعلق به سالهاي 1387 تا 1389 مي باشند.
با كليك بر روي موارد ارائه شده از هر فصلنامه با مختصري درباره نشريه و مشخصات آن ظاهر شده و لينك دسترسي به مقالات ارائه ميشود اما جالب اين جاست كه با كليك براي دسنترسي به اين مقالات به هيچ محتوايي دسترسي نخواهيد داشت
با كليك بر روي لينك اول ، صفحه زير باز شد :
كتابخانه ديجيتال دانشگاه صنعتي شريف
كتابخانه ديجيتال دانشگاه صنعتي شريف نيز گرچه داراي معرفي خوبي است و قسمت هاي مختلف آن نيز تقريبا به روز شده است اما مشكل اساسي آن اين است كه اين سايت به مثابه يك فهرست الكترونيك مي باشد . در اين سايت مشخصات مختلف منابع مكتوب ، پايان نامه ها و منابع ديجيتال ارائه مي شود .
براي استفاده از منابع اصلي اين كتابخانه بايد عضويت داشته و منابع عمده آن مكتوب بوده و محتواي ديجيتال آن در كتابخانه ديجيتال موجود نمي باشد .
در مجموع از 128000 منبع اعلام شده در كتابخانه تنها 17620 منبع به صورت ديجيتال موجود مي باشد كه از اين منابع نيز فقط 4600 كتاب لاتين ديجيتال ارائه مي شود.
كتابخانه ديجيتال دانشگاه صنعتي شريف كتابخانه آنلاين را نيز راه اندازي كرده است كه تنها دسترسي آن براي اعضاي هيات علمي و دانشجويان تحصيلات تكميلي در خارج از دانشگاه باز بوده و ساير اعضا كه عمدتا دانشجويان اين دانشگاه هستند براي استفاده بايد در كتابخانه اين دانشگاه حاضر شوند.
تنها منابع ديجيتال دانشگاه شريف ، كتابهاي لاتين بوده كه آن هم زياد به روز نمي باشد . در 10 كتاب جديدي كه بر روي سايت اصلي كتابخانه ديجيتال اين دانشگاه قرار داده شده است 2 كتاب با تاريخ انتشار 2011و 2012 مشاهده مي شود.
كتابخانه ديجيتال دانشگاه آزاد اسلامي
شاید با درج عبارت « کتابخانه دیجیتال دانشگاه آزاد اسلامی» در سایت گوگل به یک نتیجه جالب که در قالب یک فایل آمده است برسید . نتیجه ای که شما را به وجود یک کتابخانه دیجیتال در کشور بسیار امیدوار می کند.
در معرفی این کتابخانه دیجیتال که در 9 صفحه و با شرحی مفصل آمده است با عبارت جالبی از طرف دکتر جاسبی ریاست وقت دانشگاه آزاد اسلامی رو به رو هستیم
در این معرفی نامه ریاست دانشگاه آزاد با ارائه آدرس سایت کتابخانه دیجیتال از محققین اساتید و دانشجویان کشور دعوت به استفاده از آن نموده است.
در این معرفی نامه تعاریف بسیار زیادی از این کتابخانه دیجیتال شده است. اما با مراجعه به سایت اعلام شده با هیچ کتاب خانه ای روبرو نخواهیم شد.
« قابل توجه مديران ، اعضاي هيات علمي ،كاركنان و دانشجويان دانشگاه آزاد اسلامي مشهد، پرتال قبلي كتابخانه ديجيتال به آدرس اينترنتي www.digitallibraryplus.com غيرفعال گرديده است و سامانه جديد به آدرس اينترنتي http://dl.iau.ac.ir جايگزين آن شده است » این خبر در تاریخ 27 مرداد ماه سال 1390 در وب سایت معاونت پژوهشی دانشگاه آزاد واحد مشهد اعلام شد . در این خبر نه به آدرس وب سایت قبلی اشاره ای شده است و نه در مورد وب سایتی که عوض شده است در اخبار اشاره ای شده بود.
اما با مراجعه به وب سایت جدید اعلام شده با یک وب سایت کاملا انگلیسی رو برو می شوید که به نظر می رسد پل ارتباطی میان شما و دیگر کتابخانه های آنلاین جهان باشد.
گرچه این کتابخانه هم قابلیت استفاده برای همگان حتی دانشجویان را نداشته و صرفا تحت ای پی های معرفی شده سایت دانشگاههای آزاد می باشد .
علی رغم اینکه معمولا طراحی سایت های کتابخانه دیجیتال را ساده انجام می دهند تا برای مخاطبان عام هم قابل استفاده باشد . به نظر می رسد این سایت بسیار مبهم و گیج کننده است . البته در جایی دیگر دانشگاه آزاد اسلامی برای رفع ابهامات شماره تماسی از کارشناسان این سایت کتابخانه دیجیتال را برای مخاطبان ارائه کرده اند که پیشنهاد می شود با این شماره تماسی حاصل نفرمایید زیرا پس از مقادیر زیادی اشغالی معمولا خانم کارشناس محترم حضور ندارند و جواب گوی محترم شما را به وقتی دیگر حواله میدهد البته نگارنده به مدت 1 هفته کامل با این کارشناس محترم تماس حاصل کرد اما موفق به طرح سوال و اخذ پاسخ نشد.
کتابخانه دیجیتال کتابخانه ملی
کتابخانه دیجیتالی کتابخانه ملی بر اساس اعلام در سایت خود دارای 81000 منبع دیجیتال است که از این تعداد 1600 کتاب چاپی جز منابع بوده و مابقی آن اسناد کتابهای خطی و قدیمی و پایان نامه های دانشگاهی می باشد.
کتابخانه دیجیتال مجلس شورای اسلامی
سایت کتابخانه موزه و مرکز اسناد کتابخانه مجلس شورای اسلامی در قسمتی منابع دیجیتال را برای اراده به مخاطبین معرفی نموده است.در قسمت منابع دیجیتال این کتابخانه شاهد دسته بندی هایی مانند کتب اهدا شده - اوراق عتیق – مطبوعات قدیمی و اسناد بهارستان هستیم
در این کتابخانه هم شاهد تعداد کتابهای پی دی اف قدیمی هستیم که جزو کتب اهدایی به کتابخانه هستند.
کتابخانه دیجیتال تبیان که وابسته به موسسه تبیان است در معرفی کتابخانه منابع را بر حسب کتاب و مقاله جدا نموده است که به سه زبان فارسی – عربی و انگلیسی منابع را به مخاطبان ارائه می کند.
این کتابخانه را که می توان نسبت به بقیه کتابخانه های دیجیتال موجود قوی تر و جدی تر دانست را می توان اینچنین تعریف کرد « مجموعه ای ارزشمند شامل بيش از 54000 عنوان کتاب و مقاله در زمينه های مختلف علمی، آموزشی، ادبی، اعتقادی، تاريخی، هنری و... را در دسته بنديهای تخصصی در اختيار کاربران قرار داده است.
کتابخانه شخصی محیطی است که شما می توانید مانند یک کتابخانه شخصی واقعی، کتابهای مورد علاقه خود را انتخاب نمایید و آن را هر طور که می پسندید دسته بندی و نگهداری نمایید. شما همچنین می توانید در کتابخانه تبیان طرح های پژوهشی تعریف نموده، و از امکانات کتابخانه تبیان برای فیش برداری و انجام گروهی تحقیقات استفاده نمایید.
امروزه کتابخانه متنی تبيان، دامنه فعالیت خود را توسعه داده و علاوه بر زبان فارسی، کتابهای خود را به زبانهای عربی و انگلیسی نیز ارائه می نمايد. اخبار کتاب و معرفی کتاب از دیگر قسمت های کتابخانه متنی سایت تبیان است.
کتابخانه صوتی تبیان شامل بیش از 30000 فایل صوتی در موضوعات متنوع و در دسته بندی های تخصصی، به عنوان پایگاه جامع اطلاعات صوتی در اینترنت، در اختیار کاربران سایت تبیان قرار گرفته است.
کتابخانه تصویری تبیان دریچه ای رو به دنیای جذاب فیلم و ویدئو از طریق اینترنت است. تبیان، به عنوان پایگاه اینترنتی پیشرو در داخل کشور، این بار، هزاران فایل ویدئویی را در دسته بندی های تخصصی در قسمت کتابخانه تصویری برای کاربران فراهم نموده است.
کتابخانه تبیان به پشتوانه حجم وسیع اطلاعات متنی، صوتی و تصویری خود، قسمتی را به عنوان ویژه های کتابخانه راه اندازی نموده که در مناسبت های مختلف، مجموعه اطلاعات متنی، صوتی و ویدئویی مرتبط با آن مناسبت، به صورت ویژه نامه های یکپارچه و با دسترسی آسان در اختیار علاقمندان قرار خواهد گرفت»
این کتابخانه دارای لیست موضوعی و الفبایی است و تعداد کتاب های موجود در ان حدودا 15000 جلد می باشد.
جمع بندی
کتابخانه های دیجیتال یک حرکت جدید در کشور عزیز ماست که به نظر برخی از مراکز و نهادها تنها به عنوان آن دلخوش کرده اند . برخی از اخبار منتشره به وجود مشکلات مختلف دز این رابطه اشاره دارد از جمله مهم ترین این مشکلات عدم وجود مرجع و نهادی مشخص برای رسیدگی به پدیده ای به نام کتابخانه دیجیتال است .
این موضوعی است که در نمایشگاه کتاب سال جاری در شستی با حضور کتر میترا صمیعی (عضو هیأت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی)، دکتر یعقوب نوروزی (عضو هیأت علمی دانشگاه قم)، دکتر محسن حاجی زین العابدینی (عضو هیأت علمی مرکز اطلاعات و مدارک علمی کشاورزی)، دکتر مهدی علیپور حافظی (معاون پژوهشی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران) تحت عنوان «آسیب شناسی پروژه های کتابخانه دیجیتالی در ایران » به آن پرداخته شد.
اصولا در یک کتابخانه دیجیتال، فرایندها کاملا دیجیتالی و آنلاین طی می شود اما آنچه در گشور مشاهده می شود ارائه فایل های دیجیتال اسناد و بعضا کتابها است. با دیجیتال شدن و یا مجازی شدن کتابخانها می توان کمک شایان توجهی به محققان کشور نمود و با دسترسی دادن انلاین به محققان و دانشگاهیان و اصولا با باز گذاشتن دسترسی مردم به کتابخانه های دیجیتالی سرانه مطالعه در کشور می تواند تا حد زیادی رشد کند.
البته در این زمینه شاهد برخی اخبار خوشحال کننده نیز بوده ایم اواخر سال 90 به نقل از خبرگزاری لیزنا خبری منتشر شد که در آن امده بود « به نقل از روابط عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملی، این نشست به منظور همکاری و جلب مشارکت ناشران کشور برای تقویت و گسترش کتابخانه دیجیتالی سازمان برگزار خواهد شد. بررسی وضعیت فهرست نویسی پیش از انتشار (فیپا) الکترونیکی و مشکلات و راهکارهای پیش رو در این حوزه نیز از دیگر محورهای این نشست است.
از جهت دیگر، مهم ترین مشکل راه اندازی و گسترش کتابخانه های دیجیتال در کشور ضعف دانشته های مدیران و کارشناسان کتابخانه ای در این زمینه است.
پراکندگی فعالیت های مختلف در زمینه کتابخانه های دیجیتال و نبود یک متولی در کشور و همچنینی مشخص نبودن وضعیت نرم افزار برای راه اندازی کتابخانه دیجیتال از دیگر مشکلات مهم این موضوع است.
منابع و مآخذ:
- زوارقی، رسول (۱۳۸۳)تحولات فناوری کتابخانه ها، مجله الکترونیکی مرکزاطلاعات و مدارک علمی، شماره ۲، دوره۲.
- علی اکبرزاده، هیلان، (۱۳۷۷)، کتابداران در قرن بیست و یکم، فصلنامه کتاب .
- فتاحی، رحمت اله (۱۳۷۱) آشنایی با فناوری اطلاعات و کاربردهای آن در کتابخانه، سخنرانی در کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه فردوسی مشهد.
- فتاحی، رحمت اله (۱۳۷۷) برخی از زمینه‌های تاثیر فن آوری نوین بر کارکتابخانه‌ها و کتابداران، فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی، سال اول، شماره ۴ .
- فتاحی، رحمت اله (۱۳۸۲) تحلیل و بازآفرینی نقش کتابداران واطلاع رسانان در عصر تحول، ارائه شده در مجموعه مقالات هفتمین همایش کتابداران سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور.
- کوشا، کیوان(۱۳۷۹) فهرست همگانی و شبکه جهانی وب : بررسی امکانات فهرست پیوسته کتابخانه‌ها در محیط وب، مرکز اطلاع رسانی و خدمات علمی جهاد کشاورزی
- لنکستر(۱۳۶۶) کتابخانه‌ها وکتابداران در عصر الکترونیک، ترجمه اسداله آزاد، مشهد، آستان قدس رضوی
Greenstein, Daniel I., Thorin, Suzanne Elizabeth. The Digital Library: A Biography. Digital Library Federation (2002) ISBN 1-933645-18-0.
L. Candela, G. Athanasopoulos, D. Castelli, K. El Raheb, P. Innocenti, Y. Ioannidis, A. Katifori, A. Nika, G. Vullo, S. Ross: The Digital Library Reference Model. April 2011
L. Candela et al.: The DELOS Digital Library Reference Model - Foundations for Digital Libraries. Version 0.98, February 2008
L. Candela, G. Athanasopoulos, D. Castelli, K. El Raheb, P. Innocenti, Y. Ioannidis, A. Katifori, A. Nika, G. Vullo, S. Ross: The Digital Library Reference Model. April 2011, 17.
Kahn, R. E., & Cerf, V. G. (1988). The Digital Library Project Volume I: The World of Knowbots, (DRAFT): An Open Architecture For a Digital Library System and a Plan For Its Development. Reston, VA: Corporation for National Research Initiatives.
Edward A. Fox. The Digital Libraries Initiative - Update and Discussion, Bulletin of the America Society of Information Science, Vol. 26, No 1, October/November 1999.
Candela, L.; Castelli, D. & Pagano, History, Evolution and Impact of Digital Libraries. In P. Iglezakis, I.; Synodinou, T. & Kapidakis, S. (ed.) E-Publishing and Digital Libraries: Legal and Organizational Issues, IGI Global, 2011, 1- 30