گروه گزارش ویژه مشرق، مدتهاست که کارشناسان جمعیت نسبت به کاهش زاد و ولد و پیر شدن جمعیت کشور هشدار می دهند. آنها معتقدند که سیاست های کنترل جمعیت دیگر کارساز نبوده و باید خانواده ها تشویق شوند که فرزند بیشتری داشته باشند. با ادامه وضع فعلی کشور در آینده نیروی کار به حد کافی نخواهد داشت؛ تهدیدات امنیتی به بار خواهد آمد و بافت فرسوده جمعیتی کارایی اقتصادی نداشته و بیشتر مصرف کننده خواهد بود تا تولید کننده. این درحالیست که منابع مختلف داخلی و خارجی بر این امر گواهی می دهند.
بانک جهانی در گزارش اخیر خود موسوم به «گزارش توسعه جهانی» نسبت به سرعت بالای پیر شدن جمعیت در ایران هشدار داده است. بانک جهانی می گوید ایران، هند، سنگاپور و تایلند در آینده نزدیک با پیری شدید جمعیتی مواجه خواهند شد. بر اساس پیش بینی بانک جهانی نمره ایران در شاخص وابستگی سالخوردگی تا سال 2050 پنج برابر خواهد شد. این به آن معناست که نسبت جمعیت غیرفعال ایران به جمعیت فعال طی 38 سال آینده 5 برابر می شود. زمانی که نمره کشوری در این شاخص بالا باشد یعنی این که جمعیت فعال کشور برای تامین نیازهای افراد سالخورده باید بار زیادی را تحمل کند.
اخیرا موسسه یورومونتیور در گزارشی جامع به پیر شدن شدید جمعیت ایران تا سال 2030 پرداخته است.
مقام معظم رهبری و نیز مراجع تقلید بارها در مورد پیر شدن جمعیت و لزوم افزایش زاد و ولد در ایران هشدار داده و خواستار برنامه ریزی های کلان در این مورد شده اند. در این مجال ضمن بازگویی برخی از بیانات مقام معظم رهبری در مورد لزوم توجه مردم و مسئولین به موضوع جمعیت نمودارهای تحلیلی گزارش موسسه یورو مونیتور را بررسی می نماییم.
در دیدار با کارگزاران نظام ۱۳۹۱/۰۵/۰۳:
من این را همین جا عرض بکنم؛ جمعیت جوان و بانشاط و تحصیل کرده و باسواد کشور، امروز یکى از عامل هاى مهم پیشرفت کشور است. در همین آمارهائى که داده می شود، نقش جوان هاى تحصیل کرده و آگاه و پرنشاط و پرنیرو را مى بینید. ما باید در سیاست تحدید نسل تجدید نظر کنیم. سیاست تحدید نسل در یک برهه اى از زمان درست بود؛ یک اهدافى هم برایش معین کردند. آنطورى که افراد متخصص و عالم و کارشناسان علمىِ این قسمت تحقیق و بررسى کردند و گزارش دادند، ما در سال ۷۱ به همان مقاصدى که از تحدید نسل وجود داشت، رسیدیم. از سال ۷۱ به این طرف، باید سیاست را تغییر می دادیم؛ خطا کردیم، تغییر ندادیم.
امروز باید این خطا را جبران کنیم. کشور باید نگذارد که غلبه نسل جوان و نماى زیباى جوانى در کشور از بین برود؛ و از بین خواهد رفت اگر به همین ترتیب پیش برویم؛ آنطورى که کارشناس ها بررسى علمى و دقیق کردند. اینها خطابیات نیست؛ اینها کارهاى علمى و دقیقِ کارشناسى شده است. اگر چنانچه با همین وضع پیش برویم، تا چند سال دیگر نسل جوان ما کم خواهد شد – که امروز قاعده ى جمعیتى ما جوان است – و به تدریج دچار پیرى خواهیم شد؛ بعد از گذشت چند سال، جمعیت کشور هم کاهش پیدا خواهد کرد؛ چون پیرى جمعیت با کاهش زاد و ولد همراه است. یک زمانى را مشخص کردند و به من نشان دادند، که در آن زمان، ما از جمعیت فعلى مان کمتر جمعیت خواهیم داشت. اینها چیزهاى خطرناکى است؛ اینها را بایستى مسئولین کشور بجد نگاه کنند و دنبال کنند. در این سیاست تحدید نسل حتماً بایستى تجدیدنظر شود و کار درستى باید انجام بگیرد .این مسئله افزایش نسل و اینها جزو مباحث مهمى است که واقعاً همه مسئولین کشور – نه فقط مسئولین ادارى – روحانیون، کسانى که منبرهاى تبلیغى دارند، باید در جامعه درباره ى آن فرهنگ سازى کنند؛ از این حالتى که امروز وجود دارد – یک بچه، دو بچه – باید کشور را خارج کنند. رقم صد و پنجاه میلیون و دویست میلیون را اول امام گفتند – و درست هم هست – ما باید به آن رقم ها برسیم.
در دیدار با مسئولان نظام جمهورى اسلامى ایران ۱۳۹۰/۰۵/۱۶:
تجربه متراکم در قانون گذارى، در اجرا، این هم جزو نقاط درخشان کشور است. جمعیت کشور، هفتاد و پنج میلیون. البته بنده همین جا عرض بکنم؛ من معتقدم که کشور ما با امکاناتى که داریم، می تواند صد و پنجاه میلیون نفر جمعیت داشته باشد. من معتقد به کثرت جمعیتم. هر اقدام و تدبیرى که می خواهد براى متوقف کردن رشد جمعیت انجام بگیرد، بعد از صد و پنجاه میلیون انجام بگیرد!
در اجتماع بزرگ مردم بجنورد ۱۳۹۱/۰۷/۱۹:
یکى از مهمترین موجودى هاى با ارزش ما، همین نسل جوانِ تحصیل کرده است. نسل جوان تحصیل کرده، هم شجاعت دارد، هم امید دارد، هم نشاط و تحرک دارد. من همین جا در داخل پرانتز عرض بکنم؛ یکى از خطاهائى که خود ما کردیم – بنده خودم هم در این خطا سهیمم – این مسئله ى تحدید نسل از اواسط دهه ى ۷۰ به این طرف باید متوقف می شد. البته اوّلى که سیاست تحدید نسل اتخاذ شد، خوب بود، لازم بود، لیکن از اواسط دهه ى ۷۰ باید متوقف می شد. این را متوقف نکردیم؛ این اشتباه بود. عرض کردم؛ مسئولین کشور در این اشتباه سهیمند، خود بنده حقیر هم در این اشتباه سهیمم. این را خداى متعال و تاریخ باید بر ما ببخشد. نسل جوان را باید حفظ کرد. با این روند کنونى اگر ما پیش برویم – من چندى پیش هم در ماه رمضان در سخنرانى گفتم – کشور پیر خواهد شد .خانواده ها، جوان ها باید تولید مثل را زیاد کنند؛ نسل را افزایش دهند. این محدود کردن فرزندان در خانه ها، به این شکلى که امروز هست، خطاست. این نسل جوانى که امروز ما داریم، اگر در ده سال آینده، بیست سال آینده و در دوره ها و مرحله هاى آینده ى این کشور بتوانیم آن را حفظ کنیم، همه ى مشکلات کشور را اینها حل می کنند؛ با آن آمادگى، با آن نشاط، با آن شوقى که در نسل جوان هست، و با استعدادى که در ایرانى وجود دارد. پس ما مشکل اساسى براى پیشرفت نداریم.
در دیدار با جوانان استان خراسان شمالى ۱۳۹۱/۰۷/۲۳:
حد زاد و ولد در جامعه ما چیست؟ من اشاره کردم؛ یک تصمیمِ زمان دار و نیاز به زمان و مقطعى را انتخاب کردیم، گرفتیم، بعد زمانش یادمان رفت .مثلاً فرض کنید به شما بگویند آقا این شیر آب را یک ساعت باز کنید. بعد شما شیر را باز کنى و بروى. ماها رفتیم، غافل شدیم؛ ده سال، پانزده سال. بعد حالا به ما گزارش می دهند که آقا جامعه ما در آینده نه چندان دورى، جامعه پیر خواهد شد؛ این چهره جوانى که امروز جامعه ایرانى دارد، از او گرفته خواهد شد. حد زاد و ولد چقدر است؟
آیت الله ناصر مکارم شیرازی از مراجع عظام تقلید نیز معتقدند رشد جمعیت کشور باید افزایش پیدا کند. ایشان می فرمایند: «ترویج فرهنگ غرب در جامعه یکی دیگر ازدلایل کمی جمعیت است. غربی ها می گویند فرزند کمتر زندگی بهتر و برای رهایی از مسوولیت خود و مخارج بچه ها اقدام به نگهداری حیوانات در منزل می کنند»
تحلیل یورومانیتور از تغییرات جمعیتی ایران تا سال 2030
در سال 2030 جمعیت ایران به 9/89 میلیون نفر خواهد رسید که نسبت به سال 2010 به مقدار 8/19 درصد رشد خواهد داشت. مهمترین جنبه این رشد جمعیتی انفجار جمعیت 40 سال به بالا تا 108 درصد خواهد بود.
در سال 2030 تعداد 2/26 میلیون نفر از مردم ایران بین 35 تا 50 سال سن خواهند داشت که تقریبا یک نفر از هر سه نفر ایرانی را شامل می شود. در سال 2030 تعداد افراد 0 تا 7 ساله و نیز 16 تا 34 ساله نسبت به سال 2010 کاهش چشمگیری خواهد داشت.
این تصویر تغییرات ساختار سنی جمعیت در طول زمان را توضیح می دهد. هر نقطه تعداد افراد در یک گروه سنی خاص را در یک سال معین نشان می دهد. نقاط قرمز پر رنگ بیشترین تمرکز جمعیتی سن خاصی را در یک سال مشخص نشان می دهد. در حالی که نقاط آبی پر رنگ نشان دهنده کمترین تراکم جمعیتی است. نقاط قرمز رنگ نشان دهنده افراد 35 تا 50 ساله در ایران در 2030 هستند. با توجه به این نمودار واضح است که جمعیت ایران به سرعت در حال حرکت به سمت پیر شدن است.
انتظار می رود که جمعیت ایران در سال 2016 به 80 میلیون نفر برسد که دو برابر جمعیت ایران در سال 1980 خواهد بود. نرخ رشد جمعیت در هر دهه نسبت به دهه قبل به شدت در حال کاهش است. در دهه 80 نرخ رشد جمعیت سالانه 9/3 درصد بود در حالی که این نرخ رشد در 2020 به حدود 0.8 درصد خواهد رسید. با پایین رفتن نرخ تولد تعداد ایرانیانی که 0 تا 7 سال سن خواهند داشت مابین سال های 2010 تا 2030 به طرز چشمگیری پایین خواهد رفت.
تعداد افراد 16 تا 34 ساله در 2030 نسبت به سال 2010 به دلیل کاهش زاد و ولد در دهه 90 به شدت پایین می آید. آمار تولد در سال 2000 به مقدار 8/30 درصد پایین تر از آمار سال 1990 بوده است. برعکس تمامی گروه های سنی بالاتر از 34 سال در بین سال های 2010 تا 2030 افزایش خواهند یافت که بیشترین افزایش را در افراد 40 تا 50 ساله خواهیم دید.
جمعیت ایران از بخش پایه به سرعت در حال پیر شدن است. سن متوسط در سال 2010 به 7/26 سال رسید و انتظار می رود که در سال 2030 به 5/37 برسد. متوسط سنی ایرانیان در سال 1997 کمتر از 20 سال بود.
اگرچه سریع ترین رشد در گروهی دیده می شود که 40 تا 50 سال سن دارند اما افراد پیرتر نیز درصد قابل توجهی را به خود اختصاص می دهند. افراد بالای 65 سال در سال 2030 نسبت به سال 2010 به مقدار 125 درصد افزایش خواهند داشت. گروه افراد بالاتر از 80 درصد نیز 1/59 درصد افزایش نشان خواهد داد.
توزیع سنی جمعیت ایران از شکل هرمی مرسوم و یا شکل مثلثی کشورهای توسعه یافته پیروی نمی کند. توزیع جمعیت ایران در سال 2010 یک بیرون زدگی شدید دارد که از بابت افرادی است که در دهه دوم زندگی شان هستند و در سال 2030 در دهه چهارم خواهند بود.
سن میانگین زنان در سال 2010، 8/26 سال بود که در 2030 به 38 سال خواهد رسید. این سن برای مردان در همان مدت مشابه به ترتیب 6/26 و 37 می باشد. انتظار می رود میانگین سنی برای زنان در سال 2016 از 30 بگذرد. این اتفاق برای مردان ایرانی در2017 روی خواهد داد. در سال 2010 برای هر دو گروه مردان و زنان ایرانی بیشترین آمار مربوط به افرادی بود که 20 تا 29 سال سن داشتند؛ این آمار در سال 2030 به افرادی مربوط خواهد بود که 40 تا 49 ساله هستند که نتیجه طبیعی پیر شدن جمعیت ایران است. در سال 2030 اکثریت افراد بالاتر از 60 سال را زنان تشکیل خواهند داد.
با توجه به اعلام سازمان ملل ایران شدید ترین کاهش نرخ زاد و ولد را در میان کشورهای جهان به خود اختصاص داده است که نتیجه برنامه ملی کاهش جمعیت و تنظیم خانواده بوده است.
نرخ زاد و ولد برای اولین بار در سال 2003 به زیر نرخ جایگزینی (1/2 زایمان به ازای هر زن) رسید و در سال 2010 در 8/1 زایمان به ازای هر زن ایرانی باقی ماند. انتظار می رود این نرخ در سال 2030 به 9/1 برسد. این نرخ پایین ترین مورد در خاورمیانه و شمال آفریقا خواهد بود. با افزایش جمعیت و مسن تر شدن آن نرخ مرگ و میر نیز افزایش می یابد. از سال 2018 به بعد تعداد مرک و میر در ایران افزایش می یابد. در سال 2010 بیماری های قلبی عروقی بیشترین دلیل مرگ و میر ایرانیان بود.
شهرنشینی با سرعت بالایی در ایران به پیش می رود. در واقع ایران سریع ترین نرخ شهرنشینی در جهان را دارد. در 1980 کمتر از نیمی از ایرانیان در مناطق شهری زندگی می کردند. در 2010، 5/65 درصد از جمعیت ایران شهرنشینمحسوب می شدند که این آمار در سال 2030 به 9/77 درصد خواهد رسید.
در سال 2010 ایران دارای 8 شهر با جمعیتی بالاتر از یک میلیون نفر بود. در سال 2030 این تعداد به 9 خواهد رسید. تهران پر جمعیت ترین شهر کشور است که در سال 2010 4/7 میلیون نفر ساکن داشت که سه برابر شهر پر جمعیت بعدی یعنی مشهد بود. در 2030 جمعیت تهران به 8 میلیون نفر خواهد رسید و از هر ده نفر ایرانی شهرنشین یک نفر در تهران زندگی خواهد کرد. تمامی شهرهای بزرگ ایران تا 2030 افزایش جمعیت خواهند داشت اما انتظار می رود شهر کرج با 4/39 درصد رشد بیشترین مقدار افزایش جمعیت را به خود اختصاص دهد. بعد از کرج شهرهای ارومیه و مشهد بالاترین نرخ رشد را تا 2030 خواهند داشت.
نسخه اصلی گزارش موسسه یورومانیور را از این لینک دریافت کنید.