نخستین بار عدد 72 تن شهید را ابو مخنف لوط بن یحیی ازدی بکار برده که همو نخستین مقتل را هم نگاشته است. وی در بخشی از روایت شماره 66 می نویسد: حسین یاران خود را آماده نموده و نماز صبح را با آنان برگزار کرد؛ سی و دو سوار و چهل پیاده همراه او بود. او زهیر بن قین را فرمانده جناح راست و حبیب بن مظاهر را فرمانده جناح چپ یاران خود قرار داد و پرچم را بدست عباس بن علی داد. با جمع سی ودو سوار و چهل پیاده به رقم 72 نفر می رسیم2. ابو مخنف بعدا در روایت 112 چنین می نویسد: وقتی حسین بن علی (ع) کشته شد؛ سرهای کسانی از اهل بیت‘ شیعیان ویارانش را که همراه او کشته شدند به نزد عبیدالله بن زیاد بردند. قبیله کنده به سرپرستی قیس بن اشعث سیزده سر‘ قبیله هوازن به سرپرستی شمربن ذی الجوشن بیست سر‘ قبیله تمیم با هفده سر‘ قبیله بنی اسد با شش سر‘ قبیله مذحج با هفت سر و سایر افراد سپاه با هفت سر که جمعا هفتاد سر می شود3. به نظر می رسد مورخان بعدی رقم 72 برای شهدای کربلا را از روایت 66 ابو مخنف گرفته اند.
یعنی آنان تعداد سپاه امام را ملاک رقم شهدای کربلا دانسته اند که البته درست نیست. زیرا از میان این 72 نفر سپاهی چند نفر جان بدر بردند. مثل ضحاک بن عبدالله مشرقی4 که در پایان جنگ با رخصت امام حسین از کربلا گریخت. یا عقبة بن سمعان غلام رباب دختر امرؤالقیس کلبی همسر امام حسین5 که پس از شهادت امام از صحنه درگیری فرار کرد و توسط سپاه دشمن اسیر شد. یا مرقع بن ثمامه اسدی6 که از یاران امام بود و در پایان جنگ برخی از اقوامش که در سپاه دشمن بودند، برایش امان نامه گرفتند و عبیدالله هم او را به زاره7 تبعید کرد یا غلام عبدالرحمن بن عبد ربه انصاری که در کربلا حضور داشت و راوی بعضی از روایات ابو مخنف می باشد. در مقابل؛ ابو مخنف اسامی افرادی را نقل می کند که در زمره جنگجویان سپاه امام حسین نبوده‘ ولی در جنگ شهید شده اند. مثل زن کلبی 8 ‘ علی اصغر9 ‘ نوجوانی از خاندان حسین10 و..
بنابراین باید پذیرفت که به احتمال قوی عدد شهدا همان هفتاد نفر بوده است. ابو مخنف در کتابش وقتی تعداد شهدا و قاتلان آنها را به اسم نام می برد‘ تعداد آنها حدود 53 نفر شهید می شود. اسامی این شهدا بر اساس حروف الفبائی و به همراه نام قاتلان ایشان و ذکر رقم روایت ابو مخنف و صفحه آن به قرار جدول ضمیمه می باشد. ابو مخنف در جابجای مقتل الحسین افرادی را بر می شمرد که در طول مسیر امام از مکه تا کوفه به وی پیوسته اند؛ اما در مقتل الحسین چگونگی شهادت ایشان بیان نشده است.
در جدول پیوست جلوی نام ایشان علامت + گذاشته شده است. باید یاد آور شد که اسم مقاله "اسامی شهدای قیام امام حسین (ع)" نامیده شده تا فراگیر باشد. زیرا می دانیم در کوفه هم افرادی نظیر مسلم بن عقیل‘ هانی بن عروة‘ عبدالله بن بقطر‘ قیس بن مسهر‘ عبدالاعلی کلبی و عمارة بن صلخب بودند که قبل از واقعه کربلا شهید شدند و نیز عبدالله بن عفیف ازدی غامدی11 که بعد از واقعه کربلا و در هنگام حضور اسرا در کوفه و پس از اعتراض به سخنان ناروای عبیدالله بن زیاد دستگیر و به شهادت رسید. تعداد ایشان جمعا 7 نفر می شود.
برخی با اتکا بر فهرست اسامی یاران مسلم در کوفه آنها را در جمع شهدا جا داده اند؛ در حالیکه تفاوت زیادی میان کسانی وجود دارد که در کوفه به مسلم پیوستند و سپس او را تنها گذاشتند با کسانی که در طول مسیر مکه تا کوفه به امام پیوستند و مرگ هم میان آنها و امام حسین فاصله نینداخت. متاسفانه در کتب مقاتل بعدی اسامی شهدای قیام امام حسین به درستی ضبط نشده و گاهی اسامی دیگری از سپاه عمر بن سعد در فهرست اسامی شهدا نقل شده است که نقد و بررسی آنها در این مقال نمی گنجد. اسامی شهدای کربلا که در ذیل می آید با استفاده از کتاب قیام جاوید‘ گردانیده مقتل الحسین ابی مخنف فراهم شده است.
اسامی شهدای قیام امام حسین (ع) به نقل از مقتل الحسین ابو مخنف به ترتیب الفبائی نام شهدا
شهدائی که قبل و اندکی بعد از شهادت امام حسین (ع) در کوفه و.. شهید شدند:
|
ردیف
|
نام شهید
|
نام قاتل
|
ص مقتل
|
شماره روایت
|
|
1
|
مسلم بن عقیل
|
ناشناس
|
36
|
24
|
|
2
|
هانی بن عروة
|
رشید غلام ترک عبیدالله بن زیاد
|
37
|
25
|
|
3
|
عبد الاعلی کلبی/ بعد از مسلم
|
ناشناس
|
38
|
25
|
|
4
|
عمارة بن صلخب/ بعد از مسلم
|
ناشناس
|
38
|
25
|
|
5
|
قیس بن مسهر صیداوی/ قبل از مسلم
|
ناشناس
|
48
|
37
|
|
6
|
عبدالله بن بقطر/ قبل از مسلم
|
عبدالملک بن عمیر لخمی
|
54
|
43
|
|
7
|
عبدالله بن عفیف ازدی غامدی/ بعد از امام حسین
|
ناشناس
|
122
|
105
|
|
ردیف
|
نام شهید
|
نام قاتل
|
ص مقتل
|
ش روایت
|
|
1.
|
ابابکر بن حسین بن علی
|
عبدالله بن عقبة الغنوی
|
113
|
93
|
|
2.
|
ابو ثمامه صائدی +
|
ناشناس
|
103
|
86
|
|
3.
|
ابوبکر بن حسن بن علی
|
عبدالله بن عقبة غنوی
|
130
|
112
|
|
4.
|
ابوبکر بن علی ( در شهادتش تردید وجود دارد)
|
ناشناس
|
130
|
112
|
|
5.
|
بریر بن حضیر همدانی
|
کعب بن جابر بن عمرو ازدی
|
91
|
78
|
|
6.
|
بشیر بن عمرو حضرمی +
|
ناشناس
|
107
|
88
|
|
7.
|
جابر بن حارث سلمانی
|
ناشناس
|
108
|
89
|
|
8.
|
جعفر بن عقیل بن ابی طالب
|
عبدالله بن عزرة خثعمی و در روایت 112 به دست بشر بن حوط همدانی
|
110
|
91
|
|
9.
|
جعفر بن علی
|
هانی بن ثبیت حضرمی
|
113
|
93
|
|
10.
|
حبیب بن مظاهر
|
مردی از بنی تمیم
|
100
|
85
|
|
11.
|
حر بن یزید
|
ناشناس
|
93
|
81
|
|
12.
|
حنظلة بن اسعد شبامی
|
ناشناس
|
104
|
86
|
|
13.
|
حنفی؛ احتمالا همان سعید بن عبدالله حنفی می باشد
|
ناشناس
|
103
|
86
|
|
14.
|
حوی غلام ابوذر غفاری +
|
ناشناس
|
76
|
65
|
|
15.
|
زن کلبی (ام وهب )
|
رستم غلام شمر بن ذی الجوشن
|
98
|
84
|
|
16.
|
زهیر بن قین
|
کثیر بن عبدالله شعبی و مهاجر بن اوس
|
103
|
86
|
|
17.
|
سعد غلام عمر بن خالد
|
ناشناس
|
108
|
89
|
|
18.
|
سعید بن عبدالله حنفی +
|
ناشناس
|
75
|
64
|
|
19.
|
سلیمان غلام حسین بن علی
|
سلیمان بن عوف حضرمی
|
131
|
112
|
|
20.
|
سوید بن عمرو بن ابی المطاع خثعمی ( آخرین شهید)
|
عروة بن بطار تغلبی و زید بن رقاد جنبی
|
109-117
|
90-100
|
|
21.
|
سیف بن الحارث بن سریع
|
ناشناس
|
104
|
86
|
|
22.
|
شوذب غلام عابس
|
ناشناس
|
106
|
86
|
|
23.
|
عابس بن ابی شبیب شاکری
|
ناشناس
|
106
|
87
|
|
24.
|
عباس بن علی
|
زید بن رقاد جنبی و حکیم بن طفیل سنبسی
|
130
|
112
|
|
25.
|
عبدالرحمن بن عزرة غفاری
|
ناشناس
|
104
|
86
|
|
26.
|
عبدالرحمن بن عقیل بن ابی طالب
|
عثمان بن خالد بن اسیر جهنی و بشر بن سوط همدانی قابضی
|
110
|
91
|
|
27.
|
عبدالله بن حسن بن علی
|
حرملة بن کاهن
|
130
|
112
|
|
28.
|
عبدالله بن حسین – کودک
|
فردی از قبیله بنی اسد
|
112
|
92
|
|
29.
|
عبدالله بن حسین بن علی فرزند رباب
|
هانی بن ثبیت حضرمی
|
130
|
112
|
|
30.
|
عبدالله بن عزرة غفاری
|
ناشناس
|
104
|
86
|
|
31.
|
عبدالله بن علی
|
هانی بن ثبیت حضرمی
|
113
|
93
|
|
32.
|
عبدالله بن عمیر کلبی ( دومین شهید )
|
هانی بن ثبیت حضرمی و بکیر بن حی تمیمی
|
88و 98
|
74و 84
|
|
33.
|
عبدالله بن مسلم بن عقیل
|
عمرو بن صبیح صدائی و یا اسید بن مالک حضرمی
|
110و 131
|
91و 112
|
|
34.
|
عبدالله بن یزید بن نبیط +
|
ناشناس
|
12
|
5
|
|
35.
|
عبیدالله بن یزید بن نبیط +
|
ناشناس
|
12
|
5
|
|
36.
|
عثمان بن علی
|
خولی بن یزید اصبحی
|
113
|
93
|
|
37.
|
علی اکبر بن حسین
|
مرة بن منقذ بن نعمان عبدی لیثی
|
109
|
90
|
|
38.
|
عمر بن خالد صیداوی
|
ناشناس
|
108
|
89
|
|
39.
|
عمرو بن قرظة بن کعب
|
ناشناس
|
92
|
80
|
|
40.
|
عون بن عبدالله بن جعفر
|
عبدالله بن قطبة طائی نبهانی
|
110
|
91
|
|
41.
|
قاسم بن حسن بن علی
|
سعد بن عمرو بن نفیل ازدی
|
112
|
92
|
|
42.
|
مالک بن عبد بن سریع
|
ناشناس
|
104
|
86
|
|
43.
|
مجمع بن عبدالله عائذی
|
ناشناس
|
108
|
89
|
|
44.
|
محمد بن ابی سعید بن عقیل
|
لقیط بن یاسر جهنی
|
131
|
112
|
|
45.
|
محمد بن عبدالله بن جعفر
|
عامر بن نهشل تیمی
|
110
|
91
|
|
46.
|
محمد بن علی
|
مردی از قبیله بنی ابان بن دارم
|
130
|
112
|
|
47.
|
مسلم بن عوسجه ( نخستین شهید )
|
مسلم بن عبدالله ضبابی و عبدالرحمن بن ابی خشکاره بجلی
|
94
|
83
|
|
48.
|
منجح غلام حسین بن علی
|
ناشناس
|
131
|
112
|
|
49.
|
نافع بن هلال جملی
|
شمر بن ذی الجوشن
|
103
|
86
|
|
50.
|
نوجوانی از خاندان حسین
|
بحر بن کعب بن عبیدالله از قبیله بنی تیم الله بن ثعلبة بن عکابه
|
114
|
94
|
|
51.
|
یزید بن زیاد ( ابو الشعثا )
|
ناشناس
|
107
|
89
|
|
52.
|
یزید بن نبیط +
|
ناشناس
|
12
|
5
|