دستفروشی در مترو ممنوع است. این را همه دستفروش‌ها می‌دانند. اما کمتر کسی نگران برخورد ماموران ایستگاه یا توقیف اجناسش است. مترو به جزیره امنی برای دستفروشان می‌ماند که مدت‌هاست دیگر صحنه‌ای از برخورد با دستفروشان در آن مشاهده نمی‌شود. بی‌توجهی شرکت بهره‌برداری مترو به این معضل، روز به روز بر پیچیدگی‌های ابعاد آن می‌افزاید و اصلا معلوم نیست که مترو کجای این ماجرا قرار دارد.
البته این همه‌ی ماجرا نیست. طیفی از دستفروشان در مترو حضور دارند که سر و وضع و ظاهر آراسته آنها، نشانی از مشکلات معیشتی و اقتصادی ندارد. آنها با یک کوله پشتی کوچک، کالای کم حجمی را با خود حمل و از محل فروش آن درآمد خوبی کسب می کنند. این طور به نظر می‌رسد که درآمد دستفروشی در مترو به اندازه‌ای بالاست که یک طبقه اجتماعی متوسط، صرف‌نظر از استیصال اقتصادی، به عنوان یک حرفه پول‌ساز به آن نگاه می‌کند.
پدیده دستفروشی دیگر تنها به واگن بانوان اختصاص ندارد و چندسالی است که حضور دستفروشان مرد هم در مترو پررنگ شده است. مردان دستفروش ابایی از ورود به واگن بانوان هم ندارند و اغلب کل واگن‌های هر قطار را برای فروش کالای خود طی می‌کنند. و به این ترتیب مترو به فضایی برای فعالیت اقتصادی کاذب اتباع بیگانه هم تبدیل شده است.
کودکان افغان فال می‌فروشند و مردان آنها هم لواشک و آدامس و اقلام خوراکی عرضه می‌کنند. در عین حال اتباع بیگانه بیش از اینکه به دستفروشی مشغول باشند، از فضای داخل مترو برای تکدی‌گری استفاده می‌کنند. طبیعتا امکان شناسایی متکدیان در میان انبوه مسافران روزانه مترو کار ساده‌ای نیست و شرکت بهره‌برداری مترو هم گویا برای این موضوع تلاش چندانی نمی‌کند.
عرضه لوازم آرایشی غیر استاندارد در مترو و سکوت مسوولان
از سوی دیگر، یکی از پول سازترین محصولات دستفروشان در مترو، لوازم آرایشی است. محصولاتی که اغلب فاقد استاندارد و نشان کنترل‌های بهداشتی هستند و به سادگی می‌توانند موجب شیوع بیماری در میان شهروندان شوند. لوازم آرایشی عرضه شده در مترو اغلب تقلبی است و یا بدون نظارت بهداشتی به کشور وارد شده است. به همین خاطر بهای آنها حتی کمتر از نصف قیمت لوازم آرایش تایید شده از سوی وزارت بهداشت است و همین قیمت اندک نشانی از تقلبی و جعلی بودن اغلب این اجناس است.
با این حال حجم کوچک لوازم آرایشی و نیز سود قابل توجه آن موجب شده که بسیاری از زنان دستفروش در مترو این کالاها را برای فروش انتخاب کنند. آنها دلیل قیمت پایین لوازم آرایشی عرضه شده در مترو را حذف هزینه‌های اجاره مغازه و مالیات می‌دانند.
این در حالیست که فروشندگان مترو کوچکترین اشاره‌ای به فقدان هرگونه هولوگرام یا نشان بهداشتی روی بسته بندی این محصولات نمی‌کنند. مسافران مترو هم غافل از این ماجرا، فریب تبلیغات اغلب غیرواقعی دستفروشان را می‌خورند و ابایی از خرید این کالا ندارند. مشتریان این اجناس باور دارند که علت قیمت پایین لوازم آرایشی در مترو، حذف هزینه‌های جانبی مغازه داریست.
با این همه به اذعان مسافران و دستفروشان مترو، برخورد با این پدیده در ماه‌های اخیر تقریبا متوقف شده است. حتی از عرضه کالاهای آرایشی اما غیر بهداشتی (!) در مترو هم ممانعتی نمی‌شود.
سایه دلسوزی شهروندان بر سر آشفته بازار مترو
قلی‌ها: مترو اجازه قانونی برخورد با دستفروشان را ندارد
عدم برخورد با پدیده دستفروشی در مترو روز به روز بر پیچیدگی این معادله چند مجهولی می‌افزاید. اما در عین حال برخورد سلبی هم از بدو راه اندازی مترو تا کنون، سالهاست که موفقیتی در پی نداشته است.
علی محمد قلی‌ها مدیرعامل شرکت بهره‌برداری مترو تهران با بیان اینکه شرکت بهره‌برداری ضابط قضایی برخورد با پدیده دستفروشی نیست، اظهار کرد: این شرکت اجازه قانونی برخورد با دستفروشان را ندارد و پلیس باید این اقدام را انجام دهد.
وی که مهم‌ترین عامل ناموفق بودن برخورد سلبی با فروشندگان مترو را دلسوزی و ترحم مسافران می‌داند، توضیح داد: دستفروشان اذعان می‌کنند که برای ارتزاق و امرار معاش این کار را انجام می‌دهند و به همین خاطر، سایر مسافران با برخورد احساسی مانع مقابله با آنها می‌شوند.
غرفه‌های رایگان و کولردار هم دستفروشان را راضی نکرد
درست یک سال پیش از این، حجت‌الاسلام سید محمد حسینی رییس شورای فرهنگی شرکت بهره‌برداری مترو تهران از پیش‌بینی راهکاری برای مقابله با پدیده دستفروشی در مترو خبر داد و گفت: قرار است با همکاری نیروی انتظامی از فعالیت دستفروشان در داخل قطار ممانعت شود و در عوض غرفه‌هایی را در ایستگاه‌ها به صورت رایگان در اختیار این افراد قرار گیرد تا درمحدوده همان غرفه کالاهای خود را عرضه کنند.
وی گفته بود که به عنوان یک روحانی، معتقد است که بیرون کردن دستفروشان از مترو کار خوبی نیست و خدا را خوش نمی‌آید؛ بلکه می‌توان با در اختیار قراردادن فضای رایگان به این افراد کمک کرد تا درآمدی داشته باشند. چراکه بسیاری از دستفروشان نان‌آور خانه هستند و از سر ناچاری به این کار روی آورده‌اند.
با این حال پس از گذشت یک سال از انتشار اخباری در این باره، پدیده دستفروشی همچون گذشته در مترو شایع است و خبری هم از برپایی غرفه رایگان در محوطه ایستگاه‌ها برای دستفروشان نیست.
شرط دردسرساز مترو برای دستفروشان
مدیرعامل شرکت بهره‌برداری مترو تهران درباره علت ناموفق بودن اجرای این طرح گفت: در اغلب کشورهای دنیا تجربه واگذاری غرفه در سالن بلیت وجود دارد و در برخی کشورها، «روز بازار» در ایستگاه‌های مترو برپا می‌شود. شرکت بهره‌برداری مترو تصمیم گرفت که فضایی از ایستگاه‌ها را به «هفته بازار» اختصاص دهد تا دستفروشان هر روز هفته بتوانند محصولات خود را عرضه کنند. اما آنها از این طرح استقبال نکردند.
قلی‌ها ادامه داد: با برنامه ریزی انجام شده قرار شد غرفه‌هایی به صورت رایگان در اختیار دستفروشان قرار بگیرد و تنها دو شرط «استاندارد بودن محصول» و «قیمت‌گذاری متعارف» را برای آنها در نظر گرفته بودیم.
وی با بیان اینکه فروشندگان مترو مشکلی با شرط قیمت‌گذاری متعارف نداشتند، به این موضوع اذعان کرد که بسیاری از کالاهای عرضه شده در مترو فاقد تاییدیه موسسه استاندارد است و به همین خاطر دستفروشان از این طرح استقبال نکردند.
قلی‌ها خاطرنشان کرد: سال گذشته برای دستفروشان جلساتی برگزار کردیم و به آنها وعده دادیم که کیوسک‌هایی به صورت رایگان در اختیاشان قرار می‌دهیم و حتی غرفه‌ها را به کولر تجهیز می‌کنیم. اما این وعده‌ها بی‌فایده بود و دستفروشان معتقد بودند که کالای آنها در سالن گذر مسافران قطعا در مقایسه با داخل واگن‌ها مشتری کمتری دارد.
به گفته مدیرعامل شرکت بهره‌برداری مترو تهران، اغلب فروشندگان مترو تمایل ندارند که شناسایی بشوند و به همین خاطر، از طرح یاد شده استقبال نکردند. علاوه بر این، یکی از فروشندگان مترو درباره علت عدم استقبال از این طرح گفت: این طور نیست که همه دستفروشان کالای غیر استاندارد و بی کیفیت عرضه کنند. بسیاری از ما کالای استاندارد با قیمت مناسب می فروشیم. اما اگر از غرفه‌های ثابت استفاده کنیم، قطعا باید مالیات هم بپردازیم و به همین خاطر تمایلی به استفاده از غرفه ها و کیوسک‌های رایگان داخل ایستگاه نداریم.
مدیرعامل شرکت بهره برداری مترو هم اعتقاد دارد که مساله مالیات ارتباطی با برنامه‌ریزی این شرکت ندارد و به هر حال ممکن است که دستفروشان با حضور در غرفه‌های ثابت، ناچار به پرداخت مالیات شوند.
سرقفلی خطوط مترو را چه کسی به دستفروش‌ها واگذار می‌کند؟
مسافران ثابت مترو گه‌گداری شاهد دعوای دستفروشان مترو با یکدیگر هستند. مشاجره ها حاکی از این است که سهم هر دستفروش از مترو مشخص شده و هر یک از آنها در ایستگاه‌های خاصی فعالیت می‌کنند. بگومگوهایی مبنی بر اینکه «این خط تا ایستگاه فردوسی مال من است» و «تو حق نداری توی این خط فلان کالا را بفروشی» از یک سو و عدم برخورد شرکت بهره‌برداری مترو با دستفروشان از سوی دیگر، این شبهه و شائبه را ایجاد می‌کند که آیا شرکت بهره‌برداری مترو تهران از محل عایدات دستفروشان منتفع می‌شود و در قبال دریافت وجهی، خطوط را به آنها اجاره می‌دهد؟
این مسائل در کنار کم‌توجهی و حتی بی‌توجهی مسوولان مترو به مقابله با دستفروشی به ویژه حالا که بخشی از قطارها با دوربین مداربسته کنترل می شود و شناسایی دستفروشان را هم تسریع و تسهیل کرده، برخی از مسافران مترو را دچار این شائبه کرده که دستفروشی در مترو به صورت شبکه‌ای ساماندهی شده انجام می شود و علت عدم برخورد با فعالیت دستفروشان، شاید شراکت مترو در عایدات این فعالیت است.
قلی‌ها مدیرعامل شرکت بهره‌برداری مترو تهران با رد شائبه‌ها و ادعاهای مبنی بر شراکت مترو در عایدات حاصل از فعالیت دستفروشان، تاکید کرد: امکانات شرکت بهره‌برداری شفاف است و ما غرفه‌هایی برای کسب درآمد در ایستگاه‌ها در اختیار داریم و قطعا شان خود را برای کسب درآمد، با تاسی به روش دستفروشی پایین نمی‌آوریم. ضمن اینکه اولین کسی که بابت دستفروشی مترو زیر سوال می‌رود، علی‌رغم اینکه برخورد با آن را هم در شرح وظایف خود ندارد، شرکت بهره‌برداری مترو است. بنابراین مترو چگونه می تواند از این پدیده حمایت کند؟
یکی از دستفروشان که هفت سال است از این طریق امرار معاش می‌کند، در این باره گفت: برخی از فروشندگان مترو به صورت امانی کار می کنند. به این معنا که اجناس خود را به عنوان امانت دریافت کرده و در قبال میزان فروش مشخصی، از صاحب اجناس دستمزد دریافت می کنند. پخش‌کننده‌های اجناس امانی در مترو درباره خطوط و ایستگاه های عرضه هر گروه از اجناس به توافق رسیده اند و به این ترتیب، هنگامی که اجناس را به فروشندگان تحویل می‌دهند، مکان فعالیت آنها را هم در مترو مشخص می‌کنند تا یک کالای خاص در همه ایستگاه ها و خطوط عرضه شود.
وی مدعی شد که اغلب پخش‌کننده‌های اجناس امانی در داخل مترو با یکدیگر در ارتباط هستند و به صورت شبکه ای برای عرضه کالاهای خود برنامه ریزی می‌کنند.
البته به اذعان بسیاری از دستفروشان مترو، عده‌ای هم با اندک سرمایه شخصی، کالاهایی را تهیه و بدون هماهنگی با پخش کننده‌های اصلی آنها را در هر یک از خطوط و ایستگاه هایی که بخواهند، عرضه می کنند و پخش کننده‌ها هم توان مقابله با آنها را ندارند.
کسی حریف مافیای پخش کننده‌های اجناس نمی‌شود
محسن هاشمی مدیرعامل پیشین شرکت مترو تهران هم در سال 89 گفته بود که دستفروشان مترو در قالب یک شبکه مافیایی فعالیت می‌کنند. با این حال نه در گذشته و نه اکنون، هیچ یک از مسوولان مترو راهی برای ممانعت از فعالیت شبکه پخش کننده اجناس میان دستفروشان پیدا نکرده‌اند. گویا این شبکه در سال های اخیر آنچنان استخوان ترکانده و قدرتمند شده که دیگر کسی حریفش نمی شود.
پخش کننده‌ها به آسانی با استفاده از ظرفیت انبوه مسافران مترو برای کالاهای خود ذائقه سازی می کنند و اجناسی را که تولید یا وارد کرده‌اند، در مدت کوتاهی زیر پوست شهر به پول تبدیل می‌کنند.
راهکار تازه برخورد با دستفروشی
پیش بینی شعب قضایی ویژه رسیدگی به موارد ارجاعی از سوی پلیس مترو
مدیرعامل شرکت بهره‌برداری مترو تهران با بیان اینکه پلیس مترو یک یگان انتظامی زیرمجموعه نیروی انتظامی تهران بزرگ است، خاطرنشان کرد: این یگان توانایی برخورد با دستفروشان و همین طور متکدیان داخل مترو را دارد. اما نحوه رسیدگی به پرونده های تشکیل شده هم مهم است.
قلی‌ها اعلام کرد: رییسی معاون قوه قضاییه در جلسه مشترکی قول داد که شعب قضایی ویژه ای را در تهران پیش بینی کند که بازپرسان آن در ارتباط با امور مترو توجیه باشند. به این ترتیب کارهایی که پلیس مترو دنبال می کند، اعم از برخورد با پدیده دستفروشی به این شعب ارجاع و در آنجا رسیدگی می‌شود.
مترو هنوز هم آمادگی واگذاری غرفه رایگان به دستفروشان را دارد
وی همچنین تاکید کرد که مترو هم اکنون هم اگر دستفروشی متقاضی باشد، از واگذاری غرفه رایگان داخل محوطه ایستگاه استقبال می‌کند.
قلی‌ها درباره چگونگی واگذاری این غرفه‌ها توضیح داد: متقاضیان برای این منظور باید به مدیران ایستگاه مراجعه و درخواست خود را اعلام کنند.
عزمی باید...
هر چند مدیرعامل شرکت بهره برداری مترو تهران اعتقاد دارد که پدیده دستفروشی در مترو یک ناهنجاری اجتماعی است و باید با آن برخورد شود، اما به جرات می‌توان گفت در سال های اخیر اقدام موثری در این حوزه انجام نشده و این پدیده روز به روز شایع تر می شود.
رعایت حقوق شهروندی و جلوگیری از ناهنجاری های اجتماعی تنها بخشی از دلایل ضرورت برخورد با پدیده دستفروشی است. این در حالیست که نگرانی‌های مهمتری از عواقب قدرتمندتر شدن شبکه واردات و توزیع کالا در داخل شبکه مترو وجود دارد. هرچند بخشی از محصولات عرضه شده در مترو اعم از خوراکی و بهداشتی، استاندارد بوده و یا از کالاهایی است که مصرف آن عواقبی برای سلامتی به دنبال ندارد، اما با این حال بیش از 2.5 میلیون مسافر مترو هر روز در معرض عرضه انبوهی از کالاهای غیر استاندارد خوراکی و آرایشی و بهداشتی هم قرار دارند که فاقد هرگونه استاندارد معتبر است.
شهروندان به دستفروشان اعتماد می کنند و نگرانی بابت خرید کالاهای عرضه شده توسط آنها ندارند. چراکه مترو را فضای عمومی می دانند که کسی نمی‌تواند در آن اجناس غیراستاندارد یا غیربهداشتی عرضه کند؛ حتی اگر دستفروش باشد. اما مدیرعامل شرکت بهره برداری مترو اذعان می کند که اغلب اجناس عرضه شده در مترو فاقد استاندارد است.
در این آشفته بازار، مسوولان مترو، پلیس و مدیریت شهری باید با عزمی جدی طرحی نو برای مقابله با دستفروشی در اندازند که در آن، به تمامی ابعاد پیچیده این پدیده پرداخت شود. چراکه ماجرا پیچیده تر از آن است که تنها با اختصاص غرفه ثابت در ایستگاه ها فیصله یابد.