به گزارش مشرق، حوادث تاریخی مهم و تأثیرگذار به همان اندازه که خود بزرگ و پر اهمیت‌اند، در غربال‌گری شخصیت‌ها و چهره‌های متنفذ جامعه نیز مؤثرند. وقتی رویدادی همچون عاشورا اتفاق می‌افتد، موضع‌گیری افراد، سلبی یا ایجابی، مورد دقت پژوهشگران و حتی عامة مردم قرار می‌گیرد. بر این اساس، همیشه این پرسش برای عاشوراپژوهان وجود داشته و دارد که چرا برخی نزدیکان حسین‌بن علی(ع) که از آنها انتظار می‌رفت در یاری آن حضرت گوی سبقت را از دیگران بربایند، از این قافله خیر عقب مانده، در زمره عاشوراییان قرار نگرفتند.
محمد حنفیه، برادر امام حسین(ع)، از این شخصیت هاست که حضور نیافتنش در کربلا این سؤال را در ذهن پرسشگران ایجاد کرده است که چرا وی در کربلا غایب بود و از همراهی برادرش محروم ماند؟ پاسخ به این پرسش با بررسی منابع کهن تاریخ‌نگاری مسلمانان، مسئله اصلی این نوشتار است.
نسب محمد حنفیه
محمد فرزند علی‌بن ابی طالب(ع) معروف به محمد حنفیه از خاندان بنی‌هاشم بود. او برادر امام حسن(ع) و امام حسین(ع) است. اما مادر حسنین(ع)، فاطمه (س) و مادر محمد، خوله دختر جعفربن قیس بن مسلمه حنفیه بود. برای تمییز از آن دو امام همام (که از ذریه پیامبر اعظم(ص) بودند) محمد را به مادرش نسبت داده، ابن‌حنفیه خواندهاند.مادرش از تیره بنی‌حنیفه از تیره‌های یمن بود که به مدینه آمد. دربارة زمان آمدن او به مدینه دو روایت متفاوت وجود دارد. بلاذری بر اساس روایتی از مدائنی می‌نویسد: پیامبر(ص)، علی(ع) را به یمن فرستاد و او به خوله که در میان بنی‌زبید همراه عمرو‌بن معدی کرب مرتد شده بودند، دست یافت.
خوله در همان زمان حیات رسول خدا(ص) سهم علی(ع) شد. پیامبر(ص) به او فرمود: اگر پسری برای تو به دنیا آورد او را به اسم و کنیه من بنام. پس از درگذشت فاطمه (س)، خوله پسری به دنیا آورد و علی(ع) اسم او را محمد و کنیه‌اش را ابوالقاسم1 انتخاب کرد. بلاذری پس از نقل روایت مدائنی می‌نویسد: در روایت دیگری آمده است بنو اسدبن خزیمه بر بنی حنیفه حمله کرده، خوله را به اسارت گرفتند. آنها در آغاز خلافت ابوبکر او را به مدینه آورده، به علی(ع) فروختند. این خبر به خویشان خوله رسید. آنها در مدینه نزد علی(ع) آمدند. امام او را آزاد و با قرار دادن مهریه با او ازدواج کرد و محمد از او به دنیا آمد. بلاذری می‌نویسد که این روایت از روایت مدائنی «اثبت» است.2
دیگر مورخان هم نوشته‌اند خوله در نبرد‌های دوران ابوبکر و جنگ‌های ردّه در یمامه به دست خالد‌ن ولید اسیر و سهم علی(ع) شد و محمد را به دنیا آورده.3 در تاریخ طبری این نظر با عبارت «قیل» گزارش شده است.4 سیدمحسن امین در میان اقوال مختلف این قول را می‌پذیرد که خوله در زمان خلافت ابوبکر اسیر شد و به ازدواج علی(ع) درآمد.5 هر چند سید مرتضی علم‌الهدی بر این باور است که خوله اسیر نبوده، بلکه او به سبب پذیرش اسلام آزاده بوده است.6
موضع سیاسی محمدحنفیه در زمان علی(ع) و حضرت یحیی(ع)
او در جنگ‌های جمل و صفین، نبرد‌های عصر خلافت علی(ع) با ناکثین و قاسطین حضور داشت و در برخی موارد پرچم‌دار بود.7 فردی از محمد پرسید:چرا پدرت تو را در برابر تیر قرار می‌دهد، اما حسنین(ع) را نه؟ پاسخ داد: چون آن دو همچون صورت اویند و من همچون دستش. امام با دست خود صورتش را حفظ می‌کند.8 علی(ع) در صفین نگران بود محمد کشته شود از این رو، خود با عبیدالله‌بن عمر تن به تن نبرد کرد.9دربارة زندگی او پس از شهادت پدرش علی(ع) گزارش چندانی در دست نیست. به طور طبیعی او در کنار برادرش امام حسن(ع) و امام حسین(ع) قرار داشته و موضع مخالفی از او گزارش نشده است.
در منابع آمده است که امام حسن(ع) به محمد و امام حسین(ع) وصیت کرد که حسین(ع) خیر محمد را بخواهد و محمد یاور حسین(ع) باشد.10 هنگامی هم که کوفیان از او خواستند که قیام کند، محمد خودداری کرد و مسئله را با برادرش حسین(ع) در میان گذاشت.11ابن‌سعد در میان مورخان از او با عنوان کثیرالعلم و ورع یاد کرده است.12 طبری نیز در توصیف او می‌نویسد: «وکان فاضلاً دیناً ذا علم جم و ورع».13 گویا مورخانی همچون ابن‌سعد، صفتی مانند ورع را برای افرادی به کار می‌بردند که در مسائل سیاسی دخالت چندانی نداشتند.
مؤلف الطبقات الکبری اعتقادی را به محمد نسبت می‌دهد مبنی بر اینکه او هیچ یک از طرف‌های درگیر پس از رسول خدا(ص)، حتی پدرش را اهل نجات نمی‌دانسته است، [14 در حالی که این موضع با حضورش در جمل و صفین و دیگر مواضع او در منازعات سیاسی سازگاری ندارد. جالب آن است همین نویسنده گزارش می‌کند که محمد اظهار علاقه می‌کرد جانش را برای شیعیان فدا کند و اعتقاد داشت رفتار امویان از شمشیر مسلمانان کارگرتر خواهد بود.15
موضع محمد پس از صلح امام حسن(ع) با معاویه از سوی مورخان متفاوت گزارش شده است. ابن‌خلدون می‌نویسد که معترضان به صلح نزد محمد رفته و با او مخفیانه بیعت کردند تا هر وقت ممکن شد خواهان خلافت شود و او نیز برای هر شهری مردی را معین کرد.16 این در حالی است که ابن‌سعد نوشته است محمد از همکاری با معترضان خودداری کرد و موضوع را با برادرش حسین(ع) در میان گذاشت.17 ابن‌عساکر نیز گفته ابن‌سعد را تأیید کرده است.18 ابن‌کثیر هم نوشته است وقتی شورشیان مدینه در زمان خلافت یزید از محمد خواستند تا همراه آنها بجنگد، او امتناع کرد. از او پرسیدند پس چگونه همراه پدرت جنگیدی؟گفت: مانند پدرم را بیاورید تا همراه او جنگ کنم.19
به اعتقاد شیعه، محمد پس از عاشورا بر این باور بود که امامت از آن علی‌بن حسین(ع) است. در منابع در این باره از زبان صادقین(ع) گفت‌وگویی میان امام سجاد(ع) و محمد حنفیه نقل شده است. پس از از آن که آن دو نزد حجر الأسود رفتند و از آن داوری خواستند و حَجر به جانشینی زین‌العابدین(ع) گواهی داد، محمد حنفیه امامت آن حضرت را پذیرفت.20 محققان شیعه نوشته‌اند مسند این روایت صحیح است و بر ایمان محمد و اعتقاد او به امامت امام سجاد(ع) دلالت دارد.21 در روایتی از امام صادق(ع) هم نقل شده است که محمد حنفیه نمرد تا این که به امامت علی‌بن حسین(ع) اعتراف کرد.22
عکس‌العمل محمد حنفیه در برابر حوادث پس از عاشورا نیز اهمیت ویژه‌ای دارد. او با ابن‌زبیر مخالفت کرد و حاضر به همکاری با وی نشد. وقتی خبر قیام مختار به ابن‌زبیر رسید، او محمد حنفیه را دستگیر کرد و از وی خواست تا با او بیعت کرده و مطیعش باشد. محمد گفت: اگر مسئله خلافت مطرح باشد، من از تو به این امر سزاوارترم.23
محمد و ابن‌عباس از بیعت با ابن‌زبیر خودداری کرده، از مکه به طائف رفتند.24 کیسانیه معتقد به امامت محمد حنفیه بودند و این‌گونه احتجاج می‌کردند که علی(ع) در جنگ جمل پرچم را به او سپرده است.25 مختار، نخستین کسی بود که مردم را به امامت او فرا خواند.26در گزارشی آمده است که او پس از مرگ ابن‌عباس، در ایله سکونت گزید و در همانجا درگذشت.27 برخی مکان مرگ او را طائف یا مدینه دانسته‌اند.28 شیخ عباس قمی هر سه قول را بدون ترجیح نقل کرده است.29 زمان در گذشت او را سال‌های 81 یا 82 ق در سن 65 سالگی دانسته‌اند.30
آنچه موجب جلب توجه مورخان و شرح حال نویسان به محمد شده، دو حادثه مهم تاریخی است: نخست، غیبت او در کربلا و همراهی نکردن با امام حسین(ع) و دیگری شکل‌گیری شاخه‌ای از شیعه به نام کیسانیه که مدعی مهدویت او بودند. حادثه نخست مسئله این نوشتار است.31 شایان توجه است که در آغاز بررسی موضع محمد حنفیه در قیام عاشورا، نخست دیدگاه نویسندگان اهل‌سنت را درباره عدم همراهی او با امام حسین(ع) آمده و برخی نسبت‌های غیرواقعی پاسخ داده شده است، سپس دیدگاه نویسندگان شیعه در این باره اشاره شده و برخی علل احتمالی همراه نشدن او با امام حسین(ع) در نهضت عاشورا نقد و بررسی گردیده است.
الف) دیدگاه نویسندگان اهل‌سنت
برخی مورخان اهل‌سنت نوشته‌اند: محمد هنگام حرکت امام حسین(ع) از مدینه به مکه، با آن حضرت همراهی نکرد و به او پیشنهاد کرد که از یزید و شهرها دوری کند و داعیان خود را به سوی مردم اعزام نماید؛ اگر با او بیعت کردند وارد آن شهر شود. اما امام پاسخ داد که می‌رود. محمد گفت: پس به مکه برو. امام فرمود: ای برادر تو از سر دلسوزی و خیرخواهی سخن گفتی.32 ابن‌کثیر می‌نویسد: در پی نامهای که امام حسین(ع) به مدینه نوشت و جمعی از بنی‌هاشم که شمار آنها نوزده تن بودند، در مکه به آن حضرت پیوستند و محمد حنفیه هم به دنبال آنها آمد. او پس از دیدار با امام، مخالفت خود را با حرکت به عراق ابراز داشت.33
طبری به نقل از ابومخنف نوشته است وقتی حسین(ع) از مکه راهی کوفه شد، خبر آن در مدینه به محمد حنفیه رسید. او در حالی که داشت وضو می‌ساخت به قدری گریه کرد که اشک‌هایش در تشت می‌ریخت.34 این گزارش هم نشان می‌دهد محمد به مکه نیامده است. بنابراین، همراه نشدن محمد با امام تردیدناپذیر است. البته نویسندگان اهل‌سنت افزون بر مخالفت محمد از همراهی با برادرش، مطلب دیگری را نیز به او نسبت می‌دهند که او نه تنها خود، امام را همراهی نکرد، بلکه از رفتن فرزندانش نیز جلوگیری نمود.35
برخی محققان معاصر شیعی ادعای یاد شده را به دلایلی رد کرده‌اند:
اولاً: در کتاب‌های شیعه چنین مطلبی نیامده است.
ثانیاً: در منابع اهل‌سنت هم به جز ابن‌عساکر، مزی و ذهبی، نویسنده دیگری این مطلب را نیاورده است. روایت ذهبی و مزی مرسل است و شاید آنها از ابن‌عساکر گرفته‌اند، افزون بر اینکه بیشتر راویان این گزارش مجهول‌اند، به گونه‌ای که برخی از آنها را خود ابن‌عساکر نیز ضعیف دانسته است. علاوه بر این باید توجه داشت که هر سه نویسنده یاد شده، به نوعی از ابن‌سعد گرفته‌اند که هم تأثیرپذیری آنها از ابن‌سعد و هم تعصب اموی ابن‌سعد بر صاحب‌نظران پوشیده نیست.
ثالثاً: این روایت از جعلیات امویان به نظر می‌رسد که می‌خواسته‌اند وحدت صفوف هاشمیان را در نهضت حسینی مشوّه سازند. آنها به ابن‌حنفیه بد کردند در حالی که او به امامت حسنین(ع) و امام سجاد(ع) باور داشت.36
افزون بر دلایل یاد شده در ردّ ادعای فوق، باید گفت که مورخان مشهوری همچون طبری و به پیروی او، ابن‌اثیر به منع فرزندان و رنجش امام هیچ‌گونه اشاره‌ای نکرده‌اند، بلکه آن دو فقط نوشته‌اند که محمد با حسین همراهی نکرد.37 دینوری هم نوشته است او در مدینه ماند، اما سخنی از منع فرزندان و گفت‌وگویی که موجب رنجش امام شود، نیاورده است.38
بنابراین، چنان‌که گفته شد دور از ذهن نیست که ادّعای حبس فرزندان، ساخته برخی نویسندگان متعصب همچون ابن‌سعد باشد که دیگران نیز از او پیروی کرده‌اند. متأسفانه برخی از پژوهشگران معاصر، مخالفت محمد با همکاری فرزندانش با امام حسین(ع) را مسلّم فرض کرده‌اند.39ابن‌اعثم کوفی می‌نویسد: محمد به برادرش حسین(ع) پیشنهاد داد از مدینه به مکه برود و در صورت مساعد نبودن شرایط، راهیِ یمن شود؛ شهری که یاران جدّ، برادر و پدرش آنجایند، و اگر یمن هم مساعد نبود، از شهری به شهر دیگر برود تا ببیند عاقبت چه خواهد شد.40
ب) دیدگاه نویسندگان شیعه
پیشنهاد‌های محمد حنفیه
مورخان شیعه نوشته‌اند که محمد حنفیه از رفتن همراه امام خودداری و پیشنهادهایی را مطرح کرد.شیخ مفید می‌نویسد: محمد حنفیه نمی‌دانست امام به کجا می‌رود. او به امام پیشنهاد داد از بیعت با یزید و رفتن به شهرها خودداری کند و نمایندگان خود را به سوی مردم اعزام نماید و آنها را به سوی خود بخواند؛ اگر از او پیروی کردند و با او بیعت نمودند، شکر خدا را بجا آورد و اگر روی کس دیگری اجماع کردند، خداوند چیزی از دین و عقل او را کم نخواهد کرد و بدین گونه مروّت و فضیلتش حفظ خواهد شد.
امام از او پرسید: کجا بروم؟ محمد گفت: به مکه برو؛ اگر ماندن در آنجا أمن و مطمئن بود، همانجا می‌مانی و در صورت مساعد نبودن اوضاع، از شهری به شهری دیگر می‌روی و از بیعت با یزید امتناع می‌کنی. او با حرکت به سوی شهری خاص مخالف بود. [41 طبرسی نیز همچون شیخ مفید می‌نویسد: محمد، امام حسین(ع) را در حرکت به عراق همراهی نکرد و نمی‌دانست امام به کجا می‌رود.42
دیگر مورخان شیعه نوشته‌اند: شبی که امام آهنگ حرکت به سوی کوفه را نمود، محمد به مکه آمد و امام را از فریب‌کاری کوفیان نسبت به پدر و برادرش هشدار داد و گفت من ترس آن دارم که حال تو نیز مانند آنها گردد، چنانچه در مکه بمانی عزیزترین کس در حرم خواهی بود و مردم از هر سو به طرف تو خواهند آمد.امام در پاسخ او ترس از ترور را مطرح کرد. محمد پس از شنیدن پاسخ امام به او پیشنهاد کرد که به یمن برود. 43 در مجموع، هشدارها، و پیشنهاد‌های محمد در موارد زیر خلاصه می‌شود : پرهیز از بیعت با یزید، مخالفت با حرکت به کوفه، هشدار به فریب‌کاری کوفیان، اقامت در مکه و حرکت به یمن یا نواحی دیگر.44
ج) علل عدم حضور محمد در کربلا
در خصوص علل همراه نشدن محمد حنفیه با امام حسین(ع) در کربلا موارد ذیل گفته شده است:
1. بیماری محمد.
2. نمایندگی از سوی امام در مدینه.
3. قرار نگرفتن نام او در لوح محفوظ شهدای کربلا.
4. باز ماندن از فتح.
1. بیماری
برخی علمای شیعه بر این باورند که محمد حنفیه زمان خروج امام حسین(ع) بیمار بود. در بخشی که با عنوان کتاب «حکایة المختار فی الأخذ بالثار» به ضمیمه لهوف چاپ شده، این‌گونه آمده است که محمد به طوری دستش آسیب دیده بود که توان به دست گرفتن شمشیر را نداشت.45 البته معلوم نیست این بخش، از فصول پایانی کتاب لهوف است یا دیگران بر آن افزده‌اند.
از سخن برخی مترجمان لهوف نیز این‌گونه فهمیده می‌شود که این بخش کتاب جداگانه‌ای46 است که در چاپ به لهوف ضمیمه شده است.47 بنابراین نمی‌توان این سخن را نظر سیدابن طاووس در لهوف نامید. علامه حلی، فاضل دربندی و حبیب‌الله کاشانی نیز مسئله بیماری محمد را نقل کرده‌اند.48 مجلسی می‌نویسد: از علامه حلی دربارة تخلف محمد حنفیه سؤال شد. او گفت: شأن محمد حنفیه، عبدالله‌بن جعفر و امثال آنها اجلّ از آن است که اعتقاداتشان برخلاف حق باشد، اما دربارة تخلف محمد از یاری امام حسین(ع) نقل شده که او مریض بوده است.49 برخی مقتل‌نویسان به نقل از ابن‌نمای حلی، بیماری چشم را به عنوان عذر ابن‌حنفیه ذکر کرده‌اند.50
مامقانی از طرفی روایت ستایش محامده (محمدها)51 را دلیل بر عدالت محمد می‌داند و از سوی دیگر بیمار بودن محمد را هنگام قیام حسینی، صحیح ندانسته و معتقد است چنانچه بیماری او صحت داشته باشد پس از شهادت امام حسین(ع) و بازگشت اهل بیت(ع) به مدینه بوده است؛52 سخنی که از خود محمد حنفیه نیز نقل شده است.53 مامقانی در عبارتی دیگر علت نیامدن محمد را به کربلا عذر و مصلحت خاصی دانسته است.54 گفتنی است در منابع کهن که گفت‌وگوی امام حسین(ع) با محمد را گزارش کرده‌اند، هیچ سخنی از بیماری محمد به میان نیامده است.
2. نمایندگی امام در مدینه
در منابع کهن مانند تاریخ طبری و پس از آن در کامل ابن اثیر سخنی از اجازه امام به محمد برای ماندن در مدینه و چشم آن حضرت بودن، دیده نمی‌شود.55 تنها در منابع کهن، ابن‌اعثم این مطلب را نقل کرده و به تبع او مستوفی هروی در ترجمه فتوح ابن اعثم آورده است.56 اما در برخی منابع متأخر آمده است که امام به محمد فرمود: مانعی ندارد که تو در مدینه بمانی و عامل اطلاعاتی من باشی و هیچ امری از امور حکومت را از من پنهان نکنی.57 برخی محققان معاصر هم نوشته‌اند با توجه به این روایت، پاسخ این سؤال که چرا محمد حنفیه امام را همراهی نکرد، روشن است، زیرا محمد به فرمان امام(ع) در مدینه ماند و همراه او حرکت نکرد.58
به نظر می‌رسد نمی‌توان با استناد به روایت یاد شده، محمد را مأمور از سوی امام دانست. تنها مطلبی که می‌توان گفت این است که، بر فرض صحت این گزارش، چون محمد به همراهی با امام تمایلی نشان نداد، امام هم او را مجبور نکرد و فرمود که عامل اطلاعاتی من در مدینه باش. اگر محمد اظهار همراهی می‌نمود، به طور حتم امام از همراهی او استقبال می‌کرد.
3. نبودن نام محمد حنفیه در لوح محفوظ
ابن‌شهر آشوب مطلبی را به نقل از محمد حنفیه آورده است که دیگران نیز همین مطلب را به نقل از او آورده‌اند. او می‌نویسد: محمد درباره همراه نشدنش با امام در کربلا گفت: «انّ اصحابه عندنا لمکتوبون بأسمائهم و أسماء آبائهم؛59 نامهای یاران امام حسین(ع) و نام پدرانشان نزد ما نوشته و از پیش تعیین شده بود».
مامقانی نیز می‌نویسد: جواب درست آن است که یاران شهید امام حسین(ع) افراد معینی بودند و شمار آنها 72 تن که در تقدیر الهی به این افتخار رسیده بودند؛ سخنی که از خود محمد حنفیه نیز نقل شده است».60این علّت همان توجیهی است که ابن‌عباس هم در پاسخ به سرزنشش از سوی دیگران در همراهی نکردن امام می‌گفت که احدی از یاران امام حسین(ع) کاهش و افزایش نیافتند و ما پیش از شهادتشان آنان را به نام می‌شناختیم.61این علت نیز پذیرفته نمی‌شود، زیرا:
اولاً: در صورت وجود چنین علمی، این آگاهی اختصاص به امام معصوم(ع) دارد نه کسان دیگر؛ دیگران فقط بر اساس روایات شنیده بودند که چنین رویدادی برای امام حسین(ع) رخ خواهد داد، اما این که یاران او چه تعداد و چه کسانی خواهند بود، دست کم برای امثال ابن‌عباس و ابن‌حنفیه معلوم نبوده است.
ثانیاً: چنین آگاهی برای هیچ کس، چه امام و چه غیر امام (بر فرض داشتن چنین آگاهی)، تکلیف آور نیست. معصومان(ع) اعم از پیامبران و امامان نیز فقط برای اثبات نبوت و امامت و موارد مهمی از این قبیل، از این آگاهی بهره می‌بردند، نه در زندگی عادی و شخصی، زیرا چنانچه می‌خواستند برای هر کاری از این علم بهره ببرند، از بشر بودن خارج شده و دیگر نمی‌توانستند الگوی دیگران باشند.
ثالثاً: این توجیه می‌تواند ادّعا و بهانه‌ای برای همه کسانی باشد که از یاری امام حسین(ع) سر باز زدند.
4. باز ماندن از فتح
از امامان شیعه(ع) جز یک روایت در این باره گزارش نشده است. در این روایت، حمزة‌بن حمران (یا عمران) از امام باقر(ع) یا امام صادق(ع) درباره خروج امام حسین(ع) و تخلف محمد حنفیه از همراهی با آن حضرت می‌پرسد. امام می‌فرماید:ای حمزه در این‌باره سخنی با تو می‌گویم ولی پس از این جلسه در این باره پرسش مکن. امام حسین(ع) وقتی عازم عراق شد، کاغذی خواست و بر آن نوشت: بسم الله الرحمن الرحیم. من الحسین بن علی الی بنی‌هاشم. امّا بعد، فانّه من لحق بی منکم استشهد معی و من تخلف لم یبلغ الفتح، و السلام.62
ابن‌قولویه هم این روایت را در کامل الزیارات آورده است. سیدابن طاووس نیز در لهوف به همین صورت نقل کرده است.63 در برخی منابع همانند روایت مذکور با اندک تفاوتی، از زبان خود امام حسین(ع) نقل شده است که امام در کربلا نامهای به این مضمون به برادرش محمد حنفیه نوشت:من الحسین بن علی(ع) الی محمد بن علی و من قبله من بنی هاشم. اما بعد، فانّ من لحق بی استشهد و من تخلف لم یدرک الفتح و السلام از حسین‌بن علی به محمدبن حنیفه و هر کس که از بنی‌هاشم نزد او است: اما بعد، هر کس به من بپیوند به شهادت می‌رسد و هر کس تخلف کند به پیروزی دست نیافته است و السلام.64
اما آنچه ابن‌قولویه نقل کرده با عبارت فوق متفاوت است. او به نقل از امام باقر(ع) می‌نویسد: امام حسین(ع) نامهای از کربلا به برادرش محمد و دیگر بنی‌هاشم نوشت و فرمود: «اما بعد فکأن الدنیا لم تکن و کأن الآخرة لم تزل و السلام؛65 گویا دنیا نبوده و آخرت همیشگی بوده است». مجلسی و شیخ عبدالله بحرانی هر دو صورت روایت را از ابن‌قولویه نقل کرده‌اند.66
علامه مجلسی دو تعلیقه بر روایت نخست، نوشته است:
الف: معنای لم یبلغ الفتح، یعنی به آرزوهای فتح دنیوی و تمتع از آن نمی‌رسد که ظاهر عبارت، سرزنش آمیز است. شاید هم معنایش مخیر گذاشتن بنی‌هاشم است؛ بنابراین، گناهی بر متخلف نیست.
ب: معنای دیگرش آن است که امکان فتح و فلاح دنیا یا آخرت برای متخلف نیست.67
برخی محققان نوشته‌اند: نص این روایت ( عبارت لم‌یبلغ الفتح) بی‌تردید این نکته را بیان می‌کند که هرکس به امام ملحق نشود از این فتح محروم خواهد بود؛ چه معذور باشد یا غیر معذور؛ بنابراین، دلیلی در این عبارت نیست که هر متخلفی غیر معذور است. شاید هم امام صادق(ع) می‌خواهد گفت‌وگو کنندگان در این‌باره را به این نکته رهنمون سازد که آنچه مهم است اصل محروم ماندن از رسیدن به یاری حسین(ع) است نه سبب تخلف شخص محمد حنفیه، چون حقّ هر مؤمنی است که از محروم ماندن از این فوز عظیم اظهار حسرت کند. 68 پژوهشگر دیگری نوشته است: روایت لم یبلغ الفتح دلالت دارد بر این که متخلفان از همراهی با امام به مقام شهادت نایل نشدند، نه این که مؤاخذ و معاقب باشند.69
به هر حال، همراهی نکردن محمد با برادرش حسین(ع) و محروم شدن از جهاد، سلب توفیقی از او بود، اما امام با برخورد کریمانه، ماندن در مدینه را، (در صورت پذیرش روایت نمایندگی از سوی امام) برای او مجاز شمرد و همچون وظیفه‌ای برای وی دانست. از طرف دیگر، امام به جمع نیرو نپرداخت و همه را آزاد گذارد. از برخورد کریمانه امام با محمد فهمیده می‌شود که او می‌خواست در مدینه بماند، امام هم او را آزاد گذارده، مکلف به همراهی با خود نکرد.
با توجه به نقد فرضیه‌های بیماری ابن‌حنفیه، داشتن نمایندگی از سوی امام، نبودن نامش در میان لوح محفوظ شهدای کربلا، و بالأخره بازماندن از فتح، در جمع‌بندی علل تخلف محمد حنفیه از همراهی با امام، گزینه‌های دیگری زیر محتمل است:
1. مخالفت با هرگونه قیامی علیه امویان.
2. مشروع دانستن حکومت امویان.
3. نپذیرفتن تاکتیک امام در برابر امویان.
4. عافیت‌طلبی و عدم خطرپذیری و نداشتن تفکر انقلابی.
در میان فرضیات چهارگانه یاد شده، سه فرضیه نخست، غیر قابل پذیرش‌اند، زیرا محمد در پیشنهاد‌هایش به امام، خودداری از بیعت با یزید را مطرح نمود؛ نکته‌ای که مورخان شیعه و اهل‌سنت آن را نقل کرده‌اند و ابتدای نوشتار گفته شد. از سوی دیگر، او امام را به حرکت از شهری به شهری دیگر فرا می‌خواند که باز نشانه غیر مشروع دانستن امویان در باور اوست. او در این‌باره حرکت به یمن را پیشنهاد می‌داد. همچنین از این فراخوان او فهمیده می‌شود که او با هرگونه قیامی علیه امویان مخالف نبوده است.
بنابراین، ممکن است این‌گونه نتیجه گرفته شود که ابن‌حنفیه با اصل قیام علیه امویان مخالف نبوده، بلکه با تحلیل ظاهری از قیام، با حرکت امام به عراق نظر مساعد نداشته است و علت آن را فریب‌کاری و بی‌وفایی آنان با پدر و برادرش می‌دانست، در حالی که امام حسین(ع) به‌گونه‌ای دیگر می‌اندیشید.همین نوع نگاه او به قیام امام حسین(ع) موجب بازماندنش از رسیدن به فتح گردید؛ تعبیری که در روایت یاد شده به آن تصریح شده است، اما باید توجه داشت که از آغاز حرکت امام از مدینه به قصد مکه که هنوز بحثی از رفتن امام به عراق نبود، او امام را همراهی نکرد. پس گزینه سوم نیز قابل دفاع به نظر نمی‌رسد.
در مجموع می‌توان نتیجه گرفت که گزینه چهارم به واقعیت نزدیک است؛ یعنی ابن‌حنفیه تفکر انقلابی و روحیه خطرپذیری نداشت، اما حرکت امام را مشروع می‌دانست و چون امام به او تکلیف و الزام نکرد که او را همراهی کند، در مدینه ماند و قرار شد اطلاعات مدینه را به امام گزارش کند.
نتیجه
با توجه به آنچه در این مقاله بیان شد، محمد حنفیه برادر امام حسین(ع) از حضور در کربلا باز ماند. ملاقات محمد با امام(ع) در دو جا گزارش شده است؛ برخی این ملاقات را در مدینه، و برخی دیگر آن را به مکه مربوط دانسته‌اند. براساس نقل ملاقات مدینه، محمد به امام توصیه کرد به مکه برود یا از شهری به شهر دیگر حرکت کند. براساس نقل ملاقات مکه و آگاهی محمد از نیت امام برای حرکت به کوفه، به امام توصیه کرد در مکه بماند.
وقتی امام فرمودند در مکه بیم ترور وجود دارد، محمد پیمان‌شکنی مردم کوفه نسبت به جدشان امیرالمؤمنین و برادرش امام حسن مجتبی(ع) را یاد‌آوری، و به امام توصیه کرد به سمت یمن برود. امام بعد از شیندن توصیه‌های محمد، وی را در همراهی با خودش آزاد گذاشت که محمد ماندن در مدینه را انتخاب کرد و از همراهی با امام(ع) باز ماند.
محققان برای ریشه‌یابی علت همراهی نکردن محمد، دلایل متعددی بیان کرده‌اند؛ مانند: مریضی محمد، نمایندگی از طرف امام، نبودن نام محمد در لوح محفوظ شهدا، مخالفت با هرگونه قیامی علیه امویان، مشروع دانستن حکومت امویان، نپذیرفتن تاکتیک امام در برابر امویان، عافیت‌طلبی و عدم خطرپذیری ونداشتن تفکر انقلابی.به باور نگارنده، از میان تمامی دلایل مزبور، عافیت‌طلبی و عدم خطرپذیری، و به تعبیر دیگر نداشتن تفکر انقلابی، عامل حقیقی شرکت نکردن وی در قیام کربلا بوده است.
پی نوشت:
1. با این که ابن‌سعد هم کنیه او را ابو القاسم دانسته، ابن‌حزم اندلسی او را ابا عبدالله نامیده است. ( ابن‌سعد، الطبقات الکبری،
ج 5 ، 68 / ابن‌حزم، جمهرة انساب العرب، ص 37).
2. بلاذری، انساب الاشراف، ج2، ص 200 – 201.
3. ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج 7، ص 331 / مقدسی، البدء و التاریخ، ج 5، ص 74 / ذهبی، تاریخ الاسلام، ج 6، ص 181.
4. طبری، تاریخ اامم و الملوک، ج 11، ص 628.
5. سیدمحسن امین، اعیان الشیعه، ج 1، ص 433.
6. مجلسی، بحار الانوار، ج 42، ص 108.
7. ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ج 5، ص 69 / دینوری، الاخبار الطوال ص 147 و 149 و 174 / قمی، تاریخ قم، 236.
8. اربلی، کشف الغمه، ج2، ص 235 / ذهبی، تاریخ الاسلام، ج 6، ص 184.
9. منقری،پیکار صفین، ص 300.
10. دینوری، الاخیار الطوال، ص 221 .
11. ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج 8، ص 161 .
12. ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ج 5، ص 68.
13. طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 11، ص 628 .
14. ابن سعد، الطبقات الکبری، ج 5، ص 69.
15. همان، ص 72.
16. ابن‌خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج 3، ص 215 – 216 .
17. ابن‌سعد، الطبقات الکبری، الطبقه الخامسه، ج 1، ص 439.
18. ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج 14، ص 205.
19. ابن کثیر، البدائة و النهایة، ج 8، ص 233.
20. کلینی، الکافی، ج 1، ص 348 / فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ص 197 / صفار، بصائر الدرجات، ص 522 ؛ ابن بابویه، الامامة و التبصرة، ص 62.
21. خوئی، معجم رجال الحدیث، ج 17، ص 55- 56.
22. صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ص 36.
23. مقدسی،البدء و التاریخ، ج 6، ص 20 .
24. دینوری، الاخیار الطوال، ص 264 و 309 .
25. مقدسی، البدء التاریخ، ج 5، ص 131 .
26. طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج 1، ص 342 .
27. دینوری، الاخیار الطوال، ص 309.
28. مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج3، ص 116 ؛ همو، التنبیه و الاشراف، ص 273 .
29. شیخ عباس قمی، منتهی الآمال، ج 1، ص 186. یاقوت حموی می نویسد در جزیره خارک قبری است که ساکنان آن گمان می کنند قبر محمد حنفیه است اما تواریخ چنین چیزی را تأیید نمی کنند. معجم البلدان 2 / 337.
30. بلاذری، انساب الاشراف، ج 2، ص 201 و ج 3، ص 295.
31. در خصوص زندگی محمد در قرون نخستین، حنفیه کتابی با عنوان اخبار محمد بن الحنفیه به طور جداگانه توسط سه تن به نام های ابواحمد عبدالعزیز جلودی، ابو مخنف لوط‌بن یحیی ازدی (م 157ق) و ابو المنذر هشام بن محمد بن السائب الکلبی (م 206ق) نگاشته شده است. آقا بزرگ طهرانی، الذریعه، ج 1، ص 347.
32. دینوری، الاخبار الطوال، ص 228 / ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج 3، ص 26 / ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج 8،
ص 147 – 148.
33. ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج 8، ص 165 .
34. طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 5، ص 349 .
35. ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج 8، ص 165 / ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات الحشاهیر و الاحلام، ج 5، ص 9 / مزی، تهذیب الکمال، ج 6، ص 421 / ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج 14، ص 211.
36. طبسی، الامام الحسین(ع) فی مکة المکرمة، ص 264 – 265.
37. طبری، همان، ج 5، ص 341 / ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 4، ص 16.
38. دینوری، الاخبار الطوال، ص 228.
39. محمد علی چلونگر، محمد حنفیه و قیام کربلا، ص 149.
40. ابن اعثم کوفی، الفتوح، ج 5، ص 20 – 21.
41. مفید، الارشاد، ج 2، ص 33 – 35.
42. طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، ج 1، ص 434 .
43. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج 3، ص240 / طبسی، الامام الحسین(ع) فی مکة المکرمة، ص 255.
44. سید ابن طاووس، اللهوف فی قتلی الطفوف، ص 240.
45. ابن طاووس،اللهوف، ص 164.
46. از تعلیقه عبد الرزاق مقرم چنین فهمیده می‌شود که ابن نما کتابی با این عنوان داشته است. مقرم، مقتل الحسین(ع)،
ص 135.
47. سید ابن طاووس، اللهوف، ترجمه عقیقی بخشایشی، ص 253.
48. طبسی، الامام الحسین(ع) فی مکة المکرمة، ص 262 – 263.
49. مجلسی، بحار الانوار، ج 42، ص 110.
50. ر.ک: مقرم، مقتل الحسین(ع).
51. در روایتی از امام رضا(ع) آمده است : کان امیر المؤمنین یقول: انّ المحامدة تأبی ان یعصی الله عزّ و جلّ. قلت من المحامدة؟ قال : محمدبن جعفر، محمدبن ابی حذیفة، محمدبن ابی بکر و محمدبن امیر المؤمنین. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، 1، 286 / بحارالانوار 33 / 242و ج 34 / 282 به نقل از رجال کشی. در منابع دیگر نیز شبیه همین تعبیر هست : ثقفی کوفی، الغارات، ج 2، ص 752. آیتالله خوئی، روایت فوق را ضعیف دانسته است. معجم رجال الحدیث، ج 17، ص 54.
52. رضوی اردکانی، ماهیت قیام مختار، ص 164 – 165 به نقل از مامقانی، تنقیح المقال ج3، ص 111 – 112 کلمه محمد حنفیه .
53. ابن‌شهر آشوب، المناقب، ج 3، ص 211 / مجلسی، بحارالانوار، ج 44، ص 185.
54. رضوی، ماهیت قیام مختار، ص 165 به از مامقانی ج 3 کلمه محمد حنفیه .
55. طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 5، 32ـ31؛ ج 5، ص 341 – 342 / ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 4، ص 16 – 17.
56. ابن اعثم، کتاب الفتوح، ج 5، ص 21 / ابن اعثم، الفتوح، ترجمه مستوفی هروی، ص 833.
57. مجلسی، 41، ج 44، ص 329 (به نقل از تسلیة المجالس و زینة المجالس تألیف سیدمحمدبن ابی‌طالب حسینی موسوی حائری) / شیخ عبد الله البحرانی، العوالم، الامام الحسین(ع)، ص 178- 179 / سید محسن امین، اعیان الشیعه، 1 / 588 / همو، لواعج الاشجان ص 30 / شیخ عباس قمی، منتهی الامال، ص 558 .
58. رضوی اردکانی، ماهیت قیام مختار، ص 170.
59. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج 3، ص 211 / مجلسی، بحارالانوار، ج 44، ص 185 .
60. رضوی، ماهیت قیام مختار، ص 165 به نقل از مامقانی، ج 3، ص 112.
61. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج 3، ص 211 / مجلسی، بحارالانوار، ج 44، ص 185.
62. صفار، بصائر الدرجات، ص 501 / حلی، مختصر البصائر، ص 76 / ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج 3، ص 228 / طبری، دلائل الامامة، ص 182.
63. کامل الزیارات ص 157 / بحار 44 / 330 و ج 45 ص 87 / ابن طاووس، اللهوف، ص 39 ـ 40.
64. مجلسی، بحارالانوار، ج 45، ص 87 / البحرانی، العوالم، ص 155 و 196.
65. ابن قولویه، کامل الزیارات، 12 ص158 ؛ مجلسی، بحارالانوار، ج 45، ص 87 .
66. مجلسی، بحارالانوار، ج 45، ص 87 / بحرانی، العوالم، ص 55 و 196.
67. مجلسی، بحارالانوار، ج 42، ص 81 .
68. طبسی، الامام الحسین(ع) فی مکةالمکرمة، ص 259 – 260 .
69. رضوی، ماهیت قیام مختار، ص 169.
علی غلامی‌دهقی (فریدنی)/ استادیار و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان